Transcript
Valter Po h I. J4erkstätre derErinneruizg: 4Iontecassino und die Gesraltung der Iangobardischen J’rgaizgeizheit (.,Mitteilungen des Instituts für Osterreichisehe Geschichtsforschung’, Ergünzungsband 39). R. Oldenbourg Verlag. Wien— München 2001. ss. 271. Zainteresowania hadawcze Waltera Pohla ju od dluszego czasu koncentruja sic z ednej stronv wokO) loneohardzkiej halO. z drugiej zac wokdl prohlenidss tosam oci zhiorowvch. etnicznoci oraz pamieci histnrvcznej spoIec znoci wczesno credniowiecznej Europv. Oha wspomniane nurn znalazlv swOj wyraz w prezentowanej ksiqce . kidrq autor przedstawil w maju 2000 r. jako rozprawe hahilitacvjna na Wvdziale Humanistvcznvm Uniwersvtetu \Viede riskieeo. Przedmiotem dv scrtacji sa triv kodeksv spisane w poludniowej halO miçdzv poczqlkiem X a przelomem XIII XIV i sv.: kolekcja tekstdw hi storioeraficznvch przechowsvana oheenie w Biblio tece Watvkadskiej (Vat. lat. 5001). kodeks zawier ajacv ReuIe cw. Bene dvkta z archiwum opactssa na Monte Cassin o (Cod. cas. 175) oraz kodeks praw longohardzkic h z hihlioteki opactwa Cava de Tirreni kolo Salerno (Cod. cay. 4). Wszvstkie te rekopisv sa dohrze znane hadaczom longohardzkiego Poludnia. Zardwno same kodeksv. jak i zawarte w nich tekstv, hviv przedmioiem licznvch studiuw. Ze wzgledu jednak na rdnv charak ter i przeznaczenie niemal zawsze analizowano je oddzielnie. Pohi natomiasi dostrzc iia miçdzv nimi podohieristwa: niektdre pomni etsze teksn sq wspolne dla dwdch. a nawet trzech kodeksdw. co sviece. wszvst kic Lrzv rçkopis pochodza, jego zdaniem. z Monte Cassino lub sq zalc ne od rckopisdw spisanvch ss opactwie. dzisiaj zaeinionvch. Za cc) swojej rozpraw Poh) sta’ ia wiec analize kompozvcji i Zawartoici poszczecOlnvch kodeksos oraz ich wzajernnych zwiqzkOw. Na tej pedstawic slara si naslepnie odpowiedziec$ na pvtanie. jak benedyktynska wspd)nota z Monte Cassino (i ewcntualnie innych opactw s nm reoionie) postrzegala sama siehie i cwieckie otoczenie. w ktdrvm zv)a. co hvlo dla niej wane. jak przedstawiala przesz)occ5 I ak zmienia)o sic zaintere sowanie historia. Wedluc Pohla howiem tekstv. ich produkeja I przctwarzanie. hvh hardzo wa nvm narzedziem hudowania Iozsamosc zhiorowvch (autor wpisuje sic tvm sarnvm w eden z nurlOw wspOlczesnej liistori ugrafii. ktdn sam wspoltwo—
Rezu)tatv hadaii ned ivrni kudelssami T’uhl priedsi awi) t,tL,c n (leech
poiniejsvch arivkulech: Howe in Ir:O’nl ‘iiu. bark Medieval burs,pe a. ,Icinii’ciissinu s publics of risc ’ Id. 2001. 3. 343—37—1. srra/ I sass c ulcurusi us ,nssnu ccrsus csss.ir,scn dci sirs. LV—X!. vs .Sasrsussir,u Jssisrssusu a/s Lc ssrsinsrc this ,nunnsisrj lie iii .Snjthss 1 3/unit errs sic/I I/us st/s’sjsussss red. F. de Ruhcs s. C. kroetzl. Vs Pub) Aria Jnsistuis Rurnssnss Rn mis 21)1)3. S. I 07—0)s Frn)ssndiae. t. 20). .
.
.
