Preview only show first 10 pages with watermark. For full document please download

Manual De Alfabetização Em Umbundu

   EMBED


Share

Transcript

ELIVULU LYOKULILONGISA~

OKUTANGA KWENDA OKUSONEHA

UMBUNDU

Ficha Técnica
Título: Manual de Alfabetização Umbundu
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenação Técnica e Científico: António Chamuhongo
Autores: Aurélio António, Laura Nené Cuianda e Rosaria Bonifácio
Ilustração: Armando Eduardo
Impressão: Gestgráfica, S.A.
Tiragem: 250.000 Exemplares
1.ª Edição, Luanda, Janeiro de 2012
Publicado por:

África International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11.º Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33 |
E-mail: [email protected] | Skype: petrovic8

Osumanu yatete
Osumanu yavali
Osumanu yatatu
Osumanu yakwãla
Osumanu yatãlo
Osumanu yepandu
Osumanu yepanduvali
Osumanu yecelãla
Osumanu yeceya
Osumanu yekwĩ
Onimbu yovipama
Osumanu yekwĩ la
mosi
Osumanu yekwĩ la vali
Osumanu yekwĩ la tatu
Osumanu yekwĩ la
kwãlã
Osumanu yekwĩ la tãlõ
Osumanu yekwĩ lepamdu
Osumanu yekwĩ lepanduvali
Osumanu yekwĩ lecelãla
Osumanu yekwĩ leceya
Osumanu yakwĩ Avali

Ame londuko yange
Ovisonẽhwa vyange
Ovisonẽhwa vyange
Oluse lwange
Oseteko kwenda esulilo lyociluke
Upange wange [capita leci ciya - Elipongiyo lyupange]
Upange lokukula kwovipako
OKulinãlisa kwapata, kwovisila lokukala
kupange vutila
Ovikele kwenda omoko (Ovihandeleko
vyupange)
Oseteko kwenda esulilo lyociluke
Uhayele kwenda ekalo liwa lyomwenyo
Uhayele womunu kwenda wowiñgi
Ovava lovoveyi – Eteywilo kwenda etato
VIH Kwenda SIDA
Ovinene vyovonjo kwenda vyowiñgi
Oseteko kwenda Esulilo lyociluke
Ocitumãlo omunu akasi
Ovisunji

Tutyukili koviholo vyetu
Tutati ekalo lyetu
Ukulĩhiso wovipama

OSUMANU YA TETE ETEKE LYA TETE 1. Vanja. vangula kwenda setukula 4 .

Setukula 5 .OSUMANU YA TETE ETEKE LYA TETE 2.

OSUMANU YA TETE ETEKE LYA VALI 1. Ovivanja vyongola lavyovo vikwete olonduko. Olonduko vyovivanja vyongola vyevi: Okambinda Olunda yoKombwelo Okunene Oluwanda Okwandu Kuvangu Ombengu Okwanja yoKonano Omalanji Okwanja yoKombwelo Omusiku Onamimbe Ombaka 6 Olunda yoKonano Osayile Oviye Owisi Owila Owambu . vangula kwenda setukula ONGOLA Omunu lomunu okwete onduko yahe. Vanja.

Setukula A a K k M m J j W w N n G g D d Y y E e L l V v O o 7 .OSUMANU YA TETE ETEKE LYA VALI 2.

Okusonehã Lukamba Cimuma 2. Sonẽha ocileñgi catete: 3.1 Olonduko vyalupale Onduko yange ame Cimuma Mbuta Kalwi Cisingi Kasinda Cinosole __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 3.1 Conduko yove: __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 3.OSUMANU YA TETE ETEKE LYA TATU Onduko yange ame Lukamba 1.2 Colonduko vyakamba vove: __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 3.3 Colonduko vyalupale: __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 8 . Olonduko vyakamba vokosikola Kasoma Lukamba Cisiso Tiliku 2.

OSUMANU YA TETE ETEKE LYA TATU 4. 5. ___ ata ___ a ___ ohĩ ___ a ___ anya ___ ga ___ o ___ ti ___ umbo ___ umbo ___ o ___ oti ___ a ___ ya ___ ga 9 noloti cohila ___ s___ nje ___ onĩ ___a ___ ata ___ a ___ ata ___ a . Tokekisa ovisetahãyi kolonduko: K Pataka c lumbo Esenje n kanyanga E Cohila e esenje L Lumbo k pataka C N Kanyanga P Noloti l p 5.1 Setukula okusonẽha olonduko. Tẽlisa lovileñgi vyakamba kolonduko exi.

2 O 1 + + o me me 1 _ _ mbwa 1 = = o nyõ ha _ _ _ 2 2.3 Oco tupitile kocimãho eci twasukila okukongela 10 7 6 123 2. Sonẽha olonduko vyovinyama Ovinyama Olonjanja viñgami twayulula omela pokutanga olonduko Onduko O me me omeme 12_ o ngo nga ongonga 123 o mbwa ombwa O nyõ ha O ngo nga _ _ 3 o mbwa _ 2 2.OSUMANU YA TETE ETEKE LYA KWÃLA 1.1 Tẽlisa latendelo akambako 5 5 12 onyõha Ovileñgi viñgami visukiliwa pokusonẽha olondaka . Upange wokonjo 2.

Sonẽha kwenda yola Ocileñgi Etendelo 1 2 K Bd Mno Klmno Abs 3.OSUMANU YA TETE ETEKE LYA TÃLO 1. Okulisetahãla pokati katendelo lovileñgi 1.1 Tala olondimbukiso evi: K 1 T 3 D 5 8 U 7 N 9 A O V B 2 4 L E 6 F 25 2. Upange wokonjo Atendelo 2 3 4 5 6 7 8 9 Yola ovileñgi Bd Abs 11 .

OSUMANU YA VALI ETEKE LYA TETE 1. Onduko ya Ise: Cikolomwenyo. Onduko ya Ina: Citalala 12 . Njamba Njamba ocinyama cinene covusenge: Onduko yeciwa komãla vacitiwa vavali. osiwe yase yina okuti osimbu handi kayacitiwile ise wafa. Upange wokonjo Lusati Lusati uti wepungu.

Upange wokonjo T I C K I B A L ETEKE LYA TETE S C O M J K O L N O O K M B M J E B J A P U A C O U I I A T H A W Y A P K N D C A O B I N A O B C S O G D N K B R I E J A D A Sonẽhã. Linga upange owu A J P C R A N J P L O I G A J T 4. tepisa kwenda tenda ovihãsu vyolonduko wasanga vevaya lyovileñgi ndomo: Ci .3 Cikola Hosi Cikolomwenyo 13 .la 1 .OSUMANU YA VALI 3.2 .ko .

OSUMANU YA VALI ETEKE LYA VALI 1. Vombilyete mukwete: Onduko: ___________________________________________________________________________________ Entendelo lyombilyete: _____________________________________________________________ Vase yove: ________________________________________________________________________________ Eteke lyokucitiwa: _____ /______ /_______ Upange olinganga: ____________________________________________________________________ 3. Vosi tusesamẽla okukwata ombilyete. osãyi kwenda ulima wacitiwa. Veteke: _____________________________________________________________________________________ Vosãyi: ______________________________________________________________________________________ Kulima: _____________________________________________________________________________________ 14 . Elinga:Tẽlisa eci cakambako okupa vombilyete yove Onduko: ___________________________________________________________________________________ Ise: ___________________________________________ Ina: _______________________________________ Eteke lyokucitiwa: ____________________________________________________________________ Osãyi: ________________________________________ Ulima: __________________________________ Etendelo lyombilyete: _______________________________________________________________ 4. Upange wokonjo a) Sonẽha eteke. Uvangi wokukulĩha omunu Kavaso Konyima 2.

15 . Upange wokonjo a) Sonẽha olondimbu vikwãvo wakulĩha. Elinga a) Yola ondimbu yomwine wove wonjiliko vocityapa lekwatiso lyulongisi wove. Mbambi. Ondimbu yomwine wonjiliko 2. Ondimbu yomwine wonjiliko yikasi vombilyete yatyamẽla komu- nu lomunu. Yehova 3. b) Sonẽha ovileñgi vyatatama lekwatiso lyulongisi wove.OSUMANU YA VALI ETEKE LYA TATU 1. Njambela . Ngunga. Wandi.

