Transcript
άντατλληνικάμετέρπειςἀ ύρματαπαῖδαςΠάντατλλην άμετέρπειςθύρματαπαῖδα Πάντατλληνικάμετέρπειςθ ρματαπαῖδαςΠάντατλληνι άμετέρπειςθύρματαπαῖδας άνταρμτλληνικάμετρπειςθ ρματαπαῖδαςΠάντατἑλλην άμετέρπειὡςθύρματαπαῖδ ςΠάντατὰλληνικάμετέρπε ςἀθύρματαπαῖδαςΠάντατ ληνικάμετέρπειςθύρματα αῖδαςΠάντατἑλληνικάμετέ πειὡςἀθύρματαπαῖδαςΠάν ατὰλληνικάμετέρπειὡςἀθύ ματαπαῖδαςΠάντατλληνικ μετέρπειὡςἀθύρματαπαῖδ ςΠάντατὰλληνικάμετέρπρ ειὡςἀθύρματαπαῖδαςΠάντ τὰἑλληνικάμετέρπειὡςἀθύ ματαπαῖδαςΠάντατλληνικ «… ως Αθύρματα παῖδας» μετέρπειὡςἀθύρματαπαῖδ ςΠάντατὰἑλληνικάμετέρπ ρμςἀθύρματαπαῖδαςΠάντ τὰἑλληνικάμετέρπειὡςἀθύ ματαπαῖδαςΠάντατλληνικ μετέρπειὡςθύρματαπαῖδα Πάντατλληνικάμετέρπειςθ ρματαπαῖδαςΠάντατὰλλην άμετέρπειὡςἀθύρματαπαῖ αςΠάντατὰἑλληνικάμετέρ ειὡςἀθύρματαπαῖδαςΠάντ τὰρμλληνικάμετέρπειρμςἀ ύρματαπαῖδαςΠάντατὰἑλλ νικάμετέρπειὡςἀθύρματαπ δαςΠάντατὰἑλληνικάμετ πειὡςἀθύρματαπαῖδαςΠά τατὰἑλληνικάμετέρπειὡςἀ ύρματαπαῖδαςΠάντατὰἑλλ νικάμετέρπειὡςἀθύρματαπ δαςΠάντατὰἑλληνικάμετ πειὡςἀθύρματαπαῖδαςΠά τατὰἑλληνικάμετέρπειὡςἀ ύρματαπαῖδαςΠάντατὰἑλλ νικάμετέρπειὡςἀθύρματαπ Ulrich Moennig (Hg.)
Eine Festschrift
für Hans Eideneier
Edition Romiosini - Fachliteratur
ἀν
ετ α ν κ δ ρ τύ κ δ ύ κ α
λ ἀ λ
ἀ λ
Ulrich Moennig (Hg.)
«… ως Αθύρματα παῖδας» festschrift für hans eideneier
© 2016 Edition Romiosini/CeMoG, Freie Universität Berlin. Alle Rechte vorbehalten. Vertrieb und Gesamtherstellung: Epubli (www.epubli.de) Satz und Layout: Kostas Kosmas Gesetzt aus Minion Pro Umschlaggestaltung: Freie Universität Berlin, Center für Digitale Systeme ISBN 978-3-946142-22-5 Printed in Germany Online-Bibliothek der Edition Romiosini: www.edition-romiosini.de
I n ha lt
Vorwort.................................................................................................................................... 9 Evangelos Chrysos: Byzantinistik heute und morgen Byzantinistik heute und morgen................................. 15 José M. Egea: Τὸ ἆσμα τοῦ συνταξιούχου................................................................................................... 25 Arnold van Gemert: Eschatologia των Eλληνικών;............................................................................................... 31 Sophia Georgallidis: Hans Eideneier: der Forscher, der Redner, der Lehrer, der Mensch.................................. 33 Desbina Kallinikidou: Mein persönliches Enkomion für Hans Eideneier oder Erinnerungen an die achtziger Jahre in Köln............................................................. 37 Alexandra Prokova: Ένα γαλάζιο λιοντάρι και άλλες ιστορίες της «Κοινής» των αρχαϊκών χρόνων............ 45 Günther S. Henrich : «Κρυπτοσφραγίδες», ιδίως τoυ ΜΑΙΙΣΤΑ στην Αρεταλoγία Σαράπιδoς και τoυ ΑΝΔΡΟΝIΚΟΥ ΠΑΛΑIΟΛΟΓΟΥ στo Καλλίμαχος και Χρυσορρόη............................. 57 Βασίλης Κατσαρός: Η ρητορική παιδεία του Ιωάννου Καμινιάτη και η λογοτεχνική «έκφραση» του έργου του Εις την Άλωσιν της Θεσσαλονίκης............................................................................... 71
Elizabeth Jeffreys: A date and context for the War of Troy.............................................................................. 87 Guy Saunier: Ακρίτας – Διγενής – Χάρος: παραλληλισμοί...................................................................... 95 Βίκη Παναγιωτοπούλου-Δουλαβέρα: Κλιτοβών και Λίβιστρος: οι «υπερεξηρημένοι» φίλοι: Φίλοι και φιλία στο μεσαιωνικό ερωτικό μυθιστόρημα Λίβιστρος και Ροδάμνη..........105 Ulrich Moennig: Romeo und Julia in Byzanz. Oder: Worum geht es eigentlich in der byzantinischen Achilleis?............................................121 Martin Hinterberger: Bemerkungen zur Sprache der Choniates-Metaphrase...................................................135 Wolfgang Decker: Eine Reminiszenz an die Olympischen Spiele im Byzanz des 14. Jahrhunderts........151 Willem J. Aerts: Nachlese................................................................................................................................157 David Holton: Language and poetics in the Oxford manuscript of the Alexander Romance..............171 Ευαγγελία Θωμαδάκη: Συγκρίνοντας τη «Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου» (1750) μ’ έναν πρόγονό της του 16ου αι.: κλιτικά σχήματα και ποικιλία.................................183 Σωτηρία Σταυρακοπούλου: H μεταμόρφωση του Γαδάρου και ο Σπανός...................................................................199 Μιχαήλ Πασχάλης: Μυθοπλασία και ιστορία στην ποίηση του Ιωάννη Κασσιμάτη.....................................217 Ιωάννης Χασιώτης: Οι Μελισσηνοί και οι Σεβαστοί της Νεάπολης και η ιδιοποίηση βυζαντινών δυναστικών τίτλων (16ος–17ος αι.)................................227 Ιωάννα Οικονόμου-Αγοραστού: Η φιλοσοφία των Χαρίτων στην κλασική Βαϊμάρη.........................................................251
Ελένη Κωβαίου: Μεγάλες Προσδοκίες: Ο Carl Jacob Ludwig Iken, οι Νεοέλληνες και η γραμματεία τους................................259 Αλέξης Πολίτης: Μια έμμετρη σάτιρα του σουλτάνου γραμμένη στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης..............................................................283 Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός: Η ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στην ισπανόφωνη ταξιδιωτική λογοτεχνία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα.................................................................................289 Μαριλίζα Μητσού: Δίκτυα (νεο)ελληνιστών και πολιτισμικές μεταφορές στα τέλη του 19ου αι. (Karl Krumbacher, Émile Legrand, Ν. Γ. Πολίτης)..........................................................313 Athanasios Anastasiadis: Gender trouble auf dem Lande um 1900 oder: Frauen, die Zähne zeigen...................327 Martha Vassiliadi: C.P. Cavafy : Le périple oriental.........................................................................................339 Danae Coulmas: Gaston Zananiri und die grüne Bank...............................................................................353 Anna Zimbone: Το «Βάφτισμα» του Δημήτρη Χατζή Αναμέσα στον ελληνικό κοινωνικό ρεαλισμό και το σικελικό βερισμό.........................361 Σοφία Βούλγαρη: Ο ρυθμικός Χειμωνάς.........................................................................................................379 Eleni Georgopoulou: Die Reise gen Osten als Initiation in Film und Literatur................................................395 Βάλτερ Πούχνερ: «Για το θέατρο, όχι για το δράμα» Σημειώσεις για την ελληνική ορολογία γύρω από την τέχνη του Διονύσου................407 Γιῶργος Μακρῆς: Ετυμολογικά ονομάτων: Καραμανλής – Σπανός – Κοζάνη............................................417
