Transcript
Grzelak Barbara Warszawa 23 Lateralizacja Problem lateralizacji i leworęczności a niepowodzenia szkolne Wstęp Rodzice posyłając dziecko do szkoły oczekują od niego dobrych wyników w nauce. Złe wyniki, trudności powodują że dzieci nie lubią szkoły. Niepowodzenia szkolne mają duży wpływ na rozwój psychiczny młodego człowieka, na kształtowanie się wiary we własne siły. Bardzo ważna jest tu rola nauczyciela, który powinien pomóc zarówno uczniom mającym trudności jak i ich rodzicom. Konieczne jest ścisłe współdziałanie rodziców ze szkołą, z nauczycielem, a nawet z pedagogiem i poradnią pedagogiczną. W swojej publikacji chcę przybliżyć problematykę lateralizacji i leworęczności u dzieci w wieku szkolnym i wpływu tych uwarunkowań na niepowodzenia szkolne. Wielu rodziców mających dzieci leworęczne nie wie jak z nimi postępować. Panuje przekonanie, że być leworęcznym to w pewnym sensie oznacza ,, być innym,,. Pragnę tu z całą stanowczością podkreślić, iż ,, być leworęcznym,, nie oznacza ,, być innym,, w sensie odchylenia od ,, normy społeczno-klinicznej,, , a więc objawiać symptomy patologii. Dziecko leworęczne to dziecko normalne, a leworęczność to stan, który nie powinien wzbudzać niepokoju. Brak zaburzeń nie przesądza jednak o braku problemów. Do podstawowych zaliczamy : egzystencję leworęcznego dziecka w przedszkolu, szkole i w ogóle w ,, świecie praworęcznych osób,,. Dziecko musi te problemy przezwyciężać. Od dorosłych wymaga się pomocy w stosunku do tej młodzieży. Niepokojące zjawisko, to takie, gdzie leworęczność lub oburęczność, jest wyrazem nieprawidłowego rozwoju psychoruchowego powodującego trudności i niepowodzenia szkolne. Dawniej dzieci leworęcznych było znacznie mniej, obecnie zjawisko to ma tendencje wzrostowe. Pojęcie lateralizacji i jej rodzaje. W zachowaniu człowieka obserwujemy daleko posuniętą specjalizację funkcji. Specjalizacja ta to asymetria funkcjonalna. Polega ona na wykonywaniu odrębnych zadań przez kończyny górne, dolne oraz na odmiennej roli prawej i lewej kończyny. Asymetria funkcjonalna w odniesieniu do takich narządów i organów zmysłu jak: oko, ręka, noga, ucho leżących po jednej stronie osi ciała wskazuje na preferencje do wykonywania czynności przez jeden organ, który pełni funkcję wiodącą. Drugi organ leżący po drugiej stronie osi ciała pełni rolę pomocniczą. Zjawisko przewagi funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji, czyli stronności. Lateralizacja czynności ujawnia się poprzez dominację jednej z półkul mózgowych. Większość szlaków nerwowych wiążących narządy krzyżuje się, co oznacza, że drogi nerwowe z prawej strony ciała przechodzą do lewej półkuli mózgu. Całkowicie skrzyżowane są drogi ruchowe i czuciowe. W związku z tym, czynności ruchowe prawej ręki znajdują się pod pełną kontrolą lewej półkuli mózgu, czyli po przeciwnej osi ciała. Prawa półkula kieruje czynnościami ruchowymi lewej ręki. W przypadku dominacji prawej ręki mówimy o praworęczności, a w przypadku dominacji lewej ręki mówimy o leworęczności. Występuje także zjawisko oburęczności. Sytuacja ta występuje w przypadku braku dominacji jednej z półkul mózgowych dla czynności
manualnych. Z oburęcznością mamy do czynienia u dzieci młodszych lub starszych z opóźnionym rozwojem lateralizacji. Symptomami asymetrii funkcjonalnej w zakresie czynności ruchowych jest nie tylko ręczność (praworęczność, leworęczność) , ale i nożność (prawonożność, lewonożność). Asymetria funkcjonalna narządów ruchu jest związana z dominowaniem ośrodków ruchowych w korze mózgowej przeciwległej półkuli mózgu. Wtedy, gdy narządy ruchu i zmysłu dominują po jednej stronie osi ciała mówimy o modelu lateralizacji jednorodnej ( leworęczność, lewooczność, lewonożność), (praworęczność, prawooczność, prawonożność). W ramach modelu lateralizacji jednorodnej