Optymizm Sportowców

Transcript

Aksamit Wojciech Katowice 4 Optymizm sportowców Myślenie pozytywne (optymizm) w zachowaniach sportowców Streszczenie Na podstawie fachowej literatury psychologicznej przedstawiono definicje optymizmu i szczęścia. Określono wpływ pozytywnego nastawienia zawodnika na jego obiektywną działalność sportową. W artykule dokonano próby porównania zależności pomiędzy racjonalną kalkulacją kosztów i zysków a myśleniem pozytywnym oraz zaprezentowano postawę samorealizacji sportowców w kontekście optymizmu. Poszczególne wnioski teoretyczne zobrazowane zostały sportowymi przykładami. Słowa Kluczowe -.szczęście – optymizm - działalność sportowa Szczęście i optymizm - charakterystyka terminologiczna w kontekście działalności sportowej Życie szczęśliwego sportowca całkowicie różni się od bytu zawodników, którzy są nieszczęśliwi. Szczęście warunkuje zadowolenie z życia, którego pochodnymi są pozytywne relacje z bliskimi, własne zdrowie czy wreszcie kariera sportowa. W sensie semantycznym szczęście, definiowane jest jako pozytywna, afirmująca postawa wobec życia, jako pierwotny, naturalny i powszechny oraz niezależny zasadniczo od okoliczności życia i indywidualnej biografii stan psychiczny, zakorzeniony we wrodzonej woli istnienia. Natomiast utrata szczęścia oznacza ubytek pozytywnej postawy wobec wszelkich własnych celów na skutek stwierdzenia niemożliwości ich realizacji (Czapiński J. 1994). Wraz ze szczęściem nierozerwalnie kroczy w parze optymizm, który jest skłonnością do dostrzegania przede wszystkim dodatnich stron życia, pozytywnego oceniania rzeczywistości, a przede wszystkim przewidywania pomyślnego biegu wydarzeń (Słownik wyrazów obcych). Dla sportowca będzie to pozytywna antycypacja przebiegu przyszłego zadania sportowego, bezpośredniej rywalizacji czy też całego sezonu rozgrywkowego. Obszernie o optymistach pisze (Zimbardo P.G 1994), który stwierdza, że są to „osoby z pozytywnym poczuciem własnej wartości na ogół odznaczają się równowagą i wiarą w siebie oraz zewnętrznymi oznakami wewnętrznej satysfakcji. (...), kiedy spotykają się z odmową, nigdy nie traktują jej jak odrzucenia swojej osoby. Rozważają natomiast kilka innych możliwości np. może ich działalność wymaga więcej pracy”. Powyższa charakterystyka istotnie kojarzy się z postawą profesjonalnego sportowca, którego cechuje odpowiednia pewność siebie i silna determinacja skierowana na określone działanie sportowe. Choć autor dodaje jeszcze, że optymiści „…nie są uzależnieni od pochwał i wzmocnień społecznych ze strony innych, gdyż nauczyli się, jak być sami dla siebie swoimi najlepszymi przyjaciółmi i największymi propagatorami…”. W tym przypadku sportowcy mogą stanowić wyjątek, gdyż oczywistym jest, że działalność sportowa silnie wiąże się z kontekstem społecznym, choć mimo wszystko jak zaznacza autor sportowcy potrafią być sami dla siebie „największymi propagatorami”. 1 Również do ciekawych wniosków dochodzi (Gibbons F.X., Gerrard M., Buunk B., Eggleston T. 2000), który zauważa w badaniach prowadzonych wśród studentów, iż optymiści nawet w sytuacji niepowodzenia wolą porównywać się z lepszymi od siebie. Zachowanie wyższego standardu porównań sprzyja uzyskaniu w kolejnym semestrze lepszych wyników, zatem jest impulsem do dalszej pracy. Wydaje się, że ta tendencja jest również analogiczna dla sportowców prezentujących wysoki poziom, którzy w trakcie wczesnej kariery podczas porażek woleli na przekór niepowodzeniom dosłownie „podwyższać sobie