średniowieczny Pas Rycerski Na śląsku I W Małopolsce [the Knighhood Belt In Silesia And Little Poland In The Middle Ages. An Iconographic Study]

Transcript

  s T u D A M A T E R A L y OlgierdLawrynowicz PasrycerskinaSlaskuiwMalopolscewwiekachsrednich.Studiumikonograficzne* Najwiekszemozliwosciwpoznaniurodzajówpasówrycerskich,uzywanychnaziemiachpolskichwwiekachsrednich,stwarzajapóznosredniowiecznezródlaikonograficzne,szczególniezobszaruMalopolskiiSlaska l. Obecnoscprzedstawienpasarycerskiegowdzielachsztukiwynikazjegosymbolicznejroli,jakoatrybuturycerzapasowanego.Funkcjataczytelnajesttakzewprogramieikonograficznymzródelsfragistycznych.Jednakzpowoduniewielkichrozmiarówpieczeci,bardzorzadkoukazanajestnanichdekoracjapasów.Zdobieniapasarycerskiegoznanesazbardziejwyrazistychprzedstawienwrzezbieczymalarstwie tablicowym2. Pasyrycerskiecechowalysieznacznaróznorodnosciakonstrukcji,rodzajówzdobienatakzesposobównoszenia(tab.1).Zuwaginasposóbnoszeniapodzielicjemoznanapasytaliowe,biodroweorazspowijajacemiecz,schowanyczestowpochwiemieczowej.Pasytalio- * Artykulpowstalnakanwiepracymagisterskiejautorapl."Sredniowiecznypasrycerskiwswietlezródelarcheologicznych,ikonograficznychipisanych",Lódz1999,napisanejpodkierunkiemprof.dr.hab.MarianaGloskawInstytucieArcheologiiUL.WpracyuwzglednionozródlaikonograficznezeSlaskadokoncaXIVw. I Por.K.Wachowski, SpiitmittelalterlicheCiirteldesAdelsinSchlesienimLic/ueArchiiologischerQuellen, "ZeitschriftfUrArchaologiedesMitte1alters",Bd.29,2001,s.87-112;tenze, PóznosredniowiecznypasrycerskinaSlaskuwswietlezródelarcheologicznych, ArchaeologiaSilesiae,t.1,red.Z.Bagniewski,Wroclaw2002,s.230-264;K.Turska, UbiórdworskiwPolscewdobiepierwszychJagiellonów, Wroclaw1987,s.87-88;M.Glosek, Uzbrojeniezaczepne, [w:] UzbrojeniewPolscesredniowiecznej1350-1450, red.A.Nadolski,Lódz1990(dalejcyt.:UwPSI),s.117-118;tenze, Uzbrojeniezaczepne, [w:] UzbrojeniewPolscesredniowiecznej1450-1500, red.A.Nowakowski,Torun2003(dalejcyt.:UwPSII),s.33;A.Nadolski, LadowatechnikawojskowaodpolowyXI1wiekudoroku J 333,[w:] Polskatechnikawojskowado1500roku., red.A.Nadolski,Warszawa1994(dalejcyt.:PTW),s.125,136,150;A.Nowakowski, Ladowatechnikawojskowaodroku 1334 dokOlka XV wieku, [w:]PTW,s.150,250.WaznapozycjajestrówniezpracaJ.Szymczakaokosztachiprodukcjiuzbrojeniawlatach1350-1450,wramachktórejomówionyjestrówniezpasrycerski:J.Szymczak, Organizacjaprodukcji i kosztyuzbrojenia, [w:]UwPSI,s.249-252.Wspomniectumoznajeszczepraceposwieconerzemiosluartystycznemu:J.Kolaczkowski, WiadomoscityczacesieprzemysIu i sztukiwdawnejPolsce, Kraków1888,s.438--447;Z.Zygulski(jun.), Polskierzemiosloartystyczne, Warszawa1987,s.32.AspektkostiumologicznypasamieczowegowewczesnymsredniowieczuprzedstawilO.Lawrynowicz,O