wyróżniamy lateralizację lewostronną i lateralizację prawostronną. Jednorodna lateralizacja prawostronna występuje najczęściej u osób dorosłych i dlatego przyjmuje się, że jest to model ,, idealny,, , do którego zmierza w swoim rozwoju i powinien zmierzać każdy człowiek. Innym modelem lateralizacji jest lateralizacja niejednorodna. W ramach tego typu wyróżniamy lateralizację skrzyżowaną: wyraźna przewaga czynnościowa narządów ruchu i zmysłu, lecz nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała. Możemy więc mieć do czynienia z dzieckiem praworęcznym i lewoocznym oraz prawonożnym. Mamy tu jednak do czynienia z lateralizacją ustaloną. Model lateralizacji niejednorodnej obejmuje również lateralizację nie ustaloną, inaczej słabą. Mamy wtedy brak dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu, np.: oburęczność, obuocznosć, obunożnosć. Stan ten świadczy o nie wykształceniu się dominacji jednej z półkul mózgowych dla danej pary narządów. Może to, być wyrazem opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego i zwolnionego procesu rozwoju lateralizacji. Rozwój lateralizacji w życiu dziecka. Lateralizacja rozwija się w ciągu życia osobniczego. W różnym okresie ustala się dominacja jednej z półkul mózgowych dla odmiennych czynności psychicznych i motorycznych. Dziecko rodzi się z określonym genotypem - predyspozycją do danego modelu lateralizacji. W ciągu życia ustala się fenotyp, czyli model lateralizacji będący wypadkową genotypu i skutków oddziaływania środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Lateralizacja czynności ruchowych jest odzwierciedleniem asymetrii anatomiczno fizjologicznej mózgu. Zależna jest więc od stanu dojrzałości tkanki mózgowej i dróg nerwowych, a przebiega równolegle do procesu dojrzewania centralnego układu nerwowego.
Przyczyny leworęczności. Leworęczność budzi zainteresowanie od wielu dziesiątków lat. Jak wskazuje wielu autorów (Spionek 1964), zagadnienie przyczyn leworęczności stało się centralnym punktem dociekań naukowych. Sądzono, że rozwiąże to problemy w zakresie wychowania dzieci leworęcznych oraz dylemat: przyuczać czy nie przyuczać na prawą rękę? Badania wykazały, że leworęczność jest wynikiem działania wielu czynników. Nie wykluczają się one wzajemnie, a czasem działają na osobę jednocześnie. Leworęczność może więc być skutkiem: 1) cech wrodzonych (odziedziczonych); 2) uszkodzenia lewej półkuli mózgu we wczesnym dzieciństwie i przyjęcia dominacji przez prawą półkulę mózgu (patologiczna leworęczność); 3) nadprodukcji testosteronu hamującego rozwój lewej półkuli; 4) treningu lewej ręki (np. z powodu utraty prawej kończyny).
Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność a trudności szkolne Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. W zależności od modelu lateralizacji, tempa rozwoju oraz neurofizjologicznego jej podłoża wyróżniamy wiele trudności. Nieprawidłowa lateralizacja to lateralizacja nie ustalona ( u dzieci w wieku powyżej 10 lat). Biorąc pod uwagę szybkość rozwoju lateralizacji stwierdza się zwolnienie tempa kształtowania się lateralizacji, np. gdy u dziecka 6 - 7 -letniego nie doszło do ustabilizowania się dominacji jednej ręki. Za nieprawidłową uznaje się
leworęczność patologiczną na skutek uszkodzenia jednej z półkul mózgowych i przejęcia dominacji przez półkulę nieuszkodzoną. Panował także pogląd, iż zaburzenia lateralizacji czynności ruchowych są wynikiem problemu leworęczności. O zaburzeniach lateralizacji mówi się w przypadku lateralizacji niejednorodnej: nie ustalonej i skrzyżowanej. Biorąc pod uwagę wiedzę o rozwoju lateralizacji i fakt, że w wieku 6 lat tylko 1/3 dzieci ma ustaloną lateralizację jednorodną oraz, że odsetek prawidłowych modeli lateralizacji zwiększa się wraz z wiekiem ( w wieku od 6 do 12 r.