Ngolo la ngolo kacalisokele. Njambela Kanyanga Wandi 1. Ñgala Kanyanga unene vali hambi ñgala Mbuta > unene < utito = calisoka Upange wokonjo: Sonẽha olonduko vyakamba vove Akãyi Alume 01 02 03 16 .OSUMANU YA VALI ETEKE LYA KWÃLA Ukwele nda otehã. ove liseya. Sonẽha olonduko vyakamba vove. 01 02 03 04 05 Onduko Utunga Onduko Utunga 2. lutunga wavo vulala wovileñgi latendelo ava. Tulilongisi ovindekase evi.

Oco imbe ocela cisesamela okulisonẽhisa tete. Elinga Sonẽha onduko yolupale lwove: ________________________________________________ Onduko yocivanja cove: ____________________________________________________________ Onduko yimbo lyove: ________________________________________________________________ 3. a) Walisonẽhisa ale? __________________________________________________________________________________________ b) Okwete ale ukanda wocela? __________________________________________________________________________________________ 2.OSUMANU YA VALI ETEKE LYA TÃLO Onjo yocela 1. Upange wokonjo Sonẽha onduko Ise yove: ___________________________________________________________________________________ Ina yove: ___________________________________________________________________________________ Makulu: ____________________________________________________________________________________ Manji: ______________________________________________________________________________________ 17 .

Ina yove. Elinga. Epata lyange a) Ove okwete epata? __________________________________________________________________________________________ b) Epata lyove likasi lomanu vañgami? __________________________________________________________________________________________ c) Tukula olonduko Vyolonjali vyove.OSUMANU YA TATU ETEKE LYA TETE Epata 1. __________________________________________________________________________________________ 2. Sonẽha olonduko evi: Ina: __________________________________________________________________________________________ Ise: __________________________________________________________________________________________ Manji: ______________________________________________________________________________________ Kota lyove: _______________________________________________________________________________ 18 . Ise yove kwenda vamanjove.

kwenda konepa ya ina yove: _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ 3. Sonẽha olonduko vyavasekulu la vamakulu yove konepa ya ise yove. 2. Olonduko Olonjanja 3.2 Olonjanja viñgami twayikula omẽla oco tutukule onduko eyi? Twayulula olonjanja vitatu. _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ 19 .OSUMANU YA TATU ETEKE LYA VALI 1.1 Ka 1 + + nga 1 1 + + x njo 1 3 = = = 3 3 3. Elinga. Kapa ondimbukiso kovileñgi vyatyamẽla kolonduko walilongisa. A Z E M O Y V P W G L B N U D J I K S C + F Ng Ny Mb Sonẽha ovileñgi wasonẽha lavyo olonduko vyepata lyove. Wayulula omẽla olonjanja viñgami oco otukule olonduko vyava sekulu yove kwenda vamakulu yove konepa ya Ise yove kwenda ku Ina yove. Ondimbu yaco eyi yitukwiwa okulwisa.

1. Upange wokonjo a) Sonẽha olonduko vya: Tate: ________________________________________________________________________________________ Ina: __________________________________________________________________________________________ Inanu: ______________________________________________________________________________________ Pahãyi: _____________________________________________________________________________________ Makulu: ____________________________________________________________________________________ Sekulu: _____________________________________________________________________________________ Kota: ________________________________________________________________________________________ 20 .OSUMANU YA TATU ETEKE LYA TATU Epata lyange lyasokiyiwa ndomo: Tate. vamanji vakulu kwenda vamãlehe. love. Ina. _________________________________________________________________________________________________ b) Vañgami akulu? _________________________________________________________________________________________________ c) Vañgami omãla? _________________________________________________________________________________________________ d) Vañgami vakuka? _________________________________________________________________________________________________ e) Vañgami valinga upange? _________________________________________________________________________________________________ 2. Elinga a) Vañgami omanu vakasi vonjo yove. vananu la vapahãyi. apalume vange kwenda vasekulu lavamakulu. olonekulu loloneka. Ndikwetevo ovimumba.

Wayisetakale lekwatiso lyekumbi. Kalima alwa apita. Momo tunde nunde wayisetakale ale.OSUMANU YA TATU ETEKE LYA KWÃLA Osimbu Ulume cavelapo calwa nda oloneke vyosi oseteka osimbu. Pokati kavyo tutali evi: 21 . ulume kasukilile okuseteka osimbu yaswapo. okuvanja kocilelembya caye mwele kwenda coviti kumwe leci coviti vyakukuta. eci kakwakalele handi alupale ndañgo olonjo vyupange umesele. Pwãyi etali tuyiseteka lovikwata vyavelapo vali enene okuti ololosyo.

cilomboloka elivala. Etepiso letepiso lilomboloka ekukutu. Pokati ketendelo letendelo te pakala akukutu atãlo. noke ondimbukiso yimbumbulu yenda ketendelo likwavo likwamapo. Tambululi a) Eteke likwete alivala añgami? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Akukutu vañgami vakasi valivala vavali? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ Vanja ciwa ololosyo Tukwete ondimbukiso yimwe yalepapo yilekisa akukutu. oco papita akwĩ epandu (60) kakukutu. Olondimbukiso evi vikasi ñgo lokuñgwalañgwala. alivala kwenda akukutu. vololosyo.OSUMANU YA TATU ETEKE LYA TÃLO Olololosyo evi vilekisa. 1. 22 . Olonjanja vyosi ondimbukiso yinene yiñgwala. Ondimbukiso yimbumbulu vali yilekisa alivala. Alivala alekisa atendelo okupisa ketendelo lyamosi okwenda kekwĩ lavali.

OSUMANU YA TATU ETEKE LYA TÃLO 1. 2. Sokiya 65 kakukutu = elivala 1 la 5 kakukutu.5)? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ c) Akukutu vañgami vakasi? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ 3. Tulilongisi okutanga ololosyo yokaliye. 75 kakukutu = __________________________________________________________________________ 115 kakukutu = ________________________________________________________________________ 180 kakukutu = ________________________________________________________________________ 23 . Elinga a) Akukutu vañgami vakasi valivala akwãla (4)? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ b) Akukutu vañgami vakasi valivala avali locinimbu (2.

OSUMANU YA KWÃLA ETEKE LYA TETE Ocikoti cange Ina Ame Makulu la pakulu Ise Makulu la pakulu 1. Elinga a) Oco uti ukale lomwenyo cisukila nye? _________________________________________________________________________________________________ b) Ndomo tucivangula helye uti wepata? _________________________________________________________________________________________________ c) Sonẽha olonduko vyomanu valinga onepa kocikoti cove. ________________________________________________________________________________________________ 2. 24 . Upange Sonẽha olonduko vyocikoti cove.

E l S s y w f v a) Sonẽha ovileñgi vyatete wasonẽha lavyo olonduko vyepata lyove. Elinga a) Kapa ondimbukiso kovileñgi vyatyamẽla kolonduko vya tate yove kwenda ina yove. A MB V C F ND NJ nj I M mb P ng O i e nd L Ng N T o a ÑG W K Y Ny ny U u H 2. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 25 .OSUMANU YA KWÃLA ETEKE LYA VALI Ame Ame ndikwete Ise la Ina: Ina onduko yahe eye ___________________________________________________________________ Tate onduko yahe eye _________________________________________________________________ 1. Elinga lyokonjo.

ale konepa ya Ina yange. a) Linga ocikoti ca Ina yove. Elinga. Upange wokonjo.OSUMANU YA KWÃLA ETEKE LYA TATU Ocikoti ca ina yange Ina Ina ya Ina yange makulu Ise ya Ina yange pakulu Ise ya ina la ina ya ina kolwina. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. a) Makulu yove kimbo lyahe pi? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Sekulu yove kimbo lyahe pi? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 26 . 1.

Elinga. a) Linga ocikoti ca Ise yove.OSUMANU YA KWÃLA ETEKE LYA KWÃLA Ocikoti ca ise yange Ise Ina ya ise makulu Ise ya ise yange pakulu Ise la Ina ya tate yange vapakulu koluse . a) Makulu yove koluse kimbo lyahe pi? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Pakulu yove koluse kimbo lyahe pi? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 27 . __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Upange wokonjo. konepa ku tate. 1.

Elinga.OSUMANU YA KWÃLA ETEKE LYA TÃLO Ame ndikwete vasekulu kwenda vamakulu yange kolwina kwenda koluse. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Vapakulu koluse ovo vacita. 1. a) Vapakulu kolwina ovo vacita. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Upange wokonjo a) sonẽha olonduko evi: Onduko ya Ise __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ Onduko ya Ina __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 28 .