Thede Kahl: Soziolinguistische Anmerkungen zu den Geheimsprachen der Maurer (Kudaritika) und Schneider (Bukureika) aus den Tzumerka-Bergen (Pindos)...................................429 Hans Ruge: Binarismus in der Neohellenistik.......................................................................................453 Peter Mackridge: “Omileite... anglika?” English influences in contemporary Greek...................................465 Καίτη Dorfmüller-Kαρπούζα: Στερεότυπα και πολυπολιτισμικότητα..............................................................................477 Χριστόφορος Χαραλαμπάκης: Η γλωσσική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Θέσεις και αντιθέσεις.........................483 Λουκία Στέφου: Το Κρατικό Ευρωπαϊκό Σχολείο Βερολίνου– ΚΕΣΒ........................................................495
Anhang: Schriftenverzeichnis Hans Eideneier...............................................................509
Δ ίκτυα ( νεο ) ελληνιστών και πολιτισμικές μεταφορές στα τέλη του 1 9 ου αι . ( Ka rl K rumbac her , É m i le L egr a n d, Ν . Γ . Π ολίτης ) 1
Μαριλίζα Μητσού
«Πολλά των όσων εγώ εσκόπουν να γράψω, προλαβών έγραψες εσύ» Ν. Γ. Πολίτης (31.12.1893)
Το 1898 θεωρείται annus mirabilis για τις ελληνογερμανικές πολιτισμικές μεταφορές: ένα χρόνο μετά τον Ψευτοπόλεμο του 1897 και δύο από τη διοργάνωση των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων στην Αθήνα, δημιουργήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου η πρώτη γερμανική έδρα μεσαιωνικής και νέας ελληνικής φιλολογίας από τον Karl Krumbacher,2 ενώ στην Αθήνα πρωτολειτούργησε η Γερμανική σχολή, με ιδρυτή τον αρχαιολόγο Wilhelm Dörpfeld, ένα τέταρτο του αιώνα μετά τα εγκαίνια του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (DAI). Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε το πρώτο φιλογερμανικό λογοτεχνικό περιοδικό, η Τέχνη του Κωσταντίνου Χατζόπουλου, και 1 Σε μια πρώτη μορφή, το κείμενο αυτό διαβάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο «Δίκτυα στην ιστορία από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή», που οργάνωσε στις 11-13.12.2015 το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, ΕΙΕ, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κρηπίς»: Κύρτου πλέγματα. 2
Το Seminar für mittel- und neugriechische Philologie ιδρύθηκε με υπουργική απόφαση της 25.1.1898, με τη συμβολή ελληνικών κρατικών και ιδιωτικών κονδυλίων και αποτέλεσε πόλο έλξης για φοιτητές και ερευνητές απ’ όλη την Ευρώπη. Βλ. Hans-Georg Beck, «Das Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität München», Χάλικες, Festgabe für die Teilnehmer am XI. Internationalen Byzantinistenkongreß, επιμ. Hans-Georg Beck, Μόναχο 1958, σ. 191-203· Απόστολος Καρπόζηλος, «Ο Κάρολος Κρουμπάχερ και ο ελληνικός πολιτισμός», Ένας νέος κόσμος γεννιέται. Η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού στη γερμανική επιστήμη κατά τον 19ο αι., επιμ. Ευάγγελος Χρυσός, Αθήνα, Ακρίτας, 1996, σ. 129-142· Chryssoula Kambas και Marilisa Mitsou, «Zum Ort des Neugriechischen: Sprache, Literatursprache, Philologie-Transfer», Das Potential europäischer Philologien. Geschichte, Leistung, Funktion, επιμ. Christoph König, Göttingen, Wallstein, 2009, σ. 61-63.
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 313
ολοκληρώθηκε η έκδοση του πρώτου (εξάτομου) ελληνικού εγκυκλοπαιδικού λεξικού των Γερμανών βιβλιοπωλών Μπαρτ και Χιρστ, που σχεδιάστηκε στα χνάρια του Brockhaus-Konversationslexikon.3 Καύχημα των απανταχού βυζαντινολόγων, ο Krumbacher αναγνωρίστηκε νωρίς ως ιδρυτής του κλάδου των βυζαντινών σπουδών στη Γερμανία, όχι μόνο χάρη στην έκδοση της πρώτης Ιστορίας της βυζαντινής γραμματείας (1891) και του αειθαλούς περιοδικού Byzantinische Zeitschrift (1892), αλλά γιατί, επί των ημερών του, η μεσαιωνική ελληνική γραμματεία έπαψε «να αντιμετωπίζεται ως ένα απλό παράρτημα της αρχαιότητας».4 Στην ουσία, η μεθοδολογική προσέγγιση του Krumbacher στις ελληνικές σπουδές αντέστρεψε την κλασικιστική πυραμίδα, εγκαινιάζοντας, κόντρα στο κυρίαρχο ακαδημαϊκό ρεύμα, τη μετάβαση από τα νεότερα κείμενα προς τα δημώδη μεσαιωνικά.5 Ωστόσο, για την έρευνα, η συμβολή του στις Νεοελληνικές σπουδές περιορίζεται συνήθως, παρά την εξαρχής διπλή ονομασία της έδρας του ‒που αποτέλεσε άλλωστε το πρότυπο για τις αντίστοιχες φιλολογικές έδρες των Πανεπιστημίων Αθηνών (1925) και Θεσσαλονίκης (1928)‒, στις πρώιμες γλωσσικές του μελέτες, στο Ελληνικό ταξίδι του, που γράφτηκε «pro populo neograeco», και στη διάλεξή του για «Το πρόβλημα της νεωτέρας γραφομένης ελληνικής».6 Αποσιωπούνται ως πάρεργο και τα φιλολογικά 3 Παν. Μουλλάς, «Το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν (1889-1898) Μπαρτ και Χιρστ», Κονδυλοφόρος 7 (2008) 39-66. 4
Στη γερμανική και την ελληνική βιβλιογραφία, ο Karl Krumbacher (1856-1909) αναγνωρίζεται από πολύ νωρίς ως ο κατεξοχήν ιδρυτής της Βυζαντινολογίας στη Γερμανία. Βλ. ενδεικτικά τον αφιερωματικό τόμο Χάλικες, όπου η περιοδολόγηση των βυζαντινών σπουδών ορίζεται με βάση τη δραστηριότητα του σεμιναρίου στο Μόναχο (Hans-Georg Beck, «Die byzantinischen Studien in Deutschland vor Karl Krumbacher», Χάλικες, ό.π., σ. 66-119; Franz Dölger, «Karl Krumbacher», σ. 121-135; Franz Dölger, «August Heisenberg», σ. 137-159; J. B. Aufhauser, «Karl Krumbacher. Erinnerungen», σ. 161-187). H ίδρυση του κλάδου συναρτάται με την αυτονόμησή του: η βυζαντινολογία υπάρχει από τη στιγμή που παύει να αντιμετωπίζεται «als eine Hilfswissenschaft für klassische Philologie oder mittelalterliche Geschichte», επίτευγμα που χρεώνεται αποκλειστικά στον Krumbacher και όχι, λ.χ., στον Gottlieb Lukas Friedrich Tafel (1788-1860). Βλ. Beck, «Die byzantinischen Studien», ό.π., και Καρπόζηλος, «Ο Κάρολος Κρουμπάχερ και ο ελληνικός πολιτισμός», ό.π., σ. 129-130: «η μεσαιωνική ελληνική γραμματεία στο σύνολό της δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα απλό παράρτημα της αρχαιότητας»· πβ. Karl Krumbacher und die Begründung der Byzantinistik als wissenschaftliche Disziplin. Vorträge zum Gedenken des 100. Todestages von Karl Krumbacher, https://www.propylaeum.de/themen/karl-krumbacher-1856-1909/ (τελευταία επίσκεψη 18.8.2016).