poprzeczkę”, gdyż czuli że stać ich na więcej. (Scheier M.F., Carter C.S.,Bridges M.W. 1994) wykazał także, że optymiści lepiej dają sobie radę ze stresem niż pesymiści, częściej stosują bardziej efektywne strategie skoncentrowane na problemie. Wnioski tego autora są także niezwykle znaczące dla działalności sportowej, w której długotrwałe przygotowania do bezpośredniej rywalizacji niezmiernie stresując obciążają zawodników. Sportowiec, który jest optymistą o wiele korzystniej znosi trudy okresu przygotowań i samych startów. Natomiast badania (Seligman M. 1993) dowiodły, że optymistyczny styl wyjaśniania koreluje z sukcesami w sporcie, ale też w pracy zawodowej i w szkole. Jest też wyraźnie korzystny dla zdrowego funkcjonowania sportowca jak i każdego innego człowieka. W literaturze psychologicznej można także spotkać się z innym rozumieniem optymizmu nieco destruktywnym, na który zwraca uwagę (Reykowski J 1970). Czasami niedocenianiu własnych możliwości towarzyszy przecenianie losu. Przykładowo jednostka wierzy, iż los jej sprzyja pomimo, że nie wierzy w to, że posiada walory niezbędne do osiągnięcia sukcesu. Z perspektywy sportu można posłużyć się taką egzemplifikacją: zawodnik gier zespołowych, który uważa, że nie jest w dobrej formie wierzy zarazem, że następny mecz ułoży się dobrze, że przeciwnicy nie będą wyśmienicie przygotowani a koledzy z drużyny nadrobią jego indywidualne braki. Tak pojmowany optymizm może faktycznie sprzyjać w sporadycznych wypadkach lecz w długotrwałym cyklu startowym (sezon sportowy, turniej, kilkudniowe zawody itd.) najprawdopodobniej spotka się z brutalną rzeczywistością - po prostu sportowiec bez formy nie może startować i osiągać przyzwoitych wyników na wysokim poziomie przez dłuższy czas. Ponadto sportowiec o zbyt dużych aspiracjach w stosunku do realnych możliwości, który jest niepoprawnym optymistą często dla podtrzymania własnej wartości przenosi winę za brak dobrych rezultatów na czynniki zewnętrzne np. niekompetentny trener, brak warunków do treningów itd., równocześnie głęboko wierząc, że w sprzyjających warunkach osiągnięcie celu byłoby bardzo możliwe. Również inny badacz (Diener E. 1984) zauważa, że sportowcy posiadają własne ambicje i aspiracje. Te z kolei mogą powodować pewne niebezpieczeństwa. Autor zwraca uwagę na zależność poziomu aspiracji i szczęścia. Twierdzi, że jeżeli aspiracje są zbyt wysokie to stanowią zagrożenie dla dobrostanu szczególnie wśród osób, które znajdą się w depresji np. po serii nieudanych występów sportowych, wtedy aspiracje należy obniżać. W tym kontekście ( . 1998) zaznacza, że czasami zestawia się wysoką myśl własną oraz ambitne zamiary z nędzą rzeczywistości. Tę zaś traktuje się jako efekt nieudolności poprzedników. Jest to bardziej pewna maniera charakterystyczna dla współczesności. Nie zgadza się to jednak z optymizmem jako poglądem filozoficznym, według którego istniejący świat jest najlepszy z możliwych i racjonalnie urządzony a życie jest dobre, można więc osiągnąć w nim szczęście 2 (Słownik wyrazów obcych). Wpływ optymizmu na działalność sportową Jak łatwo odgadnąć optymizm, którego główną cechą jest przewidywanie pomyślnego obrotu przyszłych zdarzeń ma kluczowy wpływ na realizacje zadań sportowych. (Gracz J., Sankowski T. 2000) zauważa, że już w momencie uświadomienia sobie planowanego uczestnictwa w zawodach zaczyna kształtować się subiektywny obraz bliskiego zadania sportowego a pobudzenie emocjonalne wzrasta wraz ze zbliżającym się terminem