ż. częstość występowania lateralizacji jednorodnej podwaja się), trudno uznać brak jednostronnej lateralizacji do 12-13 lat za przejaw patologii i opóźnienia procesu kształtowania się lateralizacji. H.Spionek, omawiając przyczyny niepowodzeń szkolnych uczniów wskazuje na występowanie lateralizacji skrzyżowanej. Dziecko ma problemy w pisaniu i czytaniu. Jej zdaniem jednorodna dominacja oka i ręki po tej samej stronie ciała ma wpływ na prawidłowości w czytaniu i pisaniu. Dziecko leworęczne ma trudności w pisaniu, bo pisze lewą ręką. Nasze pismo przystosowane jest dla osób praworęcznych ( struktura i dynamika pisma, ustalony kierunek ruchu). U dzieci leworęcznych naturalnym kierunkiem pisania jest od prawej do lewej a nie od lewej do prawej. Operują one pismem zwierciadlanym, słupki działań matematycznych zapisują w odwrotnym kierunku, odwracają położenie liter i cyfr w przestrzeni. Powyższe trudności wpływają w dużym stopniu na opanowanie pisania i czytania w klasie I - szej, mogą być przyczyną błędnych wyników w matematyce. Podczas pisania ręka jest silnie wygięta w stawie nadgarstkowym, co powoduje ograniczenie zakresu ruchów i szybsze męczenie się ręki oraz kurczowe zaciskanie palców na długopisie a przez to napinanie mięśni dłoni i przedramienia. Dzieci leworęczne piszą wolno, nie nadążają za klasą, w konsekwencji muszą w domu uzupełniać to, co pisano na lekcji. Zaburzenia motoryki i orientacji u dziecka a nieprawidłowa lateralizacja. H.Spionek, analizując wyniki badań M.Stambak, V.Monod i J. De Ajuriaguerry (1965), stwierdza, że uczniowie starsi leworęczni nie uzyskują w procesie rozwojowym tego samego stopnia sprawności motorycznej rąk - głównie w zakresie czynności graficznych, co ich praworęczni rówieśnicy. Trudności te nasilają się wraz z wiekiem. Jej zdaniem najpoważniejsze zaburzenia sprawności motorycznej można obserwować w przypadkach tzw. leworęczności patologicznej u dzieci, które na skutek uszkodzenia półkuli lewej, pierwotnie dominującej, posługują się lewą ręką kontrolowaną przez półkulę prawą, która musiała przejąć funkcję dominującą. W tej sytuacji motoryka jest kierowana zastępczo,, przez półkulę prawą”, a dziecko posługuje się ręką lewą mniej sprawną i prawdopodobnie w mniejszym stopniu zdolną do usprawniania. Mało sprawne ruchowo są też dzieci leworęczne niesłusznie przeuczane na prawą rękę. W efekcie usprawniały rękę, która od początku była gorsza. W skutek tego żadna ręka nie uzyskała wysokiego stopnia sprawności. U dzieci pierwotnie oburęcznych, o opóźnionym procesie lateralizacji jest brak harmonii i koordynacji ruchów. Dzieci leworęczne i dzieci z nieprawidłową lateralizacją wykazują zaburzenia orientacji w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeni. Dziecko takie nie potrafi wskazać swojej prawej, lewej ręki (nogi, oka), co zgodnie z próbami oceny orientacji J. Piagete powinno umieć dziecko 5 – 6 - letnie. Nieprawidłowa lateralizacja powoduje trudności z orientowaniem w przestrzeni kształtów i figur geometrycznych. Szczególnie trudne jest dla tych dzieci odtwarzanie kształtów asymetrycznych, a więc takich, których strona prawa i lewa różnią się od siebie. Zdaniem H. Spionek ma to swoje konsekwencje w postaci niepowodzeń w nauce czytania i pisania.
Reasumując należy stwierdzić, że nieprawidłowej lateralizacji często towarzyszą zaburzenia rozwoju funkcji percepcyjnych, obniżona sprawność motoryki rąk i trudności orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni. Prowadzi to w efekcie do trudności w czytaniu (dysleksja), pisaniu (dysgrafia), pomimo normalnej sprawności intelektualnej tych dzieci. Należy więc, dobrze obserwować swoje dziecko i w przypadku pojawienia się trudności szukać porady i pomocy w poradniach psychologiczno - pedagogicznych, które istnieją w każdej szkole. Literatura : Marta Bogdanowicz Leworęczność u dzieci