5 Βλ. Karl Krumbacher, Populäre Aufsätze, Leipzig 1909, σ. viii: «Die intensive Beschäftigung mit dem Neugriechischen gab meinen späteren Studien ihre Richtung. Unbekümmert um die verschiedenen Examina, bei denen Neugriechisch weniger als nichts galt, lernte ich die Sprache und las von neugriechischen Büchern, was ich auftreiben konnte. Auf diesem Umwege gelangte ich zum byzantinischen Studiengebiet, zuerst zur volksmässigen Literatur des Mittelalters, von der gerade damals einige größere Werke durch die Ausgaben von Legrand, Wagner und Lampros zugänglich geworden waren». Πβ. Καρπόζηλος, «Ο Κάρολος Κρουμπάχερ και ο ελληνικός πολιτισμός», ό.π., σ. 133-134. 6
Οι πρώτες βιβλιοκρισίες, η υφηγεσία του («Beiträge zu einer Geschichte der griechischen Sprache», 1884) και αρκετά κείμενα που συγκέντρωσε στα Populäre Aufsätze, ό.π., αφορούν νεοελληνικά γλωσσικά και πολιτισμικά θέματα. Για την εργογραφία του, βλ. Byzantinische Zeitschrift 19 (1910) 700-708. Το οδοι-
314 | ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ
του δοκίμια για σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς7 και οι πανεπιστημιακές παραδόσεις του για τα πρώιμα νεοελληνικά κείμενα, με αφετηρία την πεποίθησή του ότι η γενετική εξέλιξη της νεοελληνικής γραμματείας ανάγεται στον 12ο αιώνα.8 Ενδεικτικό είναι ότι στον κατάλογο της αλληλογραφίας του (Krumbacheriana), ένας μόνο από τους επιστολογράφους χαρακτηρίζεται νεοελληνιστής: ο Émile Legrand. Όλοι οι υπόλοιποι, Έλληνες και ξένοι, από τον Ψυχάρη ως τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τον Karl Dieterich, τον Gustav Soyter και τον Hubert Pernot αναγράφονται με την ιδιότητα του κλασικού φιλολόγου, του γλωσσολόγου ή του βυζαντινολόγου.9 Έστω λοιπόν ότι ο Legrand είναι πιο νεοελληνιστής από τον Krumbacher, όχι επειδή η έδρα που κληρονόμησε, το 1887, από τον Emmanuel Miller στην École spéciale des langues orientales, στο Παρίσι, αφορούσε, ήδη από το 1819, μόνο τα Νέα ελληνικά –καθώς, στην ακαδημαϊκή παράδοση της μετεπαναστατικής Γαλλίας, το ερευνητικό πεδίο των βυζαντινών σπουδών αυτονομήθηκε 80 χρόνια αργότερα–,10 αλλά γιατί οι μελέτες του δύσκολα θα αποτελούσαν αντικείμενο διεκδίκησης από τους βυζαντινολόγους. Και γιατί, όπως διδάσκει η ιστορία των φιλολογικών κλάδων στην Ευρώπη, για να αποκτήσει θεσμική εμβέλεια μια ξένη φιλολογία, δεν αρκεί η διδασκαλία της γλώσσας, όσο συστηματικά το επιτρέπει η σύγχρονη μορφή της, αλλά χρειάζεται να τεκμηριωθεί, με απογραφή ή συλλογή λογοτεχνικών κειμένων, η ύπαρξη ενός ιδιαίτερου ερευνητικού αντικειμένου.11 Κατά τα άλλα, η άποψη του Hubert Pernot ότι ο Legrand ήταν ο πρώτος ελληνιστής που προσέγγισε τη νεότερη Ελλάδα ανεξάρτητα από τους δεσμούς της με την αρχαία,12 ισχύει εξίσου για τον κατά δεκαπέντε χρόνια νεότερό του Krumbacher. Από αυτή την άποψη, η γραπτή επικοινωνία τους, τα κρίσιμα χρόνια 1888 με 1896, πορικό του Griechische Reise (1886) μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Πολυχρόνη Κ. Ενεπεκίδη, Η Ελλάδα, τα νησιά και η Μικρά Ασία του Καρόλου Κρουμπάχερ, Αθήνα, Ωκεανίδα, 1994, σ. 29-266· Das Problem der neugriechischen Schriftsprache (1902) δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά στα Παναθήναια 25 (Οκτ. 1901- Μάρτ. 1902) 131-138 και 166-173 σε μετάφραση Σ. Λοβέρδου. 7
Μεταξύ άλλων, τον Ψυχάρη, τον Βικέλα, και τον Α. Ρ. Ραγκαβή, βλ. Populäre Aufsätze, ό.π.
8 Βλ. Populäre Aufsätze, ό.π., σ. 87: «Wer das Wesen der neugriechischen Sprache und Literatur begreifen will, darf nicht unterlassen, die vulgäre Literatur vom 12. bis zum 18. Jahrhundert zu studieren; aus ihr wird es möglich die genetische Entwicklung der literarischen Bestrebungen des jungen Hellas zu verstehen». 9 Βλ. https://www.bsb-muenchen.de/fileadmin/imageswww/images160x160/handschriften/ nachlaesse/Repertorium_Krumbacheriana.pdf (τελευταία επίσκεψη 18.8.2016). 10 Οι βυζαντινές σπουδές θεσπίστηκαν το 1899 στη Σορβόνη, με πρώτο καθηγητή τον Charles Diehl. 11 Βλ. σχετικά Michel Espagne και Michael Werner (επιμ.), Philologiques I. Contribution à l’histoire des disciplines littéraires en France et en Allemagne au XIXe siècle, Παρίσι, Éditions de la Maison des Sciences de l’homme, 1990 και Michel Espagne, Le paradigme de l’étranger. Les chaires de littérature étrangère au XIXe siècle, Παρίσι, Éd. du Cerf, 1993. 12 Βλ. Henri Tonnet, «Grec moderne», Deux Siècles d’histoire de l’École des Langues Orientales, επιμ. Pierre Labrousse, Παρίσι, Éd. Hervas, σ. 151.
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 315
εντάσσεται ασφαλώς στην ιστορία των γαλλογερμανικών πολιτισμικών μεταφορών στον ακαδημαϊκό χώρο,13 αλλά επιβεβαιώνει αφετέρου το ενδιαφέρον τους για τη νεότερη Ελλάδα, όπου αμφότεροι αξιώθηκαν να ταξιδέψουν,14 καθώς και μια κοινή επιστημονική στάση απέναντι στη «χυδαϊκή» γλώσσα της (grec vulgaire) και τη δημώδη γραμματεία της – ένα είδος όψιμου φιλελληνισμού, που τους διακρίνει από τους παλαιότερους ελληνιστές.15 Το πυκνό δίκτυο που συγκρότησαν οι δύο ερευνητές, τη δεκαετία του 1880, ήταν συνάρτηση ευνοϊκής συγκυρίας και επαγγελματικών προτεραιοτήτων: πληροφόρησης, πριν απ’ όλα, αλλά και αμοιβαίας υποστήριξης, προβολής του έργου τους, ανταλλαγής ιδεών και δημοσιεύσεων, μεθοδολογικών υποδείξεων και φιλικών συμβουλών. Έτσι, σε μια εποχή που λογίζεται κατεξοχήν εθνοκεντρική, οι νεοελληνικές σπουδές φανερώνονται εξίσου διεθνοποιημένες με τις άλλες ανθρωπιστικές επιστήμες. Σε πρώτο επίπεδο, τα δίκτυα των ελληνιστών λειτουργούσαν σαν τους σημερινούς διαδικτυακούς τόπους: εξοικονομούσαν χρόνο, ενέργεια και χρήμα. Για να στηθούν γιγαντιαίες βιβλιογραφικές εργασίες, σαν την Bibliographie hellénique του Legrand, ή θεμελιώδεις γραμματολογικές μελέτες, όπως η Geschichte der byzantinischen Litteratur του Krumbacher,16 εκατοντάδες ταχυδρομικοί φάκελοι με δελτία, φωτογραφίες, αντίγραφα και δοκίμια κυκλοφορούσαν ανάμεσα στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις, από την Αγία Πετρούπολη στο Παρίσι και από την Κωνσταντινούπολη στο Μόναχο. Ενώ, μια δεκαετία νωρίτερα, ο Κωνσταντίνος Σάθας, «αΐδιος συνταξιούχος του ελληνικού ταμείου» κατά τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, όργωνε με κρατικά και ιδιωτικά κονδύλια τις μεγάλες βιβλιοθήκες και τα αρχεία της Ευρώπης για να συνθέσει την επτάτομη 13 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στον Krumbacher απονεμήθηκαν το 1906 τα διάσημα του Ιππότη του Τάγματος της Λεγεώνας της τιμής και του ακαδημαϊκού φοίνικα, βλ. Karl Krumbacher, Lebenslauf, https://www.propylaeum.de/themen/karl-krumbacher-1856-1909/ (τελευταία επίσκεψη 18.8.2016). 14 Το 1875 ο Legrand και το 1884-85 o Krumbacher. 15 Λ.χ. τον Ansse de Villoison, που εγκαινίασε, το 1800, στην École des langues orientales, μάθημα νέων ελληνικών («grec vulgaire» του 17ου αι.) και εν συνεχεία διεκδίκησε έδρα αρχαίων και νέων ελληνικών στο Collège de France· τον Karl Benedikt Hase, που κατείχε από το 1819 την πρώτη έδρα νέων ελληνικών στην ίδια σχολή, και τον Brunet de Presle, που τον διαδέχτηκε το 1864 – κανένας από τους δύο δεν επισκέφτηκε ποτέ την Ελλάδα. Ο Legrand δίδασκε από το 1871, αλλά μόλις το 1887 διορίστηκε καθηγητής ως διάδοχος του Emmanuel Miller. Ουσιαστικά, οι νεοελληνικές σπουδές απέκτησαν ακαδημαϊκή οντότητα στη Γαλλία από το 1887, καθώς οι προκάτοχοι του Legrand ήταν περισσότερο στραμμένοι στις κλασικές και βυζαντινές μελέτες. Η αντίστοιχη θέση στη Σορβόννη θεσπίστηκε το 1912 με συνδρομή της ελληνικής κυβέρνησης, αλλά ο Hubert Pernot εκλέχτηκε καθηγητής μόλις το 1931 και ίδρυσε τον επόμενο χρόνο το Ινστιτούτο μεσαιωνικής και νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας. 16 Όπως έγραφε ο Émile Legrand στον Krumbacher, βλ. επιστολή, 9.7.1889 (BSB, Krumbacheriana): « Ces sortes de travaux où tout est à faire, où il faut soi-même défricher le champ et faire le triage du bon grain avec l’ivraie, ces travaux sont extrêmement pénibles ». Οφείλω χάριτες στον συνάδελφο Andreas E. Müller, που έθεσε στη διάθεσή μου τις ψηφιοποιημένες επιστολές του Legrand.