OSUMANU YA TÃLO Epitululo lyalilongiso 1. 1. 1.3 Etangiwo lyolondaka vikwãla kwenda umwe ulala.5 Etangiwo lyokacipama.7 Ekongelo lyovitayo kwenda ovileñgi vyatete vyolondaka. 1.4 Esonẽho lyokacipama. 29 . Upange wokukolisa alilongiso. 1.1 Etangiwo lyonduko yove. 1. 1.8 Ukulĩhiso watendelo kwenda ataleko.2 Esonẽho lyolondaka vikwãla kwenda ulala wolondaka. 1. 1.6 Ukulĩhiso wovitayo.

OSUMANU YEPANDU ETEKE LYA TETE Upange wokulima Ame ndukwakulima. ndikwete alima akwĩ atatu la tãlo (35). Ndisole calwa upange ndikasi lokulinga. Ndikwele. a) Kapa kulala ovopange walilongisa ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ 30 ________________________________________________ . Elinga a) Okupamo okulima. ovopange api wakulĩha? __________________________________________________________________________________________ b) Pokati kovopange vosi. upange we wavelapo? __________________________________________________________________________________________ 2. 1. Ndikwete ukulĩhiso wokulima cisoka alima ekwĩ. Upange wokonjo.

kwenda lakepa. Elinga. 1. loviti. Upange wokonjo. __________________________________________________________________________________________ b) Epako lye upa vupange wove? __________________________________________________________________________________________ 31 .OSUMANU YEPANDU ETEKE LYA VALI Upange wokulima kosimbu Kosimbu okulima kwalingawale lovawe. Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima latemo lovikwata vikwavo. Epako lyupange waco lyakala ñgo oco omunu alitekule kwenda omilu yokupinyanywisa. a) Tukula upange wove. a) Kosimbu omunu walimale ndati? __________________________________________________________________________________________ b) Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima le? __________________________________________________________________________________________ c) Epako lyupange waco lyakala lya nye? __________________________________________________________________________________________ 2.

1. Lokumolẽha kwovikwata evi upange wokulima wamako.OSUMANU YEPANDU ETEKE LYA TATU Upange wokulima cilo Cilo okulima kulingiwa losaluwa. ombolela kwenda andupu lovina vikwãvo. ndeci olombuto. noke ulimi ungula calwa. kwenda letalatole. Elinga. a) Cilo upange wokulima ulingiwa ndati? __________________________________________________________________________________________ b) Eci cisupa kokulya cilingiwa nye? __________________________________________________________________________________________ c) Oco okulya kwime nye tukwete okulinga? __________________________________________________________________________________________ 32 . Eci cisupa kokulya cilandisiwa noke ulimi olanda ovina vyokambela.

Upange wokonjo. a) Kulĩhisa ovopange lolondaka visangiwa omu. noke walandisapo vivali. Posalela olonjeke viñgami? 4–2=2 (-) ondimbukiso yokutepulula 3. Ulimi wongula olonjeke vikwãla vyocipoke.2 - = 2.OSUMANU YEPANDU ETEKE LYA TATU 1. u k e l m k l v d k w y i e j a k g m o k l h w i u u k y e l p a n m a a a u e n ng k ng h b) Sonẽha olondaka wasanga vekwatulu lyo (a) d e l u e i y f l w s k nj a f a w nd ng mb ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ 33 ________________________________________________ .

OSUMANU YEPANDU ETEKE LYA KWÃLA Ocitanda Cosi cisupa kokulya cenda pocitanda oco cilandisiwe (cipinyanywisiwe) lolombongo. Elinga. 1. Olombongo vyetu vitukwiwa “okwanja” Tukwete olombongo vyamẽla kwẽnda vyovingangu. Tukulĩhisi olombongo 34 . Noke lolombongo vyaco tulanda evi tusukila.

Ndeci okulya: . yokaliye kwenda yikeya. a) Sonẽha olondaka vyukulekisa osimbu yapita.OSUMANU YEPANDU ETEKE LYA TÃLO Etondongolo lyolondaka Twakulĩha okuti ovopange vosi tulete etali atunda kosimbu. Upange wokonjo. __________________________________________________________________________________________ b) kulĩhisa olondaka wasonẽha vikasi kosimbu ye.Ame ndilya iputa lolombi. __________________________________________________________________________________________ 2. yokaliye kwenda yikeya. ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ 35 ________________________________________________ .Ame ndalya iputa lolombi. .Ame ndikalya iputa lolombi. a) Tondongola ondaka: okulya vosimbu yokaliye. yapita kwenda eyi yiyako. Elinga. Ndomo tukwete osimbu yapita. Etu tukalya iputa lolombi Ene vukalya iputa lolombi Ovo vakalya iputa lolombi 1. .

Upange wokonjo. a) Tukula upange wolonjali vyove __________________________________________________________________________________________ b) Nye vasole okuvafeta? __________________________________________________________________________________________ 36 . Ofeto. Elinga. ocimãho cupange walingiwa. Citava okufeta lolombongo ale lovipako viñgiviñgi. osukila okuwĩha ofeto yahe. 1. __________________________________________________________________________________________ b) Upange wove nye? __________________________________________________________________________________________ 2.OSUMANU YEPANDUVALI ETEKE LYA TETE Upange wokukula kwovipako Ofeto oyo nye? Omunu eye omunu olinga upange. a) Tondongola ovopange wakulĩha.

Ekalo liwa pokati komanu litunda kupange. 1. a) Ukwakutunga olonjo kwenda ukwakuyeva vatukwiwa ndati? __________________________________________________________________________________________ b) Ukwakulima votukula ndati? __________________________________________________________________________________________ c) Ukwakwimba ombunje votukula ndati? __________________________________________________________________________________________ 2. Elinga. Upange wokonjo.OSUMANU YEPANDUVALI ETEKE LYA VALI Ondingopange Ondingopange omunu umwe okulisa ovipako lupange wahe. a) Sonẽha onduko yupange wove __________________________________________________________________________________________ 37 .

1.000 5. ulela. Upange wokonjo. onjapãwu lovina vikwavo. a) Oco etimba likale ciwa luhayele cisukila nye? Ocimãho cupange _____________________________________________ _____________________________________________ b) Nda omunu ovela nye cisesamẽla okulingiwa oco asange uhayele? __________________________________________________________________________________________ c) Eci ondingopange yitambula ofeto yahe otepisa olombongo vyahe oco alande evi vyokambela ndeci: Osuka 5.OSUMANU YEPANDUVALI ETEKE LYA TATU Ondingopange eci yitambula ofeto yupange wahe yenda vovenda ale pocitanda oco yilande eci cokambela vonjo yahe.000 : 5 = 1000 Onjapãwu Omongwa 2. osukĩli. ndeci. Elinga.000 ₴ 5 = 1. a) Eci otambula ofeto yove osole okulanda nye? Osema __________________________________________________________________________________________ 38 .

vokutunga olonjo. vokwendisa olombinete. kwenda okupanga atapalo. wombonge yocivanja muna omunu asangiwa. a) Ovopange vapi vasyata vali enene mulo vofeka yetu? __________________________________________________________________________________________ b) Elye okwete omoko yokweca uvangi waco? _________________________________________________________________________________________ 2. vokulandisa. Oco twendise ciwa ovopange vosi ava cisukila uvangi. __________________________________________________________________________________________ b) Helye vãha omoko yokwiñgilako? __________________________________________________________________________________________ 39 . vokulongisa. Elinga. vokusakula. pwãyi ava vamolẽha enene ovopange vokulima. 1.OSUMANU YEPANDUVALI ETEKE LYA KWÃLA Olwali lupange Mũlo vofeka yetu tukwete ovopange añgi añgi. a) Tukula ovopange atyamẽla koloseketa. Upange wokonjo.

Elinga. 1. Upange wokonjo. alume vavo kwenda okulima.OSUMANU YEPANDUVALI ETEKE LYA TÃLO Kosimbu upange wakãyi wakala ñgo wokutata omãla. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 40 . Kaliye akãyi vakasivo okulinga ovomesele akwavo ndeci okwendisa olombinete vakundinginda lovopange vakwãvo. olonjo. a) Upange upi valingale akãyi? _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Upange watyamẽla kakãyi b) Kaliye akãyi nye vatẽla okulinga? _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 2. a) Sonẽha ovopange valingiwa lakãyi.

1. Upange wokonjo. Elinga. Pwãyi hawosiko upange ulekisa ndokuvumbisa omãla momo ovopange amwe alinga ndokupindisa lokweca ukulĩhiso wovisila.OSUMANU YECELÃLÃ ETEKE LYA TETE Elinãliso lyepata kovisila kwenda upange ulingiwa lomãla Volwali muli omãla vafetika upange lutila. a) Mulo vOngola upange we ulingiwa lomãla? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Osima okuti ovopange vaco ava vasesama okulingiwa lomãla? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. a) Upange we omãla vokonjo yove valinganga? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 41 .