184
Artykuly rcccnz’jne i rcccnze
rz’ ) 2 . Pierwszemu capowi anaiizv odpowadaj rozdzialy TI—TV. powiçcone kolejnvm kodeksom. w rozdziale V za posta zosla prohem zhiorowej pamieci i 1osarnoci ‘sp()not’ monastczncj. “N suplemence (s. ID—22N aulor zamicscH natomiast mm. opatrzone komentarzem wydania krátkich tekstáw hadi fragmentow. ktörc uznal za kluczowe dia obrazu wiasnego wspdlnotv kassyhskiej w IX—X w. Juk zaznucza. zrezygnowal z cmendacji i transkrvpcja jest wierna rçkopisom, za lezalo mu bowiem flic na kadorazowej rekonstrukcji hipotetvcznego ,.Urtext”. lecz na zestawieniu rónvch przekazów tego samcgo tekstu I pokazaniu zjawiska wielokrotnego zapisywania i przepracowvwania jednej tradvcji. Kady z trzech pierwszvch rozdzialOw otwiera szczedlowv opis kodvkologicznv rçkopisu z wvkazern tekstdw w aim za wartych (w kolejnoci. w jakicj wx’stepuji w kodeksie) i informacjami o dor.’chczasowvch wvdaniach. a w przvpadku Vat. jut. 5001 take odrçhne podrozdziaiv powiecone zloonej historii kodeksu oraz jego uvciu do czasu pierwszvch edveji (omOwienic pbniejszych poprawek i not marginalnvch). Dalej Pohi omawia najwaniejsze elementv zawartoci kodeksdw. Ahy w pelni ocenic5 wartoë obserwacji i wnioskOw nalealobv pdjd droga przebytq przez autora I zestawid pracç z samvmi rekopisami. Przedstawie wiçc jedvnie najwaniejsze konkluzje rozprawy. w tym zwlaszcza stanowisko Pohla w kwestiach ju wczcniej dvskutowanvch w literaturze przedmiotu. a uwagi kr tvczne ogranicze do ohserwacji opartych na treci poszcze gölnvch tekstdw. przekazanch w kodeksach. Kodeks watvkadski trozdzial 11) powsta w Salerno ok. 1300 r. W incipir anonimowv pisarz stwierdza jednak ranie. e rkopis Jest kopia liber quarundam vsroriarum. znajdujcego sic w jakiejr starej ksiçdze spisanej pismem longohardzkim (tak najwvrainiej okrelano minuskuIç henewentabsk): in quodam anriquo libro scripro lirrerarum Longohardaruni. Mona wnioskowad. e ow kodeks—wzc5r zostal sporzdzony przed koncem X w.. poniewa wszvstke teksr. znajdujice sic w kodek sic watvkariskim. z wvjatkiem zapisanch na koOcu katalogOw papieY I cesarzv. nie wvkraczajq poza r. 1000. Kodeks. ohok szereru drohnvch tekstOw. zawiera jedyne zachowane przekazv dwOch naiwickszvch kronik longobardzkich z poludniowej Italii: kroniki Erchemperta z korica IX w. oraz pOniejszej o stulecie kroniki nieznanego autora z Salerno (tzw. chroizicon Salemiranitni). Omawiajac pierwsza z nich. Pohl podnosi mm. problem adresata tekstu. W kodeksie kronikc poprzedza wiersz (oddzielonv od niej zaledwie edna kart9. na ktdrej zapisano krcitk kontynuacj Hisroril LongobardOn Pawla Diako na). ktOrv ju Ulla Westerherah kilkadziesiat lat Lemu uznala za wiersz dedvkacvjnv Erchemperta. skierowanv. zdaniem ha daczki. do ksiecia Benewentu Aiona. Pohi podaje w vatpliwo te identvfikacjç: wskazul4c na niezhyt pozvtvwnv ohraz Aiona w kronice Erchemperta. stwierdza. ze na adresata wiersza I kroniki znacznie hardziej nadawalby sic Atenuif I z Ka pui, ktOn’ pod koniec kroniki zostal przedstawion niemal jako bohater. Z kroniki Erchemperta zwi9zanv mbgl bvS row nie inny tekst przekazanv w kodeksie watvkariskim (10 kart niej). a mianowicie krOtka kronika dotyczqca wvdarzeii lat ok. 892—897 w Benewencie. a zwlaszcza hizantviiskiej okupacji miasta. wvdana przez G. Waitza wraz z katalogami wladcdw longobardzkich z kodeksdw watvkariskieoo i cavebskiego jako Conrinuaric codicis