sposobachnoszeniapasamieczowegowewczesnymsredniowieczu, ArchaeologiaHistoricaPolona,t.15,Torun2005,s.135-141.Zpraczagranicznychwymienicnalezyprzedewszystkim: L Fingerlin, CiirteldeshohenundspiitenMittelalters, Mlinchen1971;S.Krabath, Diehoch-undspdtmittelalterlichenBuntmetallfundenordlichderAlpen.Einechronologisch-kunsthistorischeUntersuchungzuihrerHerstellungstechnik.funktionalenundzeitlichenBestimmung, InternationaleArchaologie63,RahdenlWestfalen2002. 2 Pasrycerskiniebylraczejobiektemmodyfikacji,takiejjakamialamiejscewprzypadkutzw.broniszyderczej;por.Z.Zygulski(jun.), Sredniowiecznazbrojaszydercza, [w:] Sztuka i ideologia XV w., red.P.Skubiszewski,Warszawa1978,s.587-607.Przemawiazatymprecyzjawodtwarzaniuwalorówkonstrukcyjnychpasów.Obserwacjanp.przedstawiensprzaczekpasowychwykazujepelnepotwierdzeniewzabytkacharcheologicznych.Takzeproporcjepasównazabytkachikonograficznychsaprzewazniezachowane.Niekiedynatomiastpasrycerskibywalpowiekszanywcelueksponowaniagodnosciosobyznimprzedstawionej. KwartalnikHistoriiKulturyMaterialnejnrl/2005  4 OLGIERDLAWRYNOWICZ webylynoszone W talii,przewaznienazbroi.Naogólbylywaskie,wykonaneztasmyskórza-nejlubtekstylnej,zapinanesprzaczkalubwiazane.Wsródpasówtaliowychwydzielicmoznadwieodmiany:pasytaliowepoziome(tabl. I, ryc.l),sluzacenietylkodonoszeniamiecza,alerówniezdospinaniastroju,orazpasytalioweskosne,zsuwajacesienajczesciejnalewebiodro(tabl. I, ryc.2).Pasybiodroweotaczalyfartuch(szorce)zbroiplytowejnawysokoscibioder(tabl. I, ryc.3).Zuwaginakonwencjeikonograficznaisymbolikewladzypasyeksponowanebylyniekiedywseparacjiodstrojurycerskiego.Chodzituowspomnianepasyspowijajacemieczwpochwie,wystepujacenaniektórychmonarszychnagrobkachipieczeciach.TabelalRodzajeizdobnictwosredniowiecznychpasówrycerskichnapodstawieikonografiimalopolskiejislaskiejtaliowepoziomeiodrowetalioweskosnepowijajacemiecz(wpochwie)asmoweasmowe I segmentoweduze I alemalegeometrycznyombstroslupscietyrójkatolokwadratiramida*kragroslinnyczwórliscozetaesciideoweMotywyzlozoneokucElementyopisowekolozwpisanymtrójkatemodwójnyczwórliscszerokosc,rodzajzapiecia,zakonczeniepasa,sposóbzawieszeniabroni,kompozycjamotywuzdobniczegopiramidazwpisanymostroslupemotywwksztalciemuszkimeskiej * piramidaschodkowanaplaniekwadratu Zródlaikonograficznepozwalajaprzewaznienaokreslenietechnikiwykonaniapasów.Wyróznicmoznapasytasmowe,wykonanenapodkladzieskórzanymbadztekstylnym,oraztakie,którebedacdekorowaneduzymiaplikacjamimetalowymi,moglybyczarównopasamitasmowymi,jakiwykonanymizmetalowychogniw.Wydajesie,zeteostatnie,awiecpasy  PASRYCERSKINASLASKUIWMALOPOLSCE 5 