startu. Optymistyczne nastawienie jest tym bardziej znaczące, gdyż posiada ono silny związek ze sferą emocjonalną, a szczególną właściwością emocji jest ich wartość antycypacyjna czyli przygotowanie organizmu do oczekującego go obciążenia. Emocje powodują mobilizację rezerw ustrojowych niezbędnych do podjęcia wysiłku trwającego długo lub krótkotrwałego, lecz intensywnego (Terelak J. 2001). Trzeba tu pamiętać o indywidualnym charakterze reakcji emocjonalnych. Rezultaty opisanych badań przez (Lupul-Nawrocka A.2005) ukazują, że są one w dużej mierze zależne od sytuacji życiowej w jakiej aktualnie znajduje się zawodnik oraz od dynamiki sfery emocjonalnej. Zróżnicowanie rodzajów i czasu występowania objawów zależy od indywidualnych cech psychiki zawodnika, specyfiki danej konkurencji oraz warunków, w jakich rozgrywana jest rywalizacja sportowa. Wydaje się zatem, że również nastawienie optymistyczne nie musi być stałą cechą. Nie zmienia to faktu, że najlepszych sportowców różni od pozostałych psychofizjologiczny stan przedstartowy, czyli m.in. ich determinacja do osiągnięcia jak najlepszego wyniku zbudowana na pozytywnym nastawieniu. Do istotnych w tym kontekście wniosków dochodzi (Czapiński J. 2004). Pisząc o dobrostanie psychicznym badacz podkreśla, iż pełni on „..niezwykle ważną rolę motywacyjną. Nie tyle stanowi wynik doświadczeń życiowych i działań, co w znacznej mierze decyduje o owych doświadczeniach i działaniach oraz ich rezultatach, (…) a korzyści płynące z tych pozytywnych doświadczeń są jak najbardziej wymierne i obiektywne.” Zatem dobrostan psychiczny może wpływać na przekonanie zawodnika o tym, jaki on sam jest. To z kolei dostarcza mu instrukcji wskazujących, jak ma postępować np. jak bardzo angażować się w prace na treningach i w samą grę itd. co w konsekwencji może przesądzić o końcowym sukcesie. Optymizm zawodnika może sprawiać, że jego aktywność własna wzbudzana jest nadzieją na osiąganie ważnych dla niego celów. Gracz musi sam wytwarzać w sobie energię, która jest konieczna do realizacji działań celowych. Generatorem tej energii jest wiara w sensowność tych celów. Zahamowanie tej celowej aktywności wystąpić może z powodu utraty wiary w skuteczność własnych działań wynikającej np. z pesymistycznego antycypowania przyszłych zdarzeń. W badaniach, w których uczestniczyli pływacy z amerykańskiej kadry narodowej, pokazano, że informacja o uzyskaniu nie najlepszego czasu pogarsza kolejne wyniki pesymistycznie myślących zawodników, nie ma natomiast wpływu na kolejne starty optymistów (Seligman M.1993) Widać wyraźnie jak istotne z tej perspektywy jest optymistyczne nastawienie sportowca oraz samozadowolenie z uczestnictwa w działalności sportowej. Choć na marginesie należy zwrócić uwagę, iż łatwiej jest człowiekowi przywrócić utraconą wiarę we własne możliwości sprawcze niż w sens i wartość konkretnego celu (Czapiński J. 1994). Jest to spowodowane tym, że każdy optymista jak i pesymista w obliczu zagrożenia własnej wartości zawsze wybierze utrzymanie określonego pozytywnie autowizerunku nad wartość realizowanego zadania. Szacowanie własnych możliwości jako niewielkich prowadzi do nikłego oczekiwania sukcesu, co powoduje spadek motywacji i wkładanie małego wysiłku w realizację tych zadań co staje się katastrofalne w skutkach dla uprawiania sportu. I odwrotnie poczucie dużego potencjału własnego wpływa na podwyższenie motywacji i wkładanie większego wysiłku w realizację danych zadań (Reykowski J. 1970). Obiektywny sukces zaś