316 | ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ
Μεσαιωνική βιβλιοθήκη του,17 ο Legrand τροφοδοτούσε τη βιβλιογραφία του χάρη στην επιτόπια έρευνα σε καταλόγους βιβλιοθηκών, και στην αντιβολή κειμένων και εντύπων που αναλάμβαναν για λογαριασμό του, με μικρή αμοιβή (1/4 γαλλ. φρ. ανά δελτίο), μεταπτυχιακοί φοιτητές και άλλοι αξιόπιστοι συνεργάτες: πανεπιστημιακοί, τοπικοί λόγιοι και μοναχοί.18 Σε ένα δεύτερο επίπεδο, τα δίκτυα αναπλήρωναν την αμοιβαία ενημέρωση που καλύπτουν σήμερα οι επιστημονικές ημερίδες και τα συνέδρια, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το ακαδημαϊκό σύστημα δικτύωσης academia.edu κτλ. Εξασφάλιζαν την κυκλοφορία ιδεών και γνώσης, την κοινοποίηση και διάδοση των εκδόσεων, την παραγγελία άρθρων για τα εξειδικευμένα περιοδικά του κλάδου και τη δημοσίευση βιβλιοκρισιών σε διεθνή έντυπα. Στις ανέκδοτες επιστολές του Legrand (1841-1903), του Ν. Γ. Πολίτη (1852-1921) και του Ψυχάρη (1854-1929) προς τον Krumbacher, οι οποίες απόκεινται στην Κρατική Βαυαρική Βιβλιοθήκη (BSB, Συλλογή Krumbacheriana),19 η κοινωνική αυτή διάσταση της επικοινωνίας μεταξύ πανεπιστημιακών είναι εμφανώς εντονότερη απ’ ό,τι η απλή μεταφορά βιβλιογραφικών ζητουμένων που υπερισχύει στα γράμματα των εντεταλμένων ερευνητών για την ολοκλήρωση λ.χ. της Bibliographie hellénique.20 Ανταλλάσσουν τακτικά, όχι μόνο τις δικές τους μελέτες, αλλά και δημοσιεύματα άλλων, που ενδέχεται να ενδιαφέρουν τον συνομιλητή τους. Ο Legrand, ο Ψυχάρης και ο Πολίτης παραγγέλνουν στον Krumbacher άρθρα δυσπρόσι17 Ο Σάθας (1842-1914) φαίνεται πως έλαβε για τις εργασίες του, κατά την περίοδο 1870-1883, περ. 107.000-140.000 δρχ. από το Υπουργείο Παιδείας, ενώ ως το 1907 εισέπραττε 3.000 δρχ. το χρόνο από την Ελληνική Βουλή. Τον χρηματοδοτούσαν επίσης ο Σίμων Σίνας και ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος. Βλ. Γιάννης Παπακώστας, Ο Émile Legrand και η Ελληνική βιβλιογραφία. Αρχειακή μελέτη, Αθήνα, Ίδρυμα Ουράνη, 2011, σ. 101, 103-105, 109-111 και 128. Για το παράθεμα του Παπαρρηγόπουλου, σ. 101 και 118. 18 Ανάμεσα στους συνεργάτες του ήταν: ο Βασίλειος Μυστακίδης (για τα χρόνια 1888-1890) στη Γοτίγγη, τη Στουτγάρδη και τη Χαϊδελβέργη· ο Ν. Γ. Πολίτης (1876-1880) και ο Βασίλειος Γεωργιάδης (1882-1883) στο Μόναχο· ο Ingmar Bywater στο Λονδίνο· ο Λαυρέντιος Βροκίνης στην Κέρκυρα· οι V. Baroncelli και A. Ranvaldi στη Βενετία· ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς (1884-1887) σε βιβλιοθήκες και μοναστήρια της Ανατολής· ο Αλέξιος Παυλώφ (1886-1896) στη Μόσχα· ο Πολωνός μοναχός Ματθαίος στο Άγιο όρος (στη ρωσική μονή του Αγίου Παντελεήμονα, 1891-1910)· ο J. Pomialowsky στην Αγ. Πετρούπολη· οι M. Pokotowsky και Ch. Eisteicher-Rosbierski στην Κρακοβία κοκ. Βλ. Παπακώστας, Ο Émile Legrand, ό.π., για τις επιστολές του Σάθα (1869-1880), του Βασ. Γεωργιάδη (και μετέπειτα Πατριάρχη Κων/πόλεως Βασιλείου Γ΄, 1846-1929), του Παπαδόπουλου-Κεραμέως (1856-1912), του Βασ. Μυστακίδη (1859-1933), του μοναχού Ματθαίου (1840-1911), του Αλεξίου Παυλώφ (1832-1898) και του Ιβάν Νικολάγεβιτς Κορσούνσκυ (1897). 19 Πρόκειται για 17 επιστολές του Legrand, 44 του Ν. Γ. Πολίτη και 78 επιστολές του Ψυχάρη στον Krumbacher (1888-1909, 231 σ.) από το αρχείο Karl Krumbacher βλ. https://www.bsb-muenchen. de/die-bayerische-staatsbibliothek/abteilungen/handschriften-und-alte-drucke/nachlaesse-undautographen/krumbacher-karl/ (τελευταία επίσκεψη 18.8.2016). Δείγμα της αλληλογραφίας του με τον Ψυχάρη δημοσιεύτηκε στο άρθρο μου «Επιστολές του Ψυχάρη στον Karl Krumbacher», Ο Ψυχάρης και η εποχή του. Ζητήματα γλώσσας, λογοτεχνίας και πολιτισμού, επιμ. Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2005, σ. 459-474. 20 Βλ. Παπακώστας, Ο Émile Legrand, ό.π.