Kolombongo vyaco evi eye upako eci cisoka ekwĩ lyolohulukãyi. olombongo visupapo ovilinga nye? __________________________________________________________________________________________ 2. ciñgami cusalelapo? 1. Upange wokonjo. Ota____ula. Ci___a___i. Kosãyi losãyi vofeta eci cisoka olohulukãyi akwĩ atãlo Kolokwanja. 42 Vo___o U___a___e. Olo___o___o. Tẽlisa ovitayo vyakambako. a) Eci otambula olombongo vyove vyofeto yupange wove osole oku- tepisa ndati? __________________________________________________________________________________________ b) Eci omãla okufeta olofuka vyove. Elinga. Sa___lo____o.OSUMANU YECELÃLÃ ETEKE LYA VALI Ofeto yupange Sacilombo olingila upange vonjo yimwe yumesele. ___ti . oco afete osikola yomãla.

Upange wokonjo. valupale. Kwenda vovambo.OSUMANU YECELÃLÃ ETEKE LYA TATU Eyelo Kovopange osi alingiwa kuli vana okuti valingiwa volonjo vyetu ndeci okuyelisa olonjo vyetu. a) Oco oyelise vonjo yove vipi ovikwata osesamẽla okukwata? __________________________________________________________________________________________ b) Konjo yove velye vasesamẽla okulinga upange wokuyelisa? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. uwalo kwenda atimba vetu. Kulivo ovopange alingiwa vovivanja. Elinga. a) Tanga kwenda tepisa olondaka evi kovileñgi: Olweyo O-lwe-yo ____________ Etimba ____________ Ociyenjo covava ____________ onjo ____________ okusukula ____________ osamwa ____________ 43 okuyelisa ____________ uwalo ____________ upange ____________ . 1.

Epindiso lyatete vutila. 3. Okukwata epata. Okuteywila onjwela pokati komãla lapata.OSUMANU YECELÃLÃ ETEKE LYA KWÃLA Onjango Onjango ya tatu yityamẽla kamalẽhe yasokiya olonjila vyevindikiyo lyomãla toke eci vatẽlisa ekwĩ lecelãla kalima. 5. Eteywilo kwenda etepululo lyuveyi wo VIH/SIDA komãla lapata. 9. 2. oco yendise olohuminyo vyekwĩ la mosi vyovikele vyomãla. 7. Okukwatisa kokulya kwenda kuhayele. ocimatamata coloseketa vyataviwa luvyali wofeka. 6. Epindiso lyatete. Omunga yofeka yupange womãla. 44 . 8. Esombiso lyamalẽhe. Okukwata omoko yokusandeka cosi catyamẽla komãla. 11. 10. Olohuminyo vyaco vyevi: 1. Omoko yonduko. Ombyali te yaca olombongo vityamẽla kokupotolola ovitangi vyomãla. 4. Okukala lomwenyo.

onjo. Omoko yokukwatisiwa nda kovitangi vimolẽha. Elinga. Omoko yokusanga ocisola kwenda okutaviwa pokati kolonjali. 3. 8. Okukwata onduko kwenda ofeka. a) Sonẽha vimwe ovikele wakulĩha vityamẽla kamalẽhe __________________________________________________________________________________________ 45 . 1. 6. lokukwama ovituwa kwenda oviholo vyepata lepata yikavãha elisoko pokati komanu. Omoko yelilongiso letato lyomãla vana vasangiwa lulema ale okutopa. 10. Omoko yokulisoka nda kekova. locisola.OSUMANU YECELÃLÃ ETEKE LYA TÃLO ~ Ukanda uvangi wovikele vyamalehe: 1. Okukwata okulya. ketavo kwenda kofeka. Omoko yokukula vekalo lyelikwatiso. Omoko yokupindisiwa ale okulilongisa ocali volosikola.lesumbilo pokati komanu. 5. 7. etato kolosipitali nda kakasi luhayele. 9. 2. Omoko yevindikiyo kweci catyamẽla kokutundisiwa kupange. 4. komõla kwenda konjali. Omoko yeliteywilo lyalitepa.

__________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Kweci catyamela kokukwata upange kwenda kokutambula ofeto yaco. Cimwe ocihandeleko cikwete okuteywila olondingopange mulo vofeka. Olondingopange vyosi visesamela okukuleha ocihandeleko eci. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Sonẽha onduko yocihandeleko caco. soneha eci citeywila olondigopange. 1.OSUMANU YECEYA ETEKE LYA TETE Ocihandeleko cupange Ocihandeleko ca 2/2000 Vofeka yetu yOngola tukwete ovihandeleko viñgi viñgi. a) Ondingopange oyo ondingopange yiliteywila ndati kovitangi asanga kupange? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 46 . Upange wokonjo. Elinga. a) Pokati kovihandeleko vyOngola wakulĩha.

OSUMANU YECEYA ETEKE LYA VALI Omunu eye omunu okwete okulinga upange Upange owo weca komunu esumbilo. Wosi kalingi upange ohukwĩ. Oco tukwate olombongo tukwete okulinga upange. Elinga. a) Pi patunda esumbilo? __________________________________________________________________________________________ b) Ocimãho condingopange nye? _________________________________________________________________________________________ c) Nye cinena usuke? __________________________________________________________________________________________ d) Omunu wosi okwete olombongo vyalwa otukwiwa ndati? __________________________________________________________________________________________ 2. Wosi kalingi upange kasesamẽla okulya. a) Upange wove nye? __________________________________________________________________________________________ b) Konjo yove vosi valinga upange? __________________________________________________________________________________________ c) Ina yove upange wahe nye? __________________________________________________________________________________________ 47 . 1. Upange wokonjo.

1. Elinga.OSUMANU YECEYA ETEKE LYA TATU Omoko yepuyuko Omunu eye omunu okwete omoko yokupuyuka kwenda okufetiwa kepuyuko. osãyi yaco yifetiwa. Ulima lulima. a) Iñgila kelivala lye kupange? __________________________________________________________________________________________ b) Okala osimbu ye kupange? __________________________________________________________________________________________ c) Olosimbu viñgami vyupange okala kupange? __________________________________________________________________________________________ 2. Vosumanu alivala vañgami asukila? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ 48 . Upange wokonjo. Alivala upange veteke vasokiyiwa mwele ndomo casonẽhiwa vocihandeleko cupange. Oco Ngeve apitĩle kupange osukila alivala vavali. olondigopange vyosi vikwete osãyi yepuyuko.

. .OSUMANU YECEYA ETEKE LYA KWÃLA Nye tulyalya vocalumingu Vocalumingu tulyalya : .Iputa . Upange wokonjo a) Vovyalumingu nye tulyalya? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Vitelekiwa ndati? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 49 . .Tukapa omasi vocipoke kwenda vombisi.Omasi 1. Elinga. .Tuteleka ombisi.Ombĩsi .Ocipoke .Noke tuteleka iputa (losema yepungu) 2.Tete tuteleka ocipoke.

OSUMANU YEKWI
Epitululo Lyalilongiso
1. Esonẽho lyonduko yove;
- Etangiwo lyonduko.
2. Esonẽho lyolondaka vikwãla kwenda umwe ulala.
- Etangiwo lyolondaka vikwãla kwenda umwe ulala.
3. Esonẽho lyokacipama kamwe.
- Etangiwo lyokacipama kamwe.
4. Ukulĩhiso wovileñgi.
- Ekongelo lyovileñgi kwenda ovileñgi vyefetikilo lyolondaka.
5. Ukulĩhiso wocileñgi, wondaka, wocipama, Etendelo kwenda
etayo.
- Ukulĩhiso watendelo, pokutenda eci tukwete.
Nõla epandu(6) lyovopange alingiwa vohondo yelilongiso
pokwendisa ociluke kwenda kwama olonjila vikwãyimo:
- Upange wokusonẽha ndasola enene.
- Upange wokusonẽha ndasukila vali ekwatiso.
- Upange wokusonẽha ndalinga ulika
- Upange wokutanga ndasola enene
- Upange wokutanga ndasukila ekwatiso.
- Upange wokutanga ndalinga ulika.