segmentowe,czesciejnizpasytasmowespinanebylyklamra,natomiastdlapasówtasmowychbardziejtypowebylysprzaczkiizakonczeniapasowe.Pasybiodroweprzewazniebylyszerokieiczesciejniztaliowekonstruowanezogniwmetalowych.Zkoleipasyspowijajacemieczprawdopodobniezawszewykonywanoztasmy.Przemianypasarycerskiego,jakoelementustrojuiuzbrojenia,bylyfragmentemprzemiantechnikiwojskowejorazmody.Procesten,wpisujacysiewduzymstopniuwmodelwypracowanyprzezbronioznawcówihistorykówwojskowosci,jestdobrzeuchwytnywtrzechwydzielonychokresach:OkresI-lata1150-1330-czasstopniowegoupowszechnianiasiekulturyrycerskiejwPolsce,kiedypasstawalsiewaznymatrybutemnowopasowanegorycerza.Wokresietymnoszonybylwtalii,wpozycjipoziomejlubskosnej.OkresII-lata1330-1470-apogeumobyczajupasowaniarycerskiegonaziemiachpolskich,jakrównieznajwiekszegobogactwazdobienpasówrycerskich,któreosiagnelonajwyzszykunsztwprzypadkuszerokichpasów,noszonychnaotaczajacymbiodrafartuchu(szorcy)zbroiplytowej.Wokresietymnadaluzywanopasówtaliowych,alenajpewniejprzedewszystkimodmianyskosnej.OkresIII-lata1470-1530-czasschylkuudzialurycerstwanapoluwalkiorazprzewartosciowaniaznaczeniapasowaniarycerskiego.Zuzyciawychodzaszerokiepasybiodrowe.Nastapilwówczaschwilowypowrótdouzywaniawaskichpasówtaliowych(nazbrojachbialych),przerwanyprzezprocesksztaltowaniasieubiorunarodowego(lata15301640)iupowszechnianiasiemodynapasywykonywanetechnikamiwlókienniczymi3.WokresieI(lata1150-1330)wsródpolskiejspolecznoscirycerskiejnastapiloprzesuniecieakcentówideowych.Miecz,dawnysymbolwczesnopiastowskichwojowników,zaczynaldzielictomianozpasemrycerskimiostrogami,awiecautonomicznymiatrybutamipasowanegorycerstwa.PrzejawemzachodzacychzmianstalosiedoscpowszechnejuzwpierwszejpolowieXIIIw.noszenienapancerzuszaty-tuniki,naniejzasciasnospietegopasa taliowego4• WystepujaonewsfragistyceniemalzewszystkichpolskichdworówksiazecychjuznanajstarszychznanychzabytkachodkoncaXIIw.,chociazoczywistejest,zeiwczesniejpasytegotypubyly powszechne5. Oceniajacproporcjeprzedstawienmoznastwierdzic,zepasytaliowebylynaogólwaskie.TakiewrazeniesprawianaprzykladpasnapieczeciLeszkaCzarnegoz1281 r.6 Wydajesie,zerzadziejstosowanopasytalioweskosne,którewpolskiejikonografiisfragistycznejpojawiajasiewczwartejcwierciXIIw.,awciaguwiekunastepnegobylywniejprzedstawiane kilkakrotnie7. CiekawejestprzedstawieniespiacychstraznikówzkodeksuiluminowanegozTrzebnicyzXIIIw.,odzianychwkolczugizprzewiazanyminasupelpasamitaliowymi skosnymi8. Wiazaniepasanasupelposwiadczonejestlicznymi 3 Por.LTurnau, PasynoszonenaziemiachKoronywswietleinwentarzyruchomoscizXVI-XVIIIwieku, "Kw.HKM",R.XXXV,1987,nr3,s.422. 4 Por.A.Nadolski,op.cit.,s.136. 5 SwiadczyotympieczecpieszaKazimierzaIksieciapomorskiegoz1170r.;M.Gumowski, Pieczecieksiaiatpomorskich, ZapiskiTowarzystwaNaukowegowToruniu,t.16,1950,s.27,nr2,ryc.3.Wiecejprzykladówzob.O.Lawrynowicz, Osposobachnoszeniapasamieczowego... 