powoduje utrzymanie lub nawet podwyższenie 3 motywacji własnej gdyż jak podkreśla z całą stanowczością ( 2004); „… osoby mające wybitne osiągnięcia wiążą z tymi osiągnięciami swoją przyszłość oraz, że osiągnięcia te ukierunkowują ich działalność.” W psychologii sportu występuje również pojęcie stanu flow, które jeżeli nie koreluje z optymizmem to z pewnością go nie wyklucza. Jest to optymalna gotowość umysłu, systemu nerwowego do wykonania danej czynności. Chodzi o to, by zawodnik skupił się tylko na tych informacjach, które są istotne dla wykonania konkretnej czynności. Idealny przepływ informacji między umysłem a ciałem spowoduje, że zawodnik wykona całe działanie płynnie, jakby bez żadnego wysiłku (Blecharz J. 2002). Chłodna (racjonalna) kalkulacja a myślenie pozytywne Wszyscy ludzie w tym sportowcy dysponują swoistym systemem kalkulacji kosztów i zysków. Dokonywanie tego rodzaju bilansu przez każdego człowieka zakłada m.in. decyzyjny model zachowań normatywnych (Schwartz, L. 1976). Mówi on o tym, iż jednostka musi zinterpretować i uznać konkretną własną postawę, wartość lub cechę za odpowiednie do danej sytuacji źródło dyrektyw zachowania. Najprawdopodobniej decyzja akceptująca własną dyspozycje jako adekwatne do danej sytuacji źródło dyrektyw postępowania jest wynikiem wspomnianej wyżej swoistej kalkulacji kosztów i zysków zachowania. Jeżeli suma dodatnich gratyfikacji niesionych przez zachowanie przewyższa sumę kosztów tego zachowania to podmiot podejmuje decyzję, że własna dyspozycja stanowi istotne, godne wykorzystania źródło wskazówek behawioralnych. Jeżeli bilans jest ujemny to podmiot decyduje, że dyspozycja nie jest istotnym źródłem dyrektyw postępowania w danej sytuacji. W odniesieniu do tej teorii, optymistyczne nastawienie do danej działalności sportowej w dużym stopniu może determinować wspomniany bilans kosztów na korzyść zachowań prosportowych. Innymi słowy jeżeli zawodnik uzna, że np. jego zdolności motoryczne, umiejętności czy somatyka predysponują go do uzyskania wysokiego wyniku sportowego to będzie do niego dążył pomimo innych trudności np. złych warunków treningowych itd. Z drugiej jednak strony w grupach seniorskich bardzo często pozostają zawodnicy, którzy poza talentem, pasją i zadowoleniem z gry kalkulują kwestie czysto materialne. Można by wywnioskować, iż pomocne w kreowaniu optymistycznego klimatu w sporcie kwalifikowanym są dobra materialne. Zrozumiałe jest to, że im sportowiec bardziej się poświęca, ryzykuje i odnosi większe sukcesy tym jego wartość czysto finansowa powinna wzrastać. Kontrakty i stypendia sportowe bywają jednak relatywne. Zarobki I ligowych piłkarzy ręcznych mogą satysfakcjonować ich samych jeżeli porównują się oni tylko do szczypiornistów. Natomiast porównanie własnych zarobków z zarobkami prezentujących wiele gorszy poziom sportowy III ligowych piłkarzy nożnych byłoby bolesne. (Freedman, A.1978) prezentuje następujące obserwacje, które pokazują względność zadowolenia z dochodów. Pracownicy fizyczni w Wielkiej Brytanii, byli bardziej zadowoleni niż pracownicy umysłowi o tych samych zarobkach. Badani pracownicy fizyczni porównywali dochody z innymi pracownikami fizycznymi, z których większość zarabiała mniej, podczas 4 gdy pracownicy umysłowi zarabiali mniej niż wielu innych pracowników tej samej kategorii. Należy jeszcze zwrócić uwagę na to, iż w trakcie działań sportowych (np. mecz) świadome zdawanie sobie sprawy z własnych kosztów i zysków jest odseparowane od decyzji wskutek