I uicanC. Stanowisko Pohla nie jest tu jednak jasne: z jednej stronv traktuje iekst jako kontvnuacje kroniki Erchemperta. z drugiej za dostrzega jego zaIenod od jakiegoi katalogu wladcOw benewentadskich. lecz nie tego. ktcirv znajduje sic na samym pocz4tku kodeksu watykaIiskiego. Wicej miejsca powieca Pohi kronice Anonima salernitadskiego. a zwlaszcza iej strukturze oraz rOdlom. Analizujic zawarto kronikj. w tvm inne teksrv. do ktdrvch sic ona odwoluje. streszcza lub przvtacza w caloici. autor zwrbcil uwagc na zwiazki Chronico,z Salerniraniun z innvmi iekstami kodeksu warvkabskiego oraz z zawartoci9 pozostalvch dwOch rckopi sOw. Wskazal te flu dvsproporcje a ewnatrz kroniki miedz czecia powiecon9 dziejom do okolo 900 r. a bardziej pohie me przedstawiona pbfriejsza hisioria. a take na szereg elementOw w narracji. ktOre rnoglv odpowiadaë zainteresowaniom wspdlnotv z Monte Cassino wIanie w koricu IX w. (wspOinota P0 zniszczeniu opactwa przez Saracendw w 883 r. przchywa Ia w Teano). Pohl przvpuszcza wiec. ±e autor kroniki dvsponowal kompendium tekstOw zehranvm w ramach wspdlnoty he nedvktvriskiej z Monte Cassino kroiko przed 900 r. Okolo 974 r. w Salerno zostalohv ono przepisane uzupelnione a C/ira nicon Salcriiiia,iiun. tworzac a ten sposOb Ow 1/her lusioriarum. ktO posiuzvl pdniej za wzOr dIn Vat. lat. 50(11. PohI prz znaje. ±e trudno jest okrelid. a jukim stopniu kronikarz czerpal z ..kassvriskiego dossier. jest jednak pewien. e wiasnie stamtad autor znal kronike Erchemperta oraz kronike lat 892—897. Jest to najslahsz punkt analizv Pohia. Wvdaje sic ho wiem. e Anonim salernitariski poznal tekst Erchemperta ju a trakcie spisvwania swojej kroniki. ito hliej kodca. Przekaz Anonima dorvczacv okresu opisaneeo przez Erchemperta w wielu miejscach hardzo sic od niego rdni. a pierwsze literalne zdpozczenia noiaa jaja 51 doiro a relaqi dot czacej lat 70 IX a poczaa sz od rozdzialu Ill cal\ tekst poclzic Ion\ JLt flu 183 rozdzialv). Podohnie przekaz Doswieconv hizantvriskiej okupacji Benewentu jest niczalenv od kroniki lat 90.. ktdrc autor z Salerno najwvraniej nie znal. Nie ma te pewnoici. czv sam tekst. spisan najprawdopodohniej a BenewenciellYl od razu znanv w kregu henedvktvnoa z Monte Cassino. Jceli wicc zwizek Chronicun Salerniranum z grupq tekstOw splS1I nvch lub przvnajmniej znanvch w ramach wspOlnotv kassvbskiej jest dostrzegalnv. to jednak istnienie dossier z ok. 900 r. oraz zawarlosc postulowanego kodeksu (na ten temat zob. take rozdz. V.71) pozostain wvsoce hipoietvczne. Wi()DV
2 (ii
ten teniat pisz szerzej w .Socio/oci:,a 1 a,ii,opokn,’w:nc Incpirac ii’ buda,,z,ch nail IOZSU!?l()SCiili?li 17k)/i’cllOSI c:esnosndn,ouWCz17O l.iu€’f’i akaiprac llaliera Paula), Kwari. 1—list. 1111.20(14.4. a. I)N— 12(L U. \Vesterhereh. 13im’ienian Ninth Ci’ninn JOLlO (Ada U niversitatis Stockho(mensis. Si udia Lalina SiL,ckhidrni dnsi:l IV). Stackhulrn 1 i)57. S S
Na
MGH. Scripiores rerunt Langobaruicarurn ci Italiciirurn nhzcj: MGFI SRLI). 1 lannoverac 1575. a. -1°5--U17. Podohnie U. Capo. Lc rradt:,on, narranic a Spoliu’ i’ a Th’,u-i-enu. w: I Lo,nrohaoli dci cltiiazi di Spa/cu c l(i’ncig’nu. -Sit I dcl lb Conercs(’ I flhF1 I zionale di Stud) sullAlin Mcdioevn. SpoUt 2(11)3. t I. a. 2(5 n.. przvp. 27: s. 2ta. przyp .30: a. 272. pr7vp. 36. L’waei ss rcfcracic L. Capo s dat’ czas jcdvnvrn znanyrn mi przvkladcni krvtscznej reeL-pc)) roipr:iwv l’ohla.