6 L.Kajzer, UzbrojenieiubiórrycerskiwsredniowiecznejMalopolscewswietlezródelikonograficznych, Wroclaw1976,s.55,ryc.7:11;Z.Piech, IkonografiapieczeciPiastów, Kraków1993,s.216,fot.28. 7 Z.Wawrzonowska, UzbrojenieiubiórrycerskiPiastówslaskichodXIIdoXIVw., ActaArchaeologicaLodziensia,t.25,Lódz1976,s.76,tabl.II:l;Z.Piech,op.cit.,s.220,fot.36.WiecejprzykladówO.Lawrynowicz,op.cit. 8 W.Podlacha, MinjaturyslaskiedokancaXIVw., [w:] HistorjaSlaskaodnajdawniejszychczasówdoroku1400, t.III,red.W.Semkowicz.Kraków1936,s.199-210,tabl.LXV;Z.Wawrzonowska,op.cit.,tabl.XVII,ryc.6.  6 OLGIERDLAWRYNOWICZ3 - ..- fl. 111092 .. ~,. !.\. l ~.' ?, .i/ j l lilii \ \ i. \ l i ~ ! i ! 75 6 412 przykladamiwikonografiieuropejskiej9.Takzeznaleziskaarcheologicznepotwierdzajatenprostysposóbspinaniapasów W. Jestwielceprawdopodobne,zestosowaniepasówtaliowychskosnychwynikalozuzywaniacorazdluzszychmieczy.Niskozawieszonapochwapozwalalabowiemnalatwiejszejegodobywanie.Innesposobynoszeniamieczawomawia- 9 D.C.NicoIle, ArmsandArmouroftheCrusadingEra,1050-1350.WesternEuropeandtheCrusaderStates, London-Pensylwania1999,s.33,fig.40,s.35-37,fig.49a,49ao,s.75,fig.187,s.114,fig.289f,s.149,fig.168b,s.178,fig.453a-b,s.182,fig.471a,s.187,fig.491b-c,s.269,fig.708b.ZpodobniezwiazanympasemtaliowymskosnymwyobrazonyjestprawdopodobnieLancelotwscenieuzdrawianiaUrr'egodeHogrenamalowidlesciennymzokololat1345-1346wwiezywSiedleciniewwoj.dolnoslaskim:J.Witkowski, SzlachetnaawielcezalosnaopowiescoPanuLancelociezJeziora.DekoracjamalarskawielkiejsaliwiezymieszkalnejwSiedlecinie, Wroclaw2001,s.68---69,il.XIII.NapasieLancelota,nalewymboku,widocznajestrekojescmieczazjelcem.Domniemanysupelrówniedobrzemozebycglowicapuginalu. 10 K.Wachowski, MilitariazgrodunaOstrówkuwOpolu, [w:] StudianadkulturawczesnopolskiegoOpo la, red.B.Gediga,Wroclaw1984,s.32,ryc.14.  PASRYCERSKINASLASKUIWMALOPOLSCE 7 TablicaLMotywyzdobniczepasówrycerskichzikonografiislaskiej.Rys.K.Tosta(ryc.1-8),M.Zawieja(ryc.9-12)1.Pastaliowypoziomy.2.Pastaliowyskosny.3.Pasbiodrowy.4.PasBolkaIksieciaswidnickiego,nagrobekkamienny,polichromowany.Krzeszów,MuzeumPiastów,woj.dolnoslaskie;lata1300-1317.5.PasBolkaIksieciaopolskiego,nagrobekkamienny.Opole,kosciólfranciszkanów;lata1380-1382.6.PasBolkaIIksieciaopolskiego,nagrobekkamienny.Opole,kosciólfranciszkanów;lata1380-1382.7.PasBolkaIIIksieciaopolskiego,nagrobekkamienny.Opole,kosciólfranciszkanów;lata1380-1382.8.PasHenrykaIVSmialegoksieciaglogowsko-zaganskiego,nagrobek.Zagan,kosciólaugustianów;okolo1342r.9.PasHenrykaIVPrawego,nagrobekkamienny,polichromowany.Wroclaw,kosciólSw.Krzyza;okolo1300r.10.PasHenrykaVIwroclawskiego,nagrobekpolichromowany.Wroclaw,kosciólklarysek;okolo1350r.11.PasBoleslawaIIIksiecialegnicko-brzeskiego,nagrobek.Lubiaz,kosciólcystersów;po1355r.12.PasWaclawaIlegnickiego,nagrobek.Legnica,kosciólsw.PiotraiPawla;drugapolowaXVw.TableLamamentalmotifsonknighthoodbeltsfromSilesianiconography.DrawnbyK.Tosta(fig.1-8),M.Zawieja(fig.9-12)1.A'level'waistbelt2.A'slanted'waistbelt3.Ahipbelt.4.ThebeltofPrinceBolkoIofSwidnica,detailofpolychrometombstone.TheMuseumofthePiastdynasty,Krzeszów,Silesia,1300-1317.5.ThebeltofPrinceBolkoIofOpole,detailoftombstone.Opole,theFranciscanchurch,1380-1382.6.ThebeltofPrinceBolkoIIofOpole,detailoftombstone.Opole,theFranciscanchurch,1380-1382.7.ThebeltofPrinceBolkoIIIofOpole,detailoftombstone.Opole,theFranciscanchurch,1380-1382.8.ThebeltofPrinceHenryIVtheBoldofGlogówandZagan,detailoftombstone.Zagan,theAugustinianchurch;c.1342r.9.ThebeltofPrinceHenryIV,detailofpolychrometombstone.Wroclaw,theHolyCrosschurch;c.1300r.10.ThebeltofPrinceHenryVIofWroclaw,detailofpolychrometombstone.Wroclaw,thechurchofPoorClareorder;c.1350r.11.ThebeltofPrinceBoleslawIIIofLegnicaandBrzeg,detailoftombstone.Lubiaz,theCistercianchurch;after1355r.12.ThebeltofPrinceWaclawIofLegnica,nagrobek.Legnica,StPeterandPaul'schurch;secondhalfof15thc.nymczasietostosowaniepasówtaliowychpoziomychzrapciami,dziekiczemumieczprzyjmowalpozycjepionowa!!orazuzywaniedwóchpasów:zasadniczego,którysciagalszate,imieczowego12.Pozwalalotonanieskrepowanezdejmowaniepasawrazzpochwaimieczem.OdpoczatkuXIVw.poswiadczonesaprzedstawieniamonarchówtrzymajacychuniesionydogórymieczwpochwie,owinietejpasem!3.Byltopasdodatkowywstosunkudonoszonegonatunice,pierwotnegopasarycerskiego.Zdobieniataliowychpasówrycerskichbylywynikiemichreprezentacyjnejroli!4,cowidocznejestjuznaslaskichnagrobkachksiazecychzpoczatkuXIVw.Wdekoracjiprzedstawionychtampasówdominujemotywroslinnywpostacirozetililii.NanagrobkuksieciawroclawskiegoHenrykaIVPrawego,z1300r.,zkosciolaSw.KrzyzaweWroclawiu,ukazanesadwapasy.Jedenspinatalieksiecia,drugispowijapochwezmieczemuniesionymdogóry.Pasumieszczonywtaliijestpasempoziomymtasmowym(zapewneskórzanym),zdobionymrzedemduzychokucwpostacirozetobramowujacychtakzedziurkipasowe15 11 Por.A.Nadolski,op.cit.,s.125.TakiegorozwiazaniadomyslacsiemoznanapieczecipieszejPrzemy-siaIzpolowyXIIIw.:Z.Piech,op.cit.,s.209,fot.14. 12 Por.L.Kajzer,op.cit.,s.101. 13 Skierowaniemieczawgóremialoznaczenieinsygnialne,Z.Piech,op.cit.,s. 49-50. 14 Potwierdzajatowduzymstopniuniektórezródlapisane,mówiace,zeelementemwyrózniajacymstrójiuzbrojenierycerzypasowanychwstosunkudogiermków,bylprzywilejnoszeniazlotychostrógizlotychaplikacjistroju:A.Bogucki, Termin"mzles" w zródlachslaskichXII i XIVw., [w:] SpoleczenstwoPolskisredniowiecz-nej, t.I,red.S.K.Kuczynski,Warszawa1981,s.225-226. 15 Z.Wawrzonowska,op.cit.,s.100-101,tab!.XII:l.