nikłej wyrazistości tych pierwszych. Wtedy sportowiec nie myśli o alternatywach działania z punktu widzenia własnego interesu, lecz często działa automatycznie. Owe działanie jest domyślnie nastawione na zysk, zatem posiada wymiar optymistyczny. Samorealizacja i szczęście sportowca Zadowolenie z uprawiania sportu wydaję się bardzo znaczącym warunkiem dla osiągnięcia obiektywnie dobrego wyniku. Jednak nie zawsze sam wysoki rezultat sportowy jest głównym motywatorem zawodnika. Człowiek tylko wtedy bezkompromisowo i całkowicie poświęca się danej czynności jeżeli po prostu sprawia mu ona przyjemność. W końcu nie każdy sportowiec jest w stanie zostać Mistrzem Świata. Wielu z nich, szczególnie amatorzy odpowiadają koncepcji jednostek samorealizujących się, dla których istotne wydaje się być samodoskonalenie, które jest ważniejsze niż obiektywny sukces. Czyli zadowolenie z uprawiania sportu jako wartość autoteliczna może zdominować pogoń za wysokim wyczynem sportowym. Warto zauważyć, że postawa samorealizacji jest tu istotna z perspektywy aksjologii. Otóż dążenie do samorealizacji poprzez działalność sportową jest wartością samą w sobie, pozbawioną brutalnej rywalizacji za wszelką cenę. Sportowcy, dla których najważniejsza jest samorealizacja są zdolni ze stoicyzmem akceptować własną naturę z jej wszystkimi brakami, z tym co odbiega od idealnego obrazu. Są automatycznie wyposażeni w mocne podstawy systemu wartości, dzięki filozoficznej akceptacji natury swego Ja, szerokiego zakresu życia społecznego oraz przyrody i rzeczywistości fizycznej. Potrafią przyjmować niedoskonałości i słabości oraz zło ludzkiej natury w tym samym, nie kwestionującym duchu, w jakim przyjmuje się właściwości przyrody (Maslow A. 1990). (Terelak J. 2001) zwraca również uwagę na istotną rolę samorealizacji w procesie motywacji człowieka. Ujmując emocje w kontekście ich relacji do motywacji, autor podkreśla silny związek z określonymi procesami psychicznymi, takimi jak procesy oceny wartości. Jedną z decydujących ról odgrywa tutaj realizacja siebie, która jest związana z psychologicznymi potrzebami organizmu i jest także wyraźnie ugruntowana w jego funkcjonowaniu. Zatem wśród sportowców zarówno amatorów jak i profesjonalistów silna postawa samorealizująca sprzyja większej motywacji do uprawiania sportu. Szczęśliwy sportowiec optymistycznie patrzący na swoja karierę to również jednostka, która powinna mocno akceptować samą siebie. Wydaję się, że większość sportowców wykazuje cechy jednostek o mocno ugruntowanej postawie samoakceptującej. (Sasak T., A.I) charakteryzuje następujące zachowania postawy samoakceptacji; mocna wiara w określone wartości i zasady, zdolność postępowania według własnego rozeznania a nie pod dyktando innych, nie martwienie się tym, co będzie w przyszłości lub co się już niezbyt dobrego zdarzyło, wiara iż można dać sobie radę nawet w bardzo trudnych sytuacjach, zdawanie sobie z sprawy, że jest się dla innych interesującym i wartościowym, zdolność do przyjmowania pochwał bez pozorów fałszywej skromności i poczucia winy, umiejętność opierania się próbom dominacji przez innych. Podsumowanie Optymizm i dążenie do szczęścia jest naturalną inklinacją każdego człowieka. Sportowcy w okolicznościach pozbawionych skrajnych problemów powinni patrzeć optymistycznie na rezultaty swoich działań, pomimo ostrej rywalizacji i trudności wynikających ze specyfiki działalności sportowej. Jak pisze (Czapiński J.1994) „…Na poziomie biologicznym uprzywilejowane są