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 317
των γερμανικών περιοδικών, και ο τελευταίος του στέλνει τακτικά τα τεύχη της Εστίας και του Eγκυκλοπαιδικού λεξικού που επιμελείται. Μόλις που προλαβαίνει να του ταχυδρομήσει και το πρώτο τεύχος της Λαογραφίας, το 1909: ο βυζαντινολόγος έφυγε από τη ζωή στις 12 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Πέρα από την τακτική ανταλλαγή βιβλίων και ανατύπων, η συναδελφική αλληλεγγύη εκφράζεται με εγκώμια για κάθε νέο επίτευγμα – «Ιδού λοιπόν που ξεδιαλύνατε το βυζαντινό χάος και προφέρατε το fiat lux», σπεύδει να γράψει ο Legrand στον Krumbacher, μόλις παρέλαβε την Ιστορία της βυζαντινής γραμματείας, στα τέλη του 1890,21 ενώ ο Ψυχάρης δηλώνει attonitus και παραληρεί από ενθουσιασμό: «η ιστορία σας είναι μια αληθινή ηλιαχτίδα», «ένα έργο γίγαντα», «κλασικό», «ο οδηγός που περίμενα».22 Αντίθετα ο Πολίτης, που ετοιμάζει βιβλιοκρισία γι’ αυτό το «έργον aere perennius» για την Εστία, ψέγει τον συντάκτη της γιατί δεν ζήτησε εγκαίρως τη συνδρομή του ως προς την ελληνόφωνη βιβλιογραφία και τον παρηγορεί για τη σιωπή του ελληνικού τύπου: «Εδώ επικρατεί συνήθεια», του γράφει, «να μη γίνεται κανείς λόγος περί των αξίων λόγου φιλολογικών έργων, εν ώ τουναντίον μέγας εγείρεται θόρυβος και αλαλαγμός όταν ίδη το φως φιλολογικόν τι έκτρωμα».23 Θα έπρεπε απεναντίας να ανησυχήσει αν το βιβλίο του γινόταν «θέμα ληκυθωδών βιβλιοκρισιών» και αν ο ίδιος ανακηρυσσόταν «έξοχος φιλέλλην». Άλλωστε, ούτε για την Bibliographie hellénique είχε γραφτεί οτιδήποτε στις ελλαδικές εφημερίδες. Η σύμπνοια των δύο φίλων αγγίζει κάποτε τα όρια της ταύτισης. Όταν ο Γερμανός συνάδελφος τού στέλνει το μελέτημά του για τις μεσαιωνικές παροιμίες (Mittelgriechische Sprichwörter, 1893), ο λαογράφος αναφωνεί έκθαμβος: «Πολλά των όσων εγώ εσκόπουν να γράψω, προλαβών έγραψες συ, πολλάς ερμηνείας δυσλήπτων παροιμιών, ας εγώ ενόμιζον ότι εύρον, είχες εύρη προ εμού, και διορθώσεις τας οποίας έκαμα, είχες κάμη και συ».24 Η ακαδημαϊκή υποστήριξη εκφράζεται ακόμη με υποσχέσεις συμβολής σε κάθε νέο εγχείρημα. Οι δύο Γάλλοι γράφουν βιβλιοκρισίες για τις μελέτες του Γερμανού, και τούμπαλιν,25 καθώς, όπως εξηγούσε ο Ψυχάρης στον Εφταλιώτη, «Τόχουνε σύστημα 21 Βλ. επιστολή Legrand, 27.11.1890: «[…] votre excellente méthode, la richesse de vos informations bibliographiques, la sureté de votre critique. Vous avez fait une œuvre magistrale et qui est appelée à un succès mérité. Voilà donc ce chaos byzantin débrouillé, et c’est vous qui avez prononcé le fiat lux !». 22 Βλ. επιστολή Ψυχάρη, 20.11.1890· πβ. Μητσού, «Επιστολές του Ψυχάρη», ό.π., σ. 463-464. 23 Βλ. επιστολές Ν. Γ. Πολίτη, 10.1.1891, 2.11.1893 και 2.2.1892 (για το παράθεμα). Μια πρώτη καταγραφή των επιστολών του Πολίτη έγινε από τη Βασιλική Θεοδωρίδη. 24 Επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 31.12.1893. 25 Ο Κrumbacher δημοσίευσε δύο βιβλιοκρισίες για τις ψυχαρικές μελέτες «La ballade de Lénore en Grèce» (Blätter xxi [1885] 151 κε.) και «Essais de grammaire historique néogrecque» (Literarisches Centralblatt 33 [1886] 1123-1124), και ο Ψυχάρης μια κριτική για τη Συλλογή βυζαντινών παροιμιών («Karl Krumbacher, Eine Sammlung byzantinischer Sprichwörter. München 1887», Revue critique d’his-
318 | ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ
όλα τα Πανεπιστήμια της Ευρώπης να προσέχουνε πολύ σ’ όσα λένε ξένοι, γιατί ο ξένος κρίνει πάντα πιο ψυχρά».26 Πράγματι, στις αρχές της δεκαετίας του 1890, ο μεν Krumbacher, απογοητευμένος από την απρόθυμη στάση του Βαυαρικού Υπουργείου Παιδείας, αναζητούσε θέση στο Παρίσι, ο δε Ψυχάρης έθετε υποψηφιότητα για την έδρα των ελληνικών στο Collège de France.27 Στο Δελτίο του, ο Krumbacher δημοσιεύει «ευμενή κρίσιν» για τις Παροιμίες του Πολίτη, και εκείνος φροντίζει για βιβλιοκρισίες και τη μετάφραση άρθρων του βυζαντινολόγου σε ελληνικά έντυπα. Από την άλλη, ο Ψυχάρης και ο Legrand δεσμεύτηκαν στον Krumbacher για πολύ περισσότερες συνεργασίες απ’ όσες έστειλαν τελικά στο περιοδικό∙ ο πρώτος φαίνεται πως πικράθηκε με τα ανοίγματα της «Krumbacher Zeitschrift», όπως την αποκαλούσε, προς τον Γ. Χατζιδάκι, ενώ ο δεύτερος ανέλαβε εθελοντικά την επιμέλεια των γαλλικών κειμένων της BZ.28 Ο Ν. Γ. Πολίτης υπόσχεται επίσης να είναι «τακτικώτατος συνεργάτης», «αλλά θα γράφω ελληνιστί και συ κάμνε ό,τι θέλης».29 Έπονται οι αναμενόμενες δικαιολογίες: «Δυστυχώς κατά την διάρκειαν των μαθημάτων δεν μου μένει καιρός να εργασθώ εις άλλα θέματα […] Αι δε μικραί ανάπαυλαι των εορτών καταναλίσκονται δυστυχώς εις την εκπλήρωσιν οχληροτάτων κοινωνικών καθηκόντων – είμαι βλέπεις έγγαμος και δεν ημπορώ ν’ αποφύγω τας αγγαρείας αυτάς. Σχεδόν δύο ολοκλήρους ημέρας έχασα με ένα χορόν του Παρνασσού, λαμπρότατον αποβάντα αλλά καί κουραστικώτατον», κοκ.30 Του εμπιστεύτηκε τελικά την «Παλαιογραφική σταχυολογία εκ των μαγικών βιβλίων» και ορισμένες συλλογές παροιμιών, το 1892. toire et de littérature 25 [18.6.1888] 505-507). Το 1894, ο Κrumbacher δημοσίευσε, σε δύο συνέχειες, άρθρο με θέμα «Ο Ψυχάρης ως διηγηματογράφος», σε παράρτημα της Münchener Allgemeine Zeitung («Psichari als Novellist», Beil. zur Münchener Allgemeinen Zeitung 67 & 70 [1894]), και το καλοκαίρι του 1895 ο Ψυχάρης ανταπόδωσε στη Revue critique με παρουσίαση του «Μιχαήλ Γλυκά», δυο χρόνια αργότερα της «Κασσίας» και το 1901 του «Διαλογικού θρήνου» («K.K., Michael Glykas, München 1895», Revue critique d’histoire et de littérature 43 [1895] 259-261· «K.K., Kasia, München 1897», ό.π. 46 [1897] 345-347). Βλ. Byzantinische Zeitschrift 19 (1910) 700-708· πβ. Μητσού, «Επιστολές του Ψυχάρη», ό.π., σ. 462 και 465-466. 26 Βλ. Σταμ. Κ. Καρατζάς - Ερατ. Γ. Καψωμένος κ.ά., Από την αλληλογραφία των πρώτων δημοτικιστών Ι: Γιάννη Ψυχάρη και Αργύρη Εφταλιώτη Αλληλογραφία, 716 Γράμματα (1890-1923), τ. Α΄: Κείμενα, Ιωάννινα 1988, σ. 339. 27 Βλ. επιστολή Δ. Βικέλα στον Κrumbacher (Παρίσι, 19 Ιανουαρίου 1891): «Ως προς την ιδέαν του να ευρεθή εδώ θέσις δι’ υμάς, νομίζω ότι ουδεμία υπάρχει πιθανότης περί πραγματοποιήσεώς της. Δεν είδα ακόμη τον Ψυχάρην. Θα τον ίδω προτού αναχωρήσω, αλλ’ εκ των προτέρων είμαι βέβαιος ότι και αυτός τα ίδια θα μου είπη», Ενεπεκίδης, Η Ελλάδα, τα νησιά και η Μικρά Ασία του Καρόλου Κρουμπάχερ, ό.π. (σημ. 6), σ. 310. Πβ. επιστολή Ψυχάρη, 3.12.1892, Μητσού, «Επιστολές του Ψυχάρη», ό.π., σ. 472. 28 Βλ. επιστολές Legrand, 13.3.1892 και 20.5.1892. Πβ. Την υπόσχεσή του στις 25.10.1892: «Je trouverai toujours le temps de vous être agréable en cette manière». 29 Επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 20.9.1892. 30 Επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 23.1.1893.