Pokupisila kovopange alingiwa vociluke ulongisi vomunga yolondonge ovopange valikwãyi :
- Esonẽho lyonduko.
- Etango lyonduko.
- Esonẽho lyolondaka vikwãla kwenda ulala.
- Esonẽho lyokacipama.
- Etango lyokacipama
- Ekulĩhiso lyovileñgi vyokañgu.
- Ekongelo lyovitayo kwenda ovileñgi vyefetikilo lyolondaka
50

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TETE

Nye uhayele womunu kwenda wavosi?
Uhayele owo nye?
Omunu nda okwete ekalo liwa ketimba,
vutwe wahe mukasi ciwa kwenda okasi
ciwa la vakwãvo oco okwete uhayele.
Oco okuti uhayele kacilomboloka ñgo
ekambo lyuveyi.

1. Elinga.

a) Nye cilingiwa oco omanu vakwate
uhayele?

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
b) Sonẽha ovoveyi vasyata pocitumãlo
cove.

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tutata ndati ovinene kwenda ovava
vokunywa?

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

51

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA VALI

Olonjongo
Tulilongisi okuseteka kwenda okuyonga ovina. Kuli vimwe ovikwata
vitulongisa ndomo tukatela okuseteka kwenda okuyonga ovina.
Eci tulanda ovava, olonanga, osi, tusukila okukwata onjongo.

1. Elinga.

a) Sonẽha ulala wovina vyokuyonga ovava.

__________________________________________________________________________________________
b) Sonẽha ovina vikwãvo viyongiwa lelitulu.

__________________________________________________________________________________________
c) Sonẽha ovina viyongiwa lonjongo yulepo.

__________________________________________________________________________________________
d) Sonẽha olonduko vyovina viyongiwa lonjongo yulemo.

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Onjo yetu yikwete olometulu viñgami?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

52

Elinga. Upange wokonjo. a) Ove lepata lyove vukwete ovityapa vyolombasina? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Ukãyi eye ukãyi vimbo lyove okwete ocityapa cu wamina? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2.~ OSUMANU YEKWI LA MOSI ETEKE LYA TATU Umba kakwete uhayele wale ko _______________________________ _______________________________ _______________________________ Umba kaliye okasi _______________________________ _______________________________ _______________________________ Vokwenda kwoloneke wafetika _______________________________ _______________________________ _______________________________ Umba te wanda ko __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ 1. (?) 53 . a) Nda kukwete ocityapa colombasina te wapinga elomboloko lyaco.

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA KWÃLA

Olwali lwovipuka vititotito
Ovoveyi valwa vatunda kotwipuka tutitotito tuna okuti katumolẽha
ndoto lovaso.
Tupondola okwiñgila vetimba lyetu nda vomẽla, venyulu, vovaso
kwenda vekova.

1. Elinga.

a) Nye cikoka ovoveyi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Nye tukwete okulinga oco katukakwatiwe lovoveyi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

54

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TÃLO

Eyelo
Oco tukwate eyelo tusesamẽla okuti tukala apa payela, lokukenda
ovinene, lokuyelisa etimba lyetu kwenda uwalo.
Volonjo vyetu te muyelavo. Apa pali eyelo opo pali uhayele kwenda
ekalo liwa.

1. Elinga.

a) Eyelo lyetimba lyetu mupi lisole okulingiwa?

__________________________________________________________________________________________
b) Nye tusukwila etimba lyetu oloneke vyosi?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Ovinene okuvilinga ndati?

__________________________________________________________________________________________
b) Etimba lisesamẽla okulilinga ndati?

__________________________________________________________________________________________

55

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TETE

Ovava kwenda ovoveyi vasyata vovambo vetu.
Ovoveyi vasyata enene vatunda kovava. Omo lyaco cisesamẽla okuti tunywa ovava vatelekiwa ale vatatiwa lihemba ndeci olisivya lavikwavo. Tukapa atosi vakwãla velitulu lyovava.
Vovambo muna okuti muli oviva vyovava cisesamẽla okuvilembika
oco kamukacitiwile olohamwe lovipuka vikwavo vinena ovoveyi vañgivañgi ndeci ocipulukalo kwenda uveyi wombambi.

1. Elinga.

a) Ovoveyi api vatunda kovava?

__________________________________________________________________________________________
b) Olonjila vye tupita oco tutate ovava okunywa?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Pokutata ovava atosi añgami okapa velitulu?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

56

Upange Wokonjo. 1. a) Nda wakambela ovava okala ndati? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Pi otapa ovava? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Oco ateleke. Volonjo vyosi te mwakala ovava kotupu ale kolotolonela. alisukule kwenda anywe osukila ovava. a) Omanu vovimbo lyove pi vatapatapa ovava? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 57 . Elinga.~ OSUMANU YEKWI LA MOSI ETEKE LYA VALI Omanu vosi vakwete ovava Omunu osesamẽla okukala lovava momo ovava ovo omwenyo. asukule.

a) Ovava vapitĩla ndati konjo yove? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Pi otapa ovava? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ c) Okwete okalete konjo yove? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 58 . Upange wokonjo.~ OSUMANU YEKWI LA MOSI ETEKE LYA TATU Certeza Okufelula ovava Atosi olisivya kovava okunywa Omanu valisukula Omunu okomba ocitali Omanu vayelisa vimbo lyavo Omunu olembika ovinene 1.

Lokutunga okalete ale okulembika aniñga. .~ OSUMANU YEKWI LA MOSI ETEKE LYA KWÃLA Uveyi wocipulukalo Nye cinena uveyi waco owu? . Ovoveyi Okuliteywila . kOwisi. .Okulya kakwasukwiwile ciwa. kOkwanja yoKonano kwenda yoKombwelo.Nda twanywa ovava kavatatiwile. KOmalanji. .Okupusa peka osimbu katwalile.Okusukula ciwa ovilya. . O tse-tse yisangiwa vali enene kovivanja vyokonano yongola Okuliteywila Kukapekele vusenge kovivanja ndeci kOluwanda. 59 . Uveyi wotulo Nye cinena uveyi waco? Wutunda kolunyi umwe utukwiwa tse-tse. Esaku Okwenda kosipitali ale kopositu.Okunywa ovava atatiwa.Okulya lovaka aliñga. . kOsayile kwenda kOmbengo.

Okutuvika olombya.Okuwala uwalo wayela kwenda wangomaliwa.Nye cinena uveyi waco owu? . Esaku Okwenda kosipitali ale kopositu Uveyi wolombulu ale olohãla.Okulala vemi lyowanda wokuliteywila olohamwe. .Okulisukula oloneke vyosi. Okuliteywila .Nda katulisukula oloneke vyosi. . asanga veyuka ovava. .Okupapalela vovava aliñga. Okuliteywila .~ OSUMANU YEKWI LA MOSI ETEKE LYA TÃLO Uveyi wombambi Nye cinena uveyi waco owu? Nda twalumaniwa lolohamwe.Kukapapalele vovava aliñga. .Okulembika oviva vyovava vovambo: . 60 . . olombenje. Esaku Okwenda kosipitali ale kopositu.Okuwala uwalo waliñga. .

Omisi. Nda omunu walivalula lovivela kavyatatiwile ndeci olamina olonguya lavikwãvo. 1. Elinga Pi utunda uveyi owu ndomo wacitanga kefetikilo lyocipama ? __________________________________________________________________________________________ Wayevele ale uveyi waco kosimbu ? __________________________________________________________________________________________ Upange wokonjo. usambuka. __________________________________________________________________________________________ Tepisa olondaka evi : Ocisola. Nda wakapiwa osonde yayu okwete uveyi waco. Nda onjali yomisi yikwete uveyi waco opondola okusambwisa omõla luveyi wo SIDA. __________________________________________________________________________________________ 61 .~ OSUMANU YEKWI LA MOSI ETEKE LYA TETE Uveyi wo SIDA Uveyi wo SIDA usambuka ndati ? Omunu nda olinga ocisola lakamba valwa. citava ndakuti okwatiwa lo SIDA .

Esipulo. Osonde. Nda kelinaliso lyakwenje ale vekongelo lyolondonge pokulilongisa ovipama lava vakwete o SIDA. Nda pokukwata onjo yimosi yetundisilo ale yokulisukula. Uveyi Esipulo Olondonge Osonde Omanu Ovava 62 . omanu.~ OSUMANU YEKWI LA TATU ETEKE LYA VALI Nda olisipula lomunu oyikwete. olondonge. Upange wokonjo: Tepisa olondaka evi : Uveyi. Nda pokulilama peka lomunu okwete O SIDA. Nda pokulila pamosi layu okwete uveyi waco Ocili Esanda 2. Elinga: Tambulula nda ocili ale esanda Okulilama peka kunena uveyi wo SIDA ? ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ Okulila pamosi kunena uveyi wo SIDA ? O SIDA kayisambuka Ocili Esanda __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ Okutundisila volete yimosi cinena o SIDA ? Ocili Esanda __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 3. Ovava .