-
Artykuly reccnzyjne I rcccnzie Kodeks
cas. 175 (rozdzial III) powsta} ok. 922 r. na zlcccnic opata Jana (915—934), ktOr’ na miniaturze dedykacyjnej zostal przedstawion w gecie ofiarowania ksiçgi wiçten1u Bcncdyktow i. W tym czasic wspiinota kassyiiska przcniosla sic z Teano do Kapui. Kodeks ma nieco innv charaktcr od watvkaiiskicgo: ego trzon stanowia Reeula wraz z Exposiiio I?c,’u1ac S. Benedicti 1-lildemara z Corhie (przypisana tutaj Pawlowi Diakonowi) oraz inne ieksty dotyczqcc dyscypliny zakonnej. np. Capunlare lnonasliczim III z 818/819 r. W dalszej ego czçci zapisanojednak rowniez szercg drohnych tekstdw histoniogra ficznvch powieconvch dziejom opactwa oraz reaionu. z ktOrvch czç G. Waitz wvda} pod wspdlnym tytulem Chronica sail cii Bc’ncdicn Casniensis (MGI-I SRLI, s. 46$—4$$). Wedlug Pohia zrqh Cas. 175 zostal skopiowany ze StarSZego kodeksu. sporzqdzonego na Monte Cassinook. $70 r. Zawicral on komentarz 1-lildemara wraz z pozostalymi pismami zakonnymi. do ktdrvch dohczono take niewielka kompi1acji histoniograficznq. odpowiadajqca Chroiiica s. Benediczi. c. 1—22 w wvd. Wait za. Ten domnicmanv kodeks mcigl zostac2 sporzadzonv w trakcie ekspedvcji Ludwika II przeciw emirowi Ban. rozpoczctej w 866 r. i zakoñczonej zdohyciem miasta w $71 r. (o czym jednak ..kronika’ nie wspomina). W tNm kontekicie zrozumia}c jest np. w}aczenie kapitularza cesarskiego dotyczacego wspomnianej wvprawv (c.3). Tekstv zapisane na kolcjnvch kartach Cas. 175. wedlug Pohia. pochodzq ju z okresu spisania ohecnego kodeksu. Sq wrOd nich mm. katalogi papiey, cesarzs rzvmskich. królów Iongohardzkich i ksia at Benewentu (Chronica s. Benedicii, c. 23—26). doprowadzone do poczqtku X w. Autor zwraca uwagç. na ich specyficznq kompozycj. rdnq od podobnvch katalogciw w dwách pozostalych kodeksach: ka taog cesarzv podaje nieprzcrwanie imiona jedynie cesarzv bizantvñskich. katalog królOw Iongobardzkich zas kodczv sie na Dezvderiuszu. nie uwzalçdniajqc karoliñskich krdlOw ltalii. Trzeba zgodziá sic z Pohiem. e takie ujçcie hvlobv trudne do pomv1enia za panowania Ludwika U, postrzeganego jako opiekun opactwa, jest natomiast zrozumiale na poczatku X w.. w okresie dominacji hizantviiskiej w poludniowej ltalii. W drugiej czçci Cas. 175 znajduje sic take tzw. kronika dvnastii kapuadskiej. zamknieta tutaj na 922 r. Tekst ten zo stal pdniej w duej mierze przepisanv i doprowadzonv do wvdarzeii 999/1000 r. kodeksie caveriskirn (rozdzial IV). Ko deks ten. do pewnie datowany na ok. 1005 r., jest jednak przede wszvstkim zhiorem praw. Otwierajq go dwa krótkie tek sn: Genealogia genlium oraz Origo gends Langohardoruin (tekst Origo zostal przekazanv jeszcze tvlko w dwách innvch ko deksach pra Iongobardzkich: wczeniejszvm z Modenv oraz wspólczesnvm caveiiskiemu kodeksie madryckim. rOvniez pa chodzacvm z Italii poludniowej). pa ktcirvch nastçpujq kolejne edvktv knóldw longobardzki ch. ksiqqt Beniewentu. ukladv Iongobardzko—neapolitariskie oraz kapitularze kanoliriskie. Drzeplatane innvmi drohnvmi tekstami oraz miniatura. ‘i przed stawiajacvmi wiadcow—prawodawci” (pienvsza miniatura stanowi za ilustracje do Origo). Kodeks zawiera te± jeden z trzech slownikciw termindw prawa longobandzkiego )dwa pozostale znajdujq sic z Vat. lat. 5001 onaz wspomnianvm ko deksie madrvckim). Federico Albano Leoni. wvdawca slowniikdw. uznal zestawienie w kodeksach z Cava i Madr.’tu Origo w funkcji prologu do Edvktu Rotaniego. pozostalvch praw longobardzkich oraz slownikOw terminOw longohandzkich (od mówil im przeznaczenia praktvcznetzo: lacidskie odpowiedniki terminda Iongobarclzk ich zawarte bvly w samych edvktach i uvwane dokumentach) za wvranq i wiadomq manifestacjç przvwiazania do longobardzki ej tradcji p1emiennej. Pohi podwaza niektdre z przeslanek tej intenpretacji: aden z kodeksdw nic powstal w rodowisku dwonskim. kolekcja praw z Ca va zawiera ohok praw Ionaobardzkich take kapitularze karoliniskich krdlciw Italii. ktdrzv rdwnie zostali przedstawieni na miniaturach. slowniki za prawdopodohnie mial znaczenie praktvczrie (slownik z kodeksu cavetiskiego zawiera rOvnie tenmm laciriskie. w nm z kodeksu madrvckiego spotvka sic alosv interlinearne). Pohi uaczvlhv spisanie kodeksu cavetiskie go (podobnie zreszta jak madrvckiego. pochodzacego prawdopodobnie z Ban) z potrzeba podkne1enia ciqgioci i wanoci ram prawnvch w svtuacji. gdv prawomocnoiã legislacji Iongobardzkiej ulegla os}ahieniu pnzez aktualne stosunki politvczne. Taka potrzeba mogla hvd odczuwana na Monte Cassino (opactwo zostalo odhudowane w polowie X w.) lob w klasztorze sw. Benedykta w Kapui. skad autor. slusznie chvba. wvwodzi ten rekopis. Anahiza trzech zachowanvch do dzisuaj kodeksdw doprowadzila wise autora do identvfikacji irzech innvch. zaginionveb nekopisdw: kodeksu kassviiskiego z ok. 870 (wzdr dla Cas. 175). kodeksu z Salerno konica z X w. (wzbr dlii Vat. lat. 5001) oraz stanowiaeego dud domniemane zrbdlo dossier kassvtiskiego z ok. 901) r. Jeeli ksztalt ddch pien’szvch jest stosunko wo latwo uchwvtnv. to zapnoponowana przez Pohia nekonstrukcja ostatniego jest dud prohlematvczna. Tvm samvm zwuazek kodeksu waivkauiskiego z opactwem na Monte Cassino. w zestawienlu z dwoma pozostalvmi kodeksami omOwio nvmi w ksiaee. jest najbardziej zloonv i dvskusvjnv. \Vatpliwoi ta pomniejsza nieco role ceotnum produkcji histonia graficznej longohandzaiego Poludnia. jakq PohI przvpisuje wspdlnocie z Monte Cassino (nalea1ohv wzuac pod uwagc take inne osrodki i srodowiska) nie podwaa jednak warto.cci konkluzji aulora na temat postrzegania przez tç wspdlnotg sa mej siehie. \V rozdziale V (..Text. Gediichtnis und die Behaupuung der Identität”) Pohi podsumowuj e wiçc uwagi dotvczacu pa szczegolnvch kodeksow i zawartvch w nich tekstdw. traktujac je jako narzçdzia pomasa)ace hudowa tosamoiii wspdlnotv monastvcznej. Relacje micdzv tekstem a tosamoiciq rile dajq sic jednoznacznc zdefiniowa: w omawianvch tekstach krzy zua sic howiem ndne rodzaje wiezi (zakonne. spoleczne. etnicznc. pulits’czne). Zdaniem autona jednak mnisi z Monte Cas 5mb czv te z klasztoru salernitatiskiego) przekazvwali I ksztaltowali pnzede wszvslkrm tosaniord longohandzka. Traktowa me kronik Erchemperua I Arionima salennitariskiego jako wvrazdw etnicznego patriotvzmu hvlohv uproszczeniem. ale tek sty te. ohok szenegu innvch. lwiadcza a duvm zaintenesowaniu przcszloscimi Longobarddw . zwlaszcza tq riowszq. Zarazem. .