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 319
Στην επικοινωνία τους οι επιστολογράφοι αναφέρονται επίσης στη συγκρότηση των σπουδών, στη διδασκαλία τους και την ακαδημαϊκή απήχηση του κλάδου. Έτσι, ο Legrand δήλωνε με ικανοποίηση, το 1890, πως είχε δεκαπέντε φοιτητές στα μαθήματά του, μερικοί από τους οποίους ήταν εξαιρετικοί, όπως ο Αμερικανός John Schmitt, μετέπειτα εκδότης του Χρονικού του Μωρέως και καθηγητής μεσαιωνικής και νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας.31 Στη γειτονική χώρα, αντίθετα, οι Βαυαροί βουλευτές αρνούνταν να εγκρίνουν κονδύλιο για την ίδρυση Σεμιναρίου βυζαντινολογίας στο Μόναχο.32 Από την Αθήνα, ο Πολίτης, διορισμένος πλέον καθηγητής μυθολογίας και ελληνικής αρχαιολογίας, παραπονιέται συχνά για τις πολλές ώρες διδασκαλίας (7-8 την εβδομάδα) και τις παράλληλες υποχρεώσεις του (επιθεωρήσεις γυμνασίων, σύσταση επιτροπών κτλ.). Ωστόσο, «Ούτε η δυσκολία περί την έκδοσιν βιβλίων ενταύθα ούτε η έλλειψις επιστημονικής κινήσεως [...] είναι τα μόνα αίτια, τα εμποδίζοντα ημάς να εργαζώμεθα όπως επιθυμούμεν», γράφει στον Krumbacher τον Δεκέμβριο 1897, «κυρίως εμποδίζει ημάς η στέρησις της ψυχικής γαλήνης».33 Η ανεύρεση κονδυλίων για την έρευνα και την ανάπτυξη των υπό εκκόλαψη βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών αποτελούσε ένα περαιτέρω κίνητρο για την καλλιέργεια διακρατικών επαφών. Έτσι για τη στήριξη της «revue byzantine» του Krumbacher (δηλαδή της BZ), o Legrand, που είχε εξασφαλισμένη για τη βιβλιογραφία του την υλική αρωγή του συλλέκτη Γεωργίου Μαυροκορδάτου, συνιστούσε στον συνάδελφό του να αναζητήσει έναν Έλληνα μαικήνα, έναν ευεργέτη, «σπάνιο μεν αλλά υπαρκτό σαν τα λευκά κοτσύφια», υποδεικνύοντας ως πρότυπο τον νεαρό Ζωγράφο, γιο προφανώς του Χριστάκη, ο οποίος είχε ήδη θεσπίσει στο Μόναχο βραβείο για μελέτες του μεσαιωνικού ελληνισμού.34 Για τη συλλογή συνδρομών, ο Legrand κινητοποίησε όλο το γαλλικό δίκτυο ελληνιστών και μεσαιωνολόγων, από τον Gustave Schlumberger και τον Gabriel Millet της École française d’Athènes, τους καθηγητές Max Bonnet και Jules Baillet, τους Ρώσους Ιησουίτες Pierling και Martinov ώς τον ιστορικό Amédée Gasquet, περιώνυμο δήμαρχο του Clermont-Ferrand και, το κυριότερο, πολύ πλούσιο. Επιστράτευσε επίσης τις γνωριμίες του για τη μετάφραση της γραμματολογίας του Krumbacher στα γαλλικά, φτάνει ο συγγραφέας της να 31 Βλ. επιστολή Legrand, 27.11.1890. 32 Βλ. επιστολή Legrand, 31.1.1892. 33 Επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 17.12.1897. 34 Βλ. επιστολή Legrand, 31.12.1891: «un ευεργέτης, rara avis, mais enfin il y en a, comme il y a des merles blancs».
320 | ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ
μην λυπόταν την τσέπη του.35 Ο ίδιος είχε άλλωστε φροντίσει για τη βράβευση των Κωνσταντίνου Σάθα, Ν. Γ. Πολίτη και Παπαδόπουλου-Κεραμέως από την Association pour l’encouragement des études grecques – oι δυο τελευταίοι βραβεύτηκαν, με παρέμβαση του Krumbacher, και από τη Βαυαρική ακαδημία των επιστημών, ο Πολίτης μάλιστα δύο φορές.36 Από την πλευρά του, ο Νικόλαος Πολίτης μερίμνησε για σημαντική ενίσχυση του «Βυζαντινού δελτίου» από το Υπουργείο εκκλησιαστικών και το Εθνικόν Πανεπιστήμιον, και για πολλαπλές συνδρομές από ελληνικούς φορείς.37 Κατόρθωσε επίσης να εξασφαλίσει κατ’ επανάληψη χρηματοδότηση για το βυζαντινό «φροντιστήριο» του Μονάχου, συνιστώντας συνάμα στον βυζαντινολόγο να μην αναφέρει ποτέ δημόσια το όνομά του, ειμή μόνον «του υπουργού και της επισήμου Ελλάδος», αν θέλει να δει καλό.38 Εκτός από τα παραπάνω, η αλληλογραφία αποτελεί πολύτιμη πηγή για την προσωπογραφία (φιλ)ελληνιστών του όψιμου 19ου αιώνα, το κοινωνικό περιβάλλον και τα πολιτικά συμβάντα της εποχής τους. Ο αυτοβιογραφικός επιστολικός λόγος προσθέτει ζωντανές αποχρώσεις στην απρόσωπη, κατά κανόνα, βιογραφία των σοφών της Ευρώπης. Μαθαίνουμε λεπτομέρειες για τον χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις τους, την οικογενειακή τους ζωή, τα ταξίδια και τις διακοπές τους, τις διακρίσεις και τα εμπόδια που αντιμετώπιζαν στη σταδιοδρομία τους. Για παράδειγμα, ότι, το 1889, ο Legrand επισκέφτηκε δώδεκα φορές τη Διεθνή Έκθεση των Παρισίων, εντυπωσιασμένος ειδικότερα από το τμήμα επίπλωσης, και ανέβηκε ως τον τρίτο όροφο του νεόδμητου 35 Βλ. επιστολή Legrand, 2.2.1896: «ne vous montrez pas trop exigent sur l’article pécuniaire». Τελικά η Geschichte der byzantinischen Literatur μεταφράστηκε μόλις το 1969 από τον Octave Merlier. 36 Βλ. επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 18.3.1909. 37 Βλ. επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 14.1.1895, για τις 50 συνδρομές που ενέκρινε εκείνη τη χρονιά το Εθνικόν Πανεπιστήμιον, παρά τα πρόσφατα «καιριώτατα οικονομικά τραύματα», «προϋπολογισμόν δε ηλαττωμένον κατά 250 χιλιάδας δραχμών»· επιστολές 30.1.1892, 2.2.1892, 6.2.1892, 20.9.1892, 13.7.1894, 11.6.1896, 15.1.1897, 22.1.1897, για την πίστωση 1.000 δρχ. από το Υπουργείο εκκλησιαστικών και άλλες συνδρομές του Πανεπιστημίου, του συλλόγου Παρνασσός, της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της Βιβλιοθήκης της Βουλής, της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας, της Αρχαιολογικής Εταιρίας, του Βουλευτηρίου κτλ. 38 Βλ. επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 25.8.1900: «Διότι δεν κατέχω επίσημον τινα θέσιν συμβούλου του υπουργού, η δ’ έξαρσις ενεργειών ανεπισήμων εις ουδέν άλλο συντελεί ή μόνον εις μείωσιν της αξίας των πράξεων των κατά καιρούς υπουργών, υποδεικνύουσα ότι δεν προέρχονται αύται εξ ιδίας αυτών πρωτοβουλίας. Όθεν, εν τω μέλλοντι, περιττόν κρίνω να σοι συστήσω εν τοιαύτας ανακοινώσεως μόνον περί του υπουργού και της επισήμου Ελλάδος να ομιλής». Πβ. επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 14.12.1896: «Δυστυχώς δεν είμαι φίλος της ενεστώσης κυβερνήσεως και δια τούτο αγνοώ αν θ’ αποβώσι τελεσφόροι αι ενέργειαί μου» και 22.1.1897: «Ελπίζω ότι θα ψηφισθή υπό της βουλής ο προϋπολογισμός της παρούσης κυβερνήσεως, και ο απαίσιος πρεσβύτης, ο των συμφορών μας αίτιος, δεν θα παρεμβάλη προσκόμματα». Σε άλλες επιστολές του, ο Ν. Γ. Πολίτης υποδεικνύει στον βυζαντινολόγο τα ονόματα Ελλήνων πολιτικών «της αμουσοτάτης των Κυβερνήσεων» στους οποίους θα μπορούσε να απευθύνει τα αιτήματα και τις ευχαριστίες του (11.6.1896 και 2.5.1896).