Elinga: Tukula sonẽha olonduko vyoveyi vamwe vakulĩhiwa vatyamẽla kocisoko co ITS. Twavakulihã londuko yocikata ale ohumbula kwenda vakwavo.~ OSUMANU YEKWI LA TATU ETEKE LYA KWÃLA Ovoveyi Tukwete ovoveyi vamwe valisetahãla luveyi wo SIDA vatukwiwa hati ITS cilomboloka (ekongelo lyovoveyi atundalala kokulinga ocisola lalume ale lakãyi valwa). _______________________________________________________________________________________ Nye cilingiwa nda omunu wakwatiwa luveyi owu ? __________________________________________________________________________________________ 2. Eci olimbuka akuti okwete uveyi waco owu lupukila kosipitale oco okalisakule. Upange wokonjo: Sonẽha olonduko vyovoveyi wakulĩha kwenda tepisa olondaka vyaco. Omunu lomunu alitate lokukulĩha uhayele wahe lokutala osonde nda mũli otwipuka 1. __________________________________________________________________________________________ 63 . Ovoveyi vaco vaponda nda omunu kacilimbukile akuti ovakwete.

Pwãyi esokiyo lyaco eli lyatandela ñgo kapata lapata oco kavakacite oluwutu. 1.~ OSUMANU YEKWI LA TATU ETEKE LYA TÃLO Esokiyo lyuyali vapata Tunde kosimbu kwakala ale olonjila vyokusokiya uyali oco akãyi kavakamine lonjanga. Upange wokonjo: Tukula olonjila tupita oco tusokiye etendelo lyomãla tucita ? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 64 . Elinga: a) Olonjila vye vipitawa oco akãyi kavacite oluwutu? __________________________________________________________________________________________ b) Kaliye nye omanu valinganga oco kavakacite oluwutu? __________________________________________________________________________________________ 2.

Citava okupopya hati tukwete uhayele nda vonjo mukalakala on- jwela? __________________________________________________________________________________________ 2. Vonjo yove muli uhayele? __________________________________________________________________________________________ 65 . 1. Kulĩhisa vimbo lyove ndomo vasole okutetulula olonjwela vyovo- lonjo.~ OSUMANU YEKWI LA KWÃLA ETEKE LYA TETE Uhayele ekalo liwa lomwenyo waswapo Uhayele owo nye? Uhayele ekamboko ñgo lyovoveyi. __________________________________________________________________________________________ 3. Onjwela yaco yisole okupita vali enene la velye? __________________________________________________________________________________________ 4. Uhayele ulombolokavo ekalo liwa nda ketimba nda kovisimĩlo. Ocihandeleko cakwĩ avali la tãlo (25/11) oco citeywila olonjwela volonjo. lekalo liwa pokati kavakwetu.

olonjeke vyomika. Konjo lokoluvumba wene pi ukapa ovinene? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 66 . Upange wokonjo: Nda mupi tutepatepa ovinene? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 3. ovina lovina vilikalela. Eci cisupapo cilinga ombolela. Elinga ETEKE LYA VALI Ovinene ovina vimwe vinena uveyi pokati kowiñgi.~ OSUMANU YEKWI LA KWÃLA Etato lyovinene 1. Cisukila okutepatepa ovinene. a) Momo lye tutatela ovinene? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Pi tukatwala ovinene? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. okuti oviwala. Cisukila okutata ciwa ovinene ndeci okuviyoka ale okuvilembika kwenda okuvikapa vovipupu vyaco oco vyende kuna visesamẽla ocipala lomanu.

oco vayelise ovambo avo kumwe lokukenda ovinene lokuvitwala vovikasa vyovinene.~ OSUMANU YEKWI LA KWÃLA ETEKE LYA TATU Ovinene valupale kwenda vovambo Oloneke vyosi olonungambo vikwete okulyongotiya. Imbo lyayela imbo likwete uhayele. Tukwete okulembika atala ovava momo omo mulicitala olohamwe. Upange wokonjo. 1. a) Momo lya nye okuti imbo lyayela imbo lyuhayele? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 67 . a) Oco imbo liyele nye olonungambo vikwete okulinga? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Atala ovava aliñga asangiwa vovambo anena nye? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Elinga.

__________________________________________________________________________________________ 68 . Okulombolola eci candisonẽhisa ukanda. Tukwete olonjila ndomo ove okatẽla ciwa okusonẽha ovikanda. Noke okusonẽha onduko yu wasonẽha ukanda. osãyi lulima locitumãlo kwenda ku yu otumisa ukanda. __________________________________________________________________________________________ 2. ~ ukanda Soneha 1.~ OSUMANU YEKWI LA KWÃLA ETEKE LYA KWÃLA Ndati tutẽla okusonẽha ukanda wenda kepata kwenda kakamba vetu vakasi ocipãla letu. __________________________________________________________________________________________ 3. Olondaka vyefetikilo: a) Ovilamo. Ovilamo vyasulapo longusiko. __________________________________________________________________________________________ 5. __________________________________________________________________________________________ 6. __________________________________________________________________________________________ 4. Onepa yatete okusonẽha eteke. Esulilo lyukanda.

__________________________________________________________________________________________ f) Ongusiko. __________________________________________________________________________________________ g) Onduko yu wasonẽha. Elinga.~ OSUMANU YEKWI LA KWÃLA ETEKE LYA TÃLO 1. __________________________________________________________________________________________ a) Eteke __________________________________________________________________________________________ b) Onduko yu otumisa ukanda __________________________________________________________________________________________ c) Efetikilo __________________________________________________________________________________________ d) Elombololo __________________________________________________________________________________________ e) Esulilo lyukanda. a) Kaliye kwama olonjila vyosi walilongisa noke sonẽha ukanda owu. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 69 .

~ OSUMANU YEKWI LA TÃLO ETEKE LYA TÃLO Osumanu yilo ove okasonẽha ukanda umwe muna okalombolola eci okasi lokulilongisa leci otẽlako ale. Eci wasonẽhele ukanda owutangela pokati komunga yove yelilongiso oco vosi vakukwatiseko okutetulula olongole visangiwa vukanda. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 70 . Okalombolola esilivilo lyokutanga kwenda lyokusonẽha vomwenyo wove. pokati kepata lyove ndomo elilongiso lyukukwatisa kokupotolola ovitangi vyalwa nda konepa yuhayele kwenda komwenyo. Noke sapwilavo akamba vove oco vosi vakulĩhe esilivilo lyokulilongisa.

4. d) Upange wokutanga wasola vali. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 71 . Ovopange vanõliwa londonge kwenda ulongisi. 3. 8.~ OSUMANU YEKWI LA TÃLO Omunga yolondonge kwenda ulongisi vakalinga ukulĩhiso walilongiso. Esonẽho lyonduko. 2. Ulongisi vomunga yolondonge. Ekongelo lyovitayo kwenda ovileñgi vyefetikilo lyolondaka. 7. Etango lyolondaka vikwãla kwenda ulala wolondaka. Ondonge oyo ondonge yikanõla epandu (6) lyovopange alingiwa vokwenda kwalilongiso lokulavulula ndomo ociluke canda. Esonẽho lyokacipama kaleluka. 6. f) Upange wokutanga walinga lika lyove. Etango lyonduko. Ukulĩhiso wovitayo. e) Upange wokutanga una wasukila ekwatiso. Ndomo tusanga kovolala vakwãyimo: a) Upange wokusonẽha wasola vali. c) Upange wokusonẽha walinga lika lyove. Esonẽho lyolondaka vikwãla kwenda ulala wolondaka. vakongeliwa oco valingiwe cimwe ocikongamẽla kwenda ukulĩhiso walilongiso vokokwatisako okulinga ocityapa cesindikilo. Etango lyokacipama kaleluka. okaca ukulĩhiso walilongiso valingiwa lovopange ekwĩ valikwãyi okupisa kovopange valingiwa kociluke: 1. Ulongisi okanõla ovopange vakwãla vondonge valingiwa vohondo yelilongiso. 5. b) Upange wokusonẽha wasukila vali enene ekwatiso. vana valekisa ndomo amamako kokutanga kwenda kokusonẽha.