I. A. Leon). I iiliu) dc/lu irudiziont /omo urda ut/I ira/La incriduonaic. .,Md)oevo rornanzo 6. 0)75. 3—I Pot. L. Capo. Lc iradj:jcrnj ,larrai nc. op. cii.. s. 2(ii, n. przvp. 30.
186
Artykuly recenzyjne reccnzje
silna w tym regionie tradycja rkopimienna Origo oraz odwolania do mitu poczatköw w innych tekstach wiadczi. e row nie pamiçd o najdalszcj przeszIoci hyla wana. Dziwic moe nieohecno Hisiorii Longobarcldw Pawla Diakona w historjo graficznych kolekcjach z Poludnia. tekst ten stanowil jednak wany punkt odniesienia I hyl wvkorzvstywanv, a pamiçë o Pawle Diakonie hyla silna i wielowatkowa: funkcjonowal on nie tylko jako historiogral, lecz takc autor epitafi6w kshqj Benewentu. longohardzki dvsydent czy komentator Reguly. Ohok tcgo ohecne hyiv tradycje istotne przedc wsz’stkim dia wspOlnotv zakonnej. jak pamiç o nadaniach ze strony ksit henewcntaiiskich czv o králewskich konwersjach w VIII w.: Ratchisa, Karlomana (Carlonzannus/Carloniagnus) oraz Karola Wielkiego (Karolus niagnus ) Wynaleziona” tradycja o wstpieniu Karola do klasztoru jest czçcii bardzo hogatego I zlozoncgo obrazu tego wladcy w tekstach z poludniowcj Italii. a dalej elementem szerszego tematu králöw/ccsarzy z Pólnocy oraz politycznego I kulturowego wyzwania. jakie stano will oni dla opactwa oraz regionu (wvstarczy przypomnic karoliriskie tckstv monastvczne w Cas. 175. fikcvjni korespon dencjç miçdzy Karolem Wielkim a cesarzem bizantyriskim przekazanq we wsz stkich trzech kodeksach czy autentyczn\’ lisi Ludwika II do Bazylego I z kroniki salernitaiskiej). Jak zauwaa PohI. wiçkszo tekstOw kluczowych dia tosamoci wsp(l not’ dotvczy okresu jej wietnoci, miçdzv po1owI VIII a poiowt IX w., slabsza jest za pami o poczitkach opactwa, jego zniszczeniu przez Longohardow oraz odnowieniu na pocz4tku VIII w., a wspomnienie o zniszczeniu przez Saraceniw i mierci opata Bertariusza w 883 r. jest niemal nieobecne. choá wiadomo spoIecznoci zakonnej przez diugi czas okre lana hvia przez konfrontacjç z Arabami. Wspálriotv henedvktviskie, z kassyñsk na czele. przedstawiaja si wiecjako inte gralna cz szerszej, politycznej I etnicznej. wspdlnotv ksistw longohardzkich. z którq czuly sic silnie zwiczane. Wickszo tekstcIw zawartvch w trzech omOwionvch kodeksach hyla ju wczeniej wvdana. Niemniej. dopiero umie szczenie ich w kontekcie poszczegálnch kodeksOw. jako pewnvch ca1oci, i ich liiczna analiza pozwolilv vvdohy znacze nie tych przekazOw dla wspólnot. w ramach ktdrych je spisywano. Rozprawa Pohla pokazuje wiec ograniczenia. jakie stawia tradycyjna praktyka wvdawania pojedvnczvch tekstów. I przekonuje o potrzebie zwracania baczniejszej uwagi na konteksi rekopimiennv. DIa badaczv wczesnoredniowiecznej Italii poludniowej praca jest pod pewnvrni wzglcdami przeiomowa: podejmuje zaniedhvwane wczeniej hadania nad pimiennictwem okresu longohardzkiego. przedstawiajac je zarazem z no wej perspektvwv. DIa tvch. ktörvm sam temat jest obcy. ksiqka stanowi inspirujcv przvklad pohiczenia szczcgcilowvch stu diáw zrádloznawc—’ch z konkretnvm problemem historii spolecznej. w tvm przvpadku zagadni’iiem tosamoci wspölnoiy monastvcznej, funKcjonujicej w hardzo zrOnicowanvm I zantagonizowanvm wieckim otoczeu ksicstw longohardzkich. na peryferiach wiata karoliriskiego. migdzv dwoma cesarstwami. ..,
.Iakzib Kujaa’biski U,izite’rci’rer in. Adaina Pvlickiewicza a’ Po:naniu