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 321
Πύργου του Άιφελ.39 Ότι εκνευρίστηκε όταν χρειάστηκε να πληρώσει 4 φράγκα για την ταχυδρομική αποστολή αντιγράφων σταλμένων σε κλειστό φάκελο και διασκέδασε ιδιαίτερα συνθέτοντας το φάκελο για τον ψευδοπρίγκιπα Ροδοκανάκη.40 Ότι μετέφραζε επί μήνες για το γαλλικό Υπουργείο Εξωτερικών πάνω από 400 ελληνικά έγγραφα, σχετικά με κάποια δίκη Ελλήνων της Τυνησίας –δουλειά ανυπόφορη, αλλά αμειβόμενη αδρά– ή ότι, τους τρεισήμισι καλοκαιρινούς μήνες που παραθέριζε στη Νορμανδία, απέφευγε να δέχεται την αλληλογραφία του.41 Τον Μάρτιο 1890, ο Legrand και ο Krumbacher ανταλλάσσουν φωτογραφίες και συμβουλές για την υγεία τους: «Μην κουράζεστε» έγραφε ο Legrand στον συνάδελφό του, όταν εκείνος καταπιάστηκε με την έκδοση του περιοδικού. «Όποιος θέλει να φτάσει μακριά, προσέχει το άλογό του».42 Αποδέκτης της ίδιας φωτογραφίας θα είναι και ο Ν. Γ. Πολίτης: «έβγαλα την [ωραίαν αληθώς] εικόνα σου, την εθαύμασα, και καλά που δεν επέταξα τον φάκελον [χάριν των γραμματοσήμων]», γιατί έκρυβε πολύτιμη επιστολή.43 Δέκα χρόνια αργότερα, σχολιάζει σε νέα απεικόνιση του Krumbacher τον «προώρως πρεσβυτικόν τύπον, μετά του ήθους εκείνου του γαληνίου του προσιδιάζοντος εις γερμανόν σοφόν».44 Δυο φορές του αναγγέλλει νηφάλια το θάνατο των παιδιών του και το 1896 του προμηθεύει με καμάρι «ολυμπιακά γραμματόσημα».45 Την επαύριο της ήττας του 1897, «εν τω σιμούν του μισελληνισμού, όστις πνέει καθ’ όλην την Ευρώπην», ο Πολίτης, συνιδρυτής της Εθνικής Εταιρείας, απευθύνει στον παλαιό του γνώριμο μια επιστολή εν θερμώ: «Μη με κατηγορήσης ως αποτυφλωμένον από μικρόν σωβινισμόν», του απολογείται. «Σχεδόν επίσης καλώς όσον και οι στρατιωτικοί ημών εγινώσκομεν και της Τουρκίας τας δυνάμεις και τας ημετέρας. [...] Αλλ’ υπελογίζαμεν και εις άλλην δύναμην, ην οι έξω δεν ηδύναντο επαρκώς να εκτιμήσωσιν, εις την δύναμιν του ενθουσιασμού, και εις τούτο δεν επλανώμεθα. Επλανήθημεν όμως εις την εκτίμησιν 39 Βλ. επιστολή Legrand, 9.7.1889. 40 Émile Legrand, Dossier Rhodocanakis, étude critique de bibliographie et d’histoire littéraire, Παρίσι, Picard, 1895. Βλ., αντίστοιχα, επιστολές Legrand, 21.1.1892 και 22.1.1896. 41 Βλ. επιστολές Legrand, 20.5.1892 και 30.6.1892. 42 Επιστολή Legrand, 21.1.1892: «Qui veut voyager loin, ménage sa monture». 43 Βλ. επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 4.11.1890. Στις 12.7.1894 δηλώνει λήψη νέας φωτογραφίας (της γνωστής ελαιογραφίας του Krumbacher): «Αλλ’ ο σκυθρωπός Τεύτων της εικόνος ταύτης μεταβλήθη επί τα κρείττω, η διαφορά των δύο φωτογραφιών είναι μεγάλη και ευχάριστος. Είναι αληθές ότι κατάδηλος είναι εις την νέαν φωτογραφίαν σου η παιπάλη διά της οποίας εκόσμησε την κόμην και τον πώγωνά σου ο χρόνος, αλλ’ ευαρεστοτάτην αντίθεση προς ταύτην εμποιεί το επικεχυμένον εις την μορφήν σου σφρίγος και η εφηβική ανθηρότης του προσώπου σου. Δεν σε κατέβαλε λοιπόν η τόση εργασία, αλλ’ ως ο Ανταίος εκ της γης νέας, εκ ταύτης φαίνεσαι αντλών δυνάμεις». 44 Επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 14.2.1900. 45 Βλ. επιστολές Ν. Γ. Πολίτη, 20.9.1892, 16.7.1900 και [1896;].