Imbo ocitumãlo cimwe comanu calyongotiya muna tusanga asongwi ndeci.~ OSUMANU YEKWI LEPANDU ETEKE LYA TETE ~ ocitumãlo okasi Kulihisa Omunu lomunu okwete apa acitiwila. Vimbo musangiwa olosikola olombutika vihemba olonembele kwenda olokomite vyovitundo. olosoma kwenda asongwi vatumĩla imbo lyaco. 1. __________________________________________________________________________________________ 72 . nda vimbo nda volupale ale vocivanja. a) Sonẽha olonduko vyasongwi vovimbo lyove. Elinga a) Tukula onduko yimbo lyove? __________________________________________________________________________________________ b) Velye asongwi vovimbo lyove? __________________________________________________________________________________________ c) Helye usongwi wavelapo vimbo lyove? __________________________________________________________________________________________ 2. Upange wokonjo.

__________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 73 . Volupale lolupale tusangamo asongwi vana vasongwila ovambo valwa. 1. Hamo tusanga oloseketa vyupange wanguvulu.~ OSUMANU YEKWI LEPANDU ETEKE LYA VALI Olupale Imbo limbo lyatyamẽla volupale. Elinga a) Imbo lolupale calitepa ndati? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Helye usongwi wavelapo volupale wove? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Vocivanja tusangamo ovambo valwa kwenda alupale vañgivañgi. Upange wokonjo: Sonẽha onduko yusongwi wove watyamẽla vimbo lyove.

Upange wokonjo: Sonẽha olonduko vyalupale alisungwe lolupale lwove. Muna tusanga omanu valwa olonjo vyalwa kwenda asongwi loloseketa vyupange wanguvulu . 1. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. Elinga: Sonẽha olonduko vyalupale alinga onepa kocivanja cove? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ Sonẽha onduko ya Nguvulu wovocivanja cove. Usongwi wavelapo wovocivanja eye otumĩla ovambo vosi kwenda alupale eye Nguvulu. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 74 .~ OSUMANU YEKWI LEPANDU ETEKE LYA TATU Ocivanja Ocivanja casokiyiwa lovambo alwa kwenda alupale vatyamẽlako.

__________________________________________________________________________________________ c) Usongwi unene wOngola osangiwa pi? __________________________________________________________________________________________ d) Sonẽha onduko yahe: __________________________________________________________________________________________ 2. Upange wokonjo: Sonẽha ekwĩ lyolonduko vyovivanja vyOngola. Ofeka yaco eyi yitukwiwa hati Ongola. Yikwetevo ombala yinene yitukwiwa hati Oluwanda muna tusanga usongwi wavelapo lasongwi vosi vavelapo vofeka yOngola. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 75 . O Afilika yikwete akwĩ atãlo la kwãla kolofeka (54). Ongola yisangiwa vocifuka co Afilika. Ongola yikwete ovivanja ekwĩ lecelãla. a) Kulĩhisa vomapa ofeka yoNgola! __________________________________________________________________________________________ b) Kulĩhisa kwenda sonẽha olonduko vyolofeka vilisungwe lOngola. Elinga ETEKE LYA KWÃLA Ocivanja cove cilinga onepa kofeka yimwe.~ OSUMANU YEKWI LEPANDU Ofeka 1.

Velye asongwi vatumĩla vovitumãlo vyaco omu? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 5. Onduko yocivanja __________________________________________________________________________________________ 4. Onduko yimbo __________________________________________________________________________________________ 2.~ ETEKE LYA TÃLO OSUMANU YEKWI LEPANDU ~ walilongiso vocitumãlo omu osangiwa Ukulihiso 1. Mupi asongwi vatepisiwa okupisa vimbo toke vombala yofeka? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 6. Osole ofeka yove? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 76 . Onduko yolupale __________________________________________________________________________________________ 3.

__________________________________________________________________________________________ 77 . 1. Elinga a) Ovisunji vye vilingawa pocitumãlo cove? __________________________________________________________________________________________ b) Okulya kupi usole okuteleka povisunji vyene? __________________________________________________________________________________________ c) Ovinywa vipi usole okunywa? __________________________________________________________________________________________ 2. ocisangwa kwenda okutelaka ovilya viñgiviñgi. Kovisunji vyaco vakelale ovimbombo. Upange wokonjo: Tondongola ovisunji usole okulinga voluvumba wove ale vimbo lyove lokulombolola ciwa ndomo vilingawa. Okucitiwa kwenda Onambi. owalende.OSUMANU YA TETE ETEKE LYA TETE Ovisunji Tunde kosimbu ovimbundu vyalingalevo ovisunji layele: kwakala ovisunji ndeci: Ovovala. Evamba. okungula.

Momo u wosi una ndakuti kapitile vevamba katendiwa ndulume. enene vali pokati kovimbundu. vimbo ale kosipitali? __________________________________________________________________________________________ 2. Elinga Evamba olyo nye? __________________________________________________________________________________________ Vimbo lyove omãla vosole okwenda kevamba? __________________________________________________________________________________________ Evamba lilingawala vusenge.~ OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI ETEKE LYA VALI Evamba Eci ocika cimwe cisole okulingiwa volwali pokati komãla vakwenje. ciwa ale civi? __________________________________________________________________________________________ 78 . cina cilekisa eyelo lyetimba. Ukwenje eye ukwenje te wapita kevamba. momo evamba osikola yimwe yinene komwenyo womunu. Upange wokonjo: Tulombolwileko ocituwa cevamba ndomo osima . 1.

Kosimbu olonjali vyalingale ndomo: vanõlako vamwe omanu noke vanda toke kepata lyufeko eci vakapitilile valivangula noke vawalisa ocinyunga kokwokwo kwkafeko. Upange wokonjo: a) Sapula ndomo vimbo lyove wusoli okuyongola afeko? __________________________________________________________________________________________ 79 . Pwãyi pokati kovimbundu okunõla ufeko kakwakalele ndeci etali okuti olonjali vipinga ovina vyakahandangalala oco omunu ayongole una okakala ukãyi wahe. Noke vasyapo eteke lyokwiya okunena ovilombo. Hati okuyongola. 1. Elinga a) Nda mupi wusole okuyongola ufeko? __________________________________________________________________________________________ b) Nye wusoli okwambata pokuyongola ufeko? __________________________________________________________________________________________ c) Osima okuti eci wusole okwambata casunguluka? __________________________________________________________________________________________ 2. cina cilomboloka ndakuti wavaliwa.~ OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI ETEKE LYA TATU Okuyongola Ufeko Olohwela ocika cimwe cilingawa lovimbundu pana akuti omõla ukwenje wakola.

Upange wokonjo: Lombolola esilivilo lyayele pokati kovimbundu enene vali atyamẽla kokungula pula tate ku ina ale pakulu la makulu __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 80 . 1. toke eteke vongula okulya kwavo vosãyi ya kavambi. Oloñgoma visika vanywa kwenda valya lokupiluka.~ OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI ETEKE LYA KWÃLA Okungula Kosimbu ulima kawatendawale okutunda kosãyi ya susu toke kosãyi ya cembanima. Pana akuti vongula vasambiliya okulya kwavo lokulinga ovisunji ale ayele. Elinga a) Osimbu ye omanu valimalima.? __________________________________________________________________________________________ b) Osima okuti omanu valima osimbu yimwamwe? __________________________________________________________________________________________ c) Vimbo lyove wusole okulinga ovisunji vyokusandelela okungula kwene? __________________________________________________________________________________________ 2. Watendawala okupisa kosãyi yina akuti vakwakulima vamba ombuto posi.

momo omunu yuna twakala laye ofa noke katyuka vali tusala longeva kumwe locikembe kutima. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 81 . Upange wokonjo: a) Ukendakenda ndati ovivimbi vyene? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ b) Ndati utepisi ovitele ndakuti pokati kolohweli pafa yumwe. 1. Okufa kulomboloka esumwo kwenda ohali.~ OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI ETEKE LYA TÃLO Onambi ocina cimwe cisumwisa calwa. Elinga a) Osima okuti okufa ocina cimwe ciwa ale Onambi civĩ? _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ b) Ulingangi ndati nda omunu wafa? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ c) Nye omanu vasumwila nda umwe omunu wafa? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 2. ndakuti omanu valyongolola okulila una watusyapo. Eci ocisunji cesumwo.