pozytywne reakcje emocjonalne. Zatem w warunkach braku zagrożeń lub zagrożeń niewielkich dominować powinna aktywność skierowana dodatnio, (…) pozytywne 5 nastawienie do życia jest tendencją bardziej pierwotną i dominującą niż negatywne reakcje na świat, dotyczące najczęściej poszczególnych, wyodrębnionych elementów czy obszarów życia.” Jednakże interesujące jest to, że inaczej do szczęścia odnoszą się kobiety i mężczyźni. Dane empiryczne zgromadzone przez (Siekańska M. 2004) pokazują, iż te pierwsze osiągnięty sukces przypisują szczęściu, a niepowodzenia sobie. Natomiast mężczyźni odniesione sukcesy przypisują wewnętrznemu wysiłkowi i zdolnościom, a porażki tłumaczą brakiem szczęścia. Nie zmienia to faktu, że codzienna praca na treningach, która przekłada się na realny sukces w dużej mierze zależy od poczucia szczęścia i optymizmu. Przypuszczalnie jeżeli utalentowany zawodnik odczuwa ogromne zadowolenie z treningów i sportowych marzeń to zapewne będzie solidnie pracować aby realizować własną pasję. To w konsekwencji prędzej czy później zaowocuje obiektywnym wynikiem, który z kolei podtrzyma lub zwiększy motywacje zawodnika do dalszej pracy. Zatem koło się zamyka, optymizm wpływa na sukces a ten z kolei determinuje poczucie szczęścia i optymizmu. Rekapitulując, można zaproponować hipotezę, iż każdy profesjonalny sportowiec, który ciężko trenuje aby osiągnąć obiektywny sukces niezależnie od indywidualnych uwarunkowań charakterologicznych, własnych zdolności i umiejętności jest zmuszony do bycia optymistą przynajmniej w kategoriach sportowych. Bibliografia 1.Blecharz J.: Psychologiczne wspomaganie - zakres i skuteczność (rozmowa z A. Pac-Pomarnackim). Kraków 15 marca 2002. www.portal psychologiczny.pl 2.Czapiński J., „Psychologia pozytywna” – nauka o szczęściu, zdrowiu i cnotach człowieka, Wyd. PWN 2004 3.Czapiński J. 6 4. 7 5.Diener E. Subjective well-being. Psychological Bulletin, 95, 542-575, 1984. 8 6.Freedman, A.. Psychoanalytic Study of an Unusual Perversion. J. Amer. Psychoanal. Assn., 26:749-777.,1978 7.Gibbons F.X., Gerrard M., Buunk B., Eggleston T. Does social comparison make difference? Optimism as a moderator of the relation between comparison level and academic performance. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, 2000. 8.Gracz J., Sankowski T.: Psychologia sportu. Poznań 2000. AWF. 9.Lupul-Nawrocka A.; „Emocje i ich wpływ na efektywność startów młodego sportowca” Sport Wyczynowy nr.1-2, 2005 10.Maslow A.H, „Motywacja i osobowość” Instytut Wyd. PAX Warszawa 1990 11.Reykowski J. „Z zagadnień psychologii motywacji” Warszawa : Państ. Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1970. 12.Sasak T. „Pewność siebie” ASYLON Ośrodek Psychoedukacyjny artykuł opublikowany w internecie na stronie www….. 13.Scheier M.F., Carter C.S.,Bridges M.W. Distinguishing optimism from neuroticism. A reevaluation of the Life Orientation Test. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1994 14.Schwartz, L. The Privacy of the Self. Papers on Psychoanalytic Theory and Technique: By M. Masud R. Khan. New York: International Universities Press, Inc., 1974. 339 pp.. Psychoanal Q., 45:136-140 , 1976. 15.Seligman M.E.P , „Optymizmu można się nauczyć” Wyd. Media Rodzina of PoznańPoznań 1993 16. 9 10 11 17.Słownik wyrazów obcych red. PWN 1995 18.Terelak J. F.: Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza „Brand” Bydgoszcz 2001. 19.Zimbardo P.G, „ Nieśmiałość – co to jest? Jak sobie z nią radzić?” PWN Warszawa 1994 12