322 | ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ
των αρχόντων μας»: της κυβερνητικής ανεπάρκειας («Είχομεν αληθώς το ατύχημα να διοικώμεθα από κυβέρνησιν ανίκανον και μικροπανούργον»), του ηγεμόνος και του Διαδόχου («πεποίθησιν έχ[οντος] ότι δεν θα πολεμήση»), πάνω απ’ όλα όμως «των πεπολιτισμένων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Διότι εις αυτάς κυριώτατα πρέπει να επιρριφθή η ευθύνη των συμφορών ημών και του θριάμβου της ισλαμικής ιδέας».46 Ο αγαπητός Κάρολος συγκαταλεγόταν πάντως ανεπιφύλακτα στους θαρραλέους φίλους της Ελλάδας.47 Από τα στοιχεία που παρατέθηκαν είναι έκδηλο ότι μεταξύ ελληνιστών που είχαν μεταθέσει τα ενδιαφέροντά τους από την αρχαία στη μεσαιωνική και τη νεότερη Ελλάδα, στα πανεπιστήμια του Παρισιού και του Μονάχου, αλλά και στη Lyon, το Montpellier, το Άμστερνταμ, με τη συνδρομή της «Εταιρίας προς ενθάρρυνσιν των Ελληνικών σπουδών εν Γαλλία» («Association pour l’Encouragement des Études grecques»), της Γαλλικής Σχολής στην Αθήνα (EFA) και των λεγόμενων ελληνικών συλλόγων «εν Ευρώπη», διαμορφώθηκε, στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, ένα κλίμα συμπάθειας που προσέγγιζε, στον κύκλο των γραμμάτων, τον απαξιωμένο ήδη από τα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου, κλασικό φιλελληνισμό.48 Στον ακαδημαϊκό χώρο, η στράτευση των ελληνιστών επέτρεψε την αυτονόμηση των βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών∙ το εκδοτικό τους έργο, η συλλογή αθησαύριστου υλικού, οι βιβλιογραφίες και τα περιοδικά τους έστησαν, σε χρόνο παράλληλο και με διαδικασίες εν μέρει συλλογικές, τα θεμέλια νέων ανθρωπιστικών επιστημών. Την κρίσιμη δεκαετία του 1890 –της χρεωκοπίας, του διεθνούς οικονομικού ελέγχου, «της αγανακτήσεως και της οδύνης»–49 η ελληνική κυβέρνηση έβρισκε ακόμη τρόπους να ενισχύσει το Βυζαντινό σεμινάριο του Krumbacher και το Δελτίο του, την ίδια στιγμή που μια νέα κοινότητα «ρωμιόφιλων» ερευνητών απεργαζόταν, στη δυτική Ευρώπη, μεθόδους διεπιστημονικής, διαγλωσσικής και διαπολιτισμικής συνεργασίας. Οι επιστολογράφοι στους οποίους αναφέρθηκα επιλεκτικά δημιούργησαν, ο καθένας στον τομέα του, τα πρώτα στέρεα επιστημονικά εργαλεία των νεοελληνικών σπουδών, διαμορφώνοντας συνάμα ένα ευρωπαϊκό δίκτυο διακίνησης πολιτισμικών αγαθών με 46 Τα παραθέματα προέρχονται από μακροσκελή επιστολή του Ν. Γ. Πολίτη, 17.12.1897. 47 Βλ. επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 7.12.1908, όπου αναγνωρίζει ότι ο Krumbacher εμφορείται «εκ θερμοτάτης αγάπης προς τους Έλληνας συντρόφους της νεότητός του και εξ ευγενούς συμπαθείας προς την πατρίδα των». 48 Αναπτύσσω περισσότερο αυτή τη θέση στο υπό δημοσίευση άρθρο μου, «“Εστωσαν ημίν ήρωες του Φιλελληνισμού”: Η πρόσληψη του ξένου ως οικείου στον ελληνικό περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα», στο: Άννα Ταμπάκη, Ράνια Πολυκανδριώτη (επιμ.), Ελληνικότητα και ετερότητα: πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και «εθνικός χαρακτήρας» στον 19ο αιώνα (υπό έκδοση). 49 Επιστολή Ν. Γ. Πολίτη, 17.12.1897.
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 323
κοινό παρονομαστή τον μέσο και νέο ελληνισμό. Η αλληλογραφία τους δεν είναι παρά ένα επιπλέον τεκμήριο για τη λειτουργία και την αποδοτικότητα αυτών των πολλαπλών διασυνδέσεων με άξονα την επιστήμη. Στο δίκτυο των ελληνιστών, που ανέπτυξε πρωτόγνωρη δυναμική στα τέλη του 19ου αιώνα, άφησαν τα ίχνη τους έγκριτοι λόγιοι και ταπεινοί φοιτητές, πανεπιστημιακοί καθηγητές και μοναχοί, ποιητές, εκδότες και μεταφραστές, αρχαιολόγοι, βιβλιοθηκάριοι, δήμαρχοι, έμποροι και τραπεζίτες. Με αποδέκτες τους Legrand, Krumbacher και Νικόλαο Πολίτη έχουν ήδη δημοσιευτεί εκατοντάδες επιστολές, που αντιπροσωπεύουν ένα μικρό μόνο δείγμα από το αρχείο τους.50 Στα γράμματα που απευθύνουν, στη γλώσσα τους ο ένας στον άλλον, πριν και μετά την προσωπική τους γνωριμία, μοιράζονται τις εμπειρίες και το επιστημονικό τους όραμα, τις πολιτιστικές αξίες και τα ακαδημαϊκά ιδεώδη μιας ενιαίας ακόμη, νεοουμανιστικής Ευρώπης. Στην αυγή του 20ού αιώνα, οι επερχόμενες πολεμικές συρράξεις στα Βαλκάνια πρώτα, ύστερα σε ολόκληρη την Ευρώπη, δηλητηρίασαν τις επιστημονικές συνεργασίες και διέρρηξαν τους διεθνιστικούς δεσμούς. Το 1908 ο Krumbacher κατηγορήθηκε στην Ελλάδα σαν σλαβόφιλος, την ίδια χρονιά που ο γλωσσολόγος Albert Thumb δημοσίευε μελέτημά του για τη νεοελληνική λογοτεχνία σε τόμο για την Ανατολική Ευρώπη και τις σλαβικές γλώσσες.51 Την ίδια εποχή, ο Karl Dieterich, νεοελληνιστής και πρώην τρόφιμος των φιλολογικών σαλονιών της Αθήνας, κατηγορούσε τους Έλληνες για πολιτισμική αυταρέσκεια και βυζαντινισμό.52 Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, ο μετέπειτα καθηγητής της Λειψίας υπηρετούσε στο Ινστιτούτο Βαλκανικών ερευνών της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Από το Παρίσι, ο Ψυχάρης εξαπέλυε μύδρους εναντίον του Νουμά, του Παλαμά και του Εκπαιδευτικού Ομίλου, υπέβλεπε τον Hubert Pernot και έψεγε τον Krumbacher για συστράτευση με τον Χατζιδάκι και τον Μιστριώτη – τον ίδιο εκείνο Μιστριώτη που είχε διαβάλει τον Γερμανό βυζαντινολόγο ως έμμισθο πράκτορα 50 Βλ., μεταξύ άλλων, Μαριάννα Δήτσα, La contribution d’Émile Legrand aux études néohelléniques en France, δδ., Université de Paris Sorbonne, 1974· Ενεπεκίδης, Η Ελλάδα, τα νησιά και η Μικρά Ασία του Καρόλου Κρουμπάχερ, ό.π. (σημ. 6)· Μητσού, «Επιστολές του Ψυχάρη», ό.π. (σημ. 19)· Παν. Μουλλάς, Ο λόγος της απουσίας. Δοκίμιο για την επιστολογραφία με σαράντα ανέκδοτα γράμματα του Φώτου Πολίτη (1908-1910), Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1992· Παπακώστας, Ο Émile Legrand και η Ελληνική βιβλιογραφία, ό.π. (σημ. 17). 51 Βλ. Καρπόζηλος, «Ο Κάρολος Κρουμπάχερ και ο ελληνικός πολιτισμός», ό.π. (σημ. 2) και Albert Thumb, «Die neugriechische Literatur», Die osteuropäischen Literaturen und die slawischen Sprachen, επιμ. Adalbert Bezzenberger κ.ά., Βερολίνο & Λειψία, Teubner, 1908, σ. 246-264. 52 Βλ. ενδεικτικά Hans Eideneier, «Αναζητώντας την ελληνική δημοτική ποίηση», Ένας νέος κόσμος γεννιέται, ό.π. (σημ. 2), σ. 233-237 και Marilisa Mitsou, «Griechenfreundschaft gegen Philhellenismus? Karl Dieterichs Lyrik-Anthologie als erste Kanonbildung», στο: Chryssoula Kambas και Marilisa Mitsou (επιμ.), Hellas verstehen. Deutsch-griechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert, Κολωνία κ.α., Böhlau, 2010, σ. 243-267.
324 | ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ
των Ρώσων. Στην ίδια πόλη, ο Σάθας φυτοζωούσε ως τα 1914, άρρωστος και ξεχασμένος, ενώ στη μακρινή Πετρούπολη ο Παπαδόπουλος Κεραμεύς είχε ήδη υιοθετήσει τη ρωσική υπηκοότητα. Στην Αθήνα, τέλος, ο Νικόλαος Πολίτης δημοσίευσε άρθρα του στο «Όργανον ερεύνης των ηθικών και υλικών δυνάμεων του ελληνικού έθνους» –τον Αγώνα του Λαμπρίδη–, συμμετείχε στην «Επιτροπεία των τοπωνυμιών της Ελλάδος», εξελληνίζοντας σλαβικά ονόματα, και καταφερόταν κατά του Ψυχάρη. Ο εθνικισμός του 20ού αιώνα όριζε ξανά, επιτακτικά, τα σύνορα των εθνών, των γλωσσών, των θρησκευμάτων και των πολιτισμών. Μαζί τους και τα όρια της έρευνας του ελληνισμού.
ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ... | 325