~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA TETE Tutyukili koviholo vyetu Esumbilo pokati komanu. lapa pafetikila yukwavo oco tukatẽle okukala vombembwa ale velyanjo. 1. Cafina nda omanu valisumbila lokulikwatisa pokati omo omunu eye omunu te wakuliha apa popisa omoko yahe lapa yisulila. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 82 . Elinga a) Nda mupi tutẽla okukala ciwa pokati kavakwetu __________________________________________________________________________________________ b) Oco tukale lelyanjo kwenda ombembwa cisukila nye? __________________________________________________________________________________________ 2. Upange wokonjo: Sonẽha okacipama kamwe lekwatiso lyulongisi wove ndomo ukasi lavakwene ulinsugwe lavo. Amalẽhe vapondola okukwatisa akũlu kwenda omãla kokutẽha atapalo.

1. Upange wokonjo: a) Sonẽha olonduko vyakulu vendamba vasangiwa vepata lyove? __________________________________________________________________________________________ 83 . Etali etu twamãlehe hẽla tukakala akulu.~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA VALI Tusumbiliko akulu vetu Kosimbu akulu vasumbiwile calwa momo akulu vata alusapo hati (vomẽla yukulu muli ovayo avola pole kamutundi ondaka yavola). Ciyongola okusumbila akulu vendamba momo ovo vatulivangela kokucitiwa. Elinga a) Vepata lyove okwete umwe ukũlu wendamba? __________________________________________________________________________________________ b) Akulu vendamba vañgami okwete vepata? __________________________________________________________________________________________ 2.

omãla vetali kavakwete esumbilo. 1. Upange wokonjo: a) Sonẽha ocipama cimwe cilekasa ndomo amalẽhe valinga pokati kavakwavo vimbo. Kavasumbile omanu lavakwavo capyãla ñgo enene undingavĩ vakasi lokulinga pokati kowiñgi. Pwãyi tupopya heti havosiko amãlehe vacituwa momo vana vakasi vetavo kavalingi ovina vyaco ovyo. Elinga a) Ocili akuti etali amalẽhe kavasumbile omanu? __________________________________________________________________________________________ b) Amalẽhe vovimbo lyove nye vasole okulinga papuluvi vana ndakuti kavakwete upange? __________________________________________________________________________________________ 2. __________________________________________________________________________________________ 84 .~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA TATU ~ Ekalo lyamalehe pokati komanu Voloneke mulo. nda vovambo nda valupale. tuyevite calwa omanu vapopya veti.

1. lokulinga ovina vyalwa vyasavata.~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA KWÃLA Epindiso Tuyongola okusapwila olonjali vyosi okuti cisukila okupindisa omãla vetu okuvatuma kosikola. __________________________________________________________________________________________ 85 . Elinga a)Tulinga ndati oco tupindise omãla oco hẽla vakale amalẽhe vasun- guluka? __________________________________________________________________________________________ b) Kosimbu eci kakwakalele olosikola olonjali vyapindasale ndati omãla vavo? __________________________________________________________________________________________ c) Lukulĩhiso wove lombolola eci wakulĩha kokupindisa omãla. okunyana. okuvangula lavo kwenda okuvakwatisa kovina vyosi. Momo tusanga olonjali akuti omãla vavo vavacela volwayela volokololo muna valilongisila ovina kavyasungulukile ndeci okunywa.

epuluvi lyokukwata onjo elilongiso. upange .~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA TÃLO Epitululo lyovipama 1. ocili ale esanda a) Katukasumbili akulu vendamba? Ocili Esanda b) Akulu vendanba vatateka upange? Ocili Esanda c) Vamwe amalẽhe voloneke vilo kavasumbile akulu? Ocili Esanda d) Osimbu olonjali vyapindasale ale omãla vavo? Ocili Esanda e) Amalẽhe cisukila okuvãha epuluvi lyokulinga cimwe cikwati- sa ekalo lyavo ndeci omoko. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 86 . okulya lovina vyosi. uhayele. Ocili Esanda f) Vimbo lyove mukwete akulu vendamba valwa? Ocili Esanda g) Nda mupi citava okutata akulu vendamba? Ocili Esanda h) Sonẽha okacipama kamwe kalekasa ndomo osole okutata akulu vovimbo okasi.

Upange wokonjo: a) Nye osole okulinga oco okwatiseko kekalo liwa lyovimbo lyove? __________________________________________________________________________________________ 87 . __________________________________________________________________________________________ 2. 1.~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA TETE Tutati ekalo lyetu Mulo volwali oco tukale ciwa cisukila okutata ciwa apa tukasi ndeci: okutwika oviti valupale kwenda vovambo. Elinga a) Nda mupi tulinga oco tukale lekalo liwa? __________________________________________________________________________________________ b) Nye tutwikila oviti vimbo lyetu? __________________________________________________________________________________________ c) Momo nye okuti ovyunda vyovinyama kavikalela ocipepi lolonjo. okutata ciwa ovinene kwenda okuyelisa ovambo lokulembika ovitunyu vina vikasi vovambo oco tuliteywili kovoveyi.

1. Oviti vitunenela ombela. Upange wokonjo: a) Lombolola lolondaka vyove elomboloko lyocipama twalilongisa: __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 88 . lapito kwenda olohwĩ lakala oco ateleke ovilya vyahe. lulembo.pwãyi omunu osukila oviti vimwe oco akwate avaya vokupanga ovikwata vyovonjo.~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA VALI Katukateti oviti Kacitava okuteta oviti momo ovyo vinena ekalo liwa. Elinga a) Nye katutetela oviti? __________________________________________________________________________________________ b) Onjo yove yatungiwa le? __________________________________________________________________________________________ 2. Omo lyaco katukateti oviti elivova.

1. Elinga a) Momo nye kacitavela okuyoka ovisenge? __________________________________________________________________________________________ b) Epese lye tusanga kokuyoka ovisenge? __________________________________________________________________________________________ 2. __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 89 . visangiwa vovisenge vyaco. Upange wokonjo: a) Sonẽha ndeci omanu vovimbo lyove vasole okutata ovisenge vya- vo. Omo lyaco katukayoki ovisenge.Momo okuyoka ovisenge olosi kavimi apako awa.~ OSUMANU YEKWI LECELÃLÃ ETEKE LYA TATU Katukayoki ovisenge Okuyoka ovisenge cinena epese pokati kovina kwenda kovinyama. noke ovinyama visangiwamo vifa lonjala ale londalu.

olomutu. Ekongelo: Ondimbu yokukongela ( + ) a) Ulimi umwe wongula olonjeke epandu vyepungu vepya limosi. Nda ombela kayiloki ciwa omanu vakwete okulinga ndati? 5. Ovinene vikoka nye? 7. Olonjeke viñgami ongula? 12 + 6 = 18 12 etendelo + 6 etendelo twakongela ketendelo lyatete = 18 Ocimãho 90 . Okuyoka calwa ovisenge cikoka nye? ~ walinga linga Epitululo lyukulihiso Ndomo walinga ale konyima kelimi lyumbundu tukwete olondimbukiso vina vitukwatisa ndomo tukatela okupotolola alinga. Citava okukala ocituke lovinene. Oco ombela yiloke ciwa cisukila nye? 3.Ve- pya likwãvo wongula olonjeke ekwĩ la vivali (12). Oco omwenyo wetu wende kovaso nye citava okucilinga? 2. Pocitumãlo okasi ombela yiloka ciwa? 4. Nda mupi tutẽla okutata ovinene? 8.lovina vikwavo tuvanji kelinga eli: 1.~ OSUMANU YAKWI AVALI Ukulihiso walilongiso 1. Kelimi lyUmbundu kuli elinga lyokukongela ovina vimosi ndeci olosanji. 6.

) Omunga yimwe yatambi. Noke. Omunu lomunu watambula asala vañgami? 96 : 4 = 24 91 .Ondimbu yokutepulula ovina vimosi ( . Okutepulula. yalandisako ovita vivali. akwĩ epanduvali leceya (379) Kolõsi. Elwiso : ondimbu yokulwisa ( X ) Vohumba lohumba muli eci cisoka akwĩ avali la kwãla kasala ( 24 ). Asala vañgami tusanga volohumba vikwãla? 24 x 4 = 96 24 x 4 = 96 24 asala x 4 kolohumba = 96 asala 4. Olõsi viñgami vasyala lavyo.234 etendelo litepulula = 145 ocisupe 3. yatamba ovita vitatu.~ OSUMANU YAKWI AVALI 2. Vatepisiwa komanu vakwãla. 379 . Etepiso: ondimbu yokutepisa Asala vaco ava akwĩ eceya lepandu (96). akwĩ atatu la kwãla (234).234 = 145 379 etendelo litepulwiwa .