Transcript
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΩΝ Η.Π.Α. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΛΙΑΡΑΚΗ 2012 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, ΜΕΣΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ» Διπλωματική Εργασία ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΩΝ Η.Π.Α. Αικατερίνη Κολιαράκη Α.Μ.: 4110Μ023 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Δάφνη Βουδούρη Τριμελής επιτροπή: Δάφνη Βουδούρη Μάρθα Μιχαηλίδου Ανδρομάχη Γκαζή Αθήνα, Ιούνιος Πίνακας Περιεχομένων Εισαγωγή... 6 ΜΕΡΟΣ Ι. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ Η αντιπαράθεση πολιτιστικού εθνικισμού-πολιτιστικού διεθνισμού Πολιτιστικός εθνικισμός Τα επιχειρήματα Η κριτική Πολιτιστικός διεθνισμός Τα επιχειρήματα Η κριτική Η αποτύπωση ή μη των θέσεων του πολιτιστικού εθνικισμού-πολιτιστικού διεθνισμού στα διεθνή νομικά δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά και τις επιστροφές πολιτιστικών αγαθών Διεθνή Νομικά Δεσμευτικά Κείμενα Η Σύμβαση της Χάγης του Η Σύμβαση της UNESCO του Η Σύμβαση της UNESCO του Η Σύμβαση UNIDROIT του Εκθέσεις και ψηφίσματα διεθνών οργανισμών Η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών Άλλα μη δεσμευτικά κείμενα Έκκληση για Επιστροφή μιας Αναντικατάστατης Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε αυτούς που την Δημιούργησαν, UNESCO Διακήρυξη για τη Σημασία και Αξία των Οικουμενικών Μουσείων Κώδικας Δεοντολογίας ICOM ΜΕΡΟΣ ΙΙ. ΟΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ Η.Π.Α. ΣΕ ΙΤΑΛΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ Η μεταστροφή των Η.Π.Α. σχετικά με τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής Αμερικανική Ένωση Μουσείων Ένωση Διευθυντών Μουσείων Τέχνης Οι πρόσφατες επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ιταλία Οι πρόσφατες αποκαλύψεις σχετικά με τα διεθνή δίκτυα αρχαιοκαπηλίας Η υπόθεση Medici Η περίπτωση Becchina Οι επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ιταλία από το 2006 και μετά Το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης Το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (Boston MFA) To Μουσείο J. P. Getty του Λος Άντζελες Το Μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton Το Μουσείο του Κλήβελαντ Ινστιτούτο Τεχνών της Μινεάπολις (ΜΙΑ) Οι πρόσφατες επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ελλάδα Επιστροφές αρχαιοτήτων κατά την περίοδο Εξελίξεις και επιστροφές αρχαιοτήτων το έτος Συμπέρασμα Βιβλιογραφία Παράρτημα Πίνακας Συντομογραφιών AIA: Archaeological Institute of America AAM: American Association of Museums AAMD: Association of Art Museum Directors CPIA: Cultural Property Implementation Act ICOM: International Council of Museums NSPA: National Stolen Property Act UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNGA: United Nations General Assembly UNIDROIT: International Institute for the Unification of Private Law 5 Εισαγωγή Η πολιτιστική κληρονομιά τον τελευταίο αιώνα και ειδικά μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου έχει αποκτήσει βαρύνουσα σημασία για τη γνώση και ερμηνεία του παρελθόντος, για τη στήριξη του ανθρώπου σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει, για τις συλλογικές και ατομικές ταυτότητες, για τη διαμόρφωση των αξιών, για τη σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία αλλά και για την οικονομία. Έτσι, εθνικές νομοθεσίες, διεθνείς συμβάσεις, αλλά και μη δεσμευτικά κείμενα καθορίζουν μέτρα, κανόνες και αρχές για την ιδιοκτησία, προστασία και διαχείρισή της σε καιρό ειρήνης, αλλά και πολέμου. Έθνη και ομάδες ερίζουν για το δικαίωμα της κατοχής της και αιτούνται την επιστροφή αγαθών της. Κοινή γνώμη και ειδικοί όχι μόνο έχουν άποψη περί αυτής, αλλά συχνά υποστηρίζουν και με σφοδρότητα τις διαφορετικές τους θέσεις. Η κατάσταση όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Η πολιτιστική -κυρίως καλλιτεχνικήκληρονομιά υπήρξε μεν αντικείμενο θαυμασμού από τα αρχαία χρόνια και συνδέθηκε με την ταυτότητα λαών και ομάδων, όμως ταυτόχρονα αποτέλεσε συχνά αντικείμενο λεηλασιών, καταστροφών, ανταλλαγών και δωρεών χωρίς να εγείρονται απαραιτήτως ηθικά και άλλα ζητήματα ή αξιώσεις 1. Η σημασία της ουσιαστικά προβλήθηκε από τα τέλη του 18 ου αιώνα και τις αρχές του 19 ου. Αιτία της εξέλιξης αυτής ήταν η συγκρότηση της πολιτικής οντότητας του έθνους 2 και ο σχηματισμός των πρώτων εθνικών κρατών, που είχαν ως αποτέλεσμα να ενδυθεί η πολιτιστική κληρονομιά τη νέα πολιτική της σημασία και να γίνει το ορατό, υλικό σύμβολο του κοινού πολιτισμού και του αρραγούς συνδέσμου, που είχαν ανάγκη τα έθνη για να σχηματιστούν και να υπάρξουν. Προς την ίδια κατεύθυνση συνέτεινε επίσης η εδραίωση την ίδια περίπου εποχή και της αρχαιολογίας ως κλάδου της επιστήμης, η οποία, εκτός από την εμπεριστατωμένη έρευνα του παρελθόντος και των υλικών μορφωμάτων του, ανέλαβε και την ανάδειξη του ρόλου των αρχαιοτήτων για το έθνος και τον άνθρωπο. Τέλος, και η ίδρυση των πρώτων «οικουμενικών» (universal) μουσείων της Δύσης, τα οποία φετιχοποίησαν τα πολιτιστικά αγαθά με την έκθεση τους, συνέβαλε προς αυτήν την κατεύθυνση 3. Λίγο αργότερα, το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου έφερε νέες εξελίξεις. Η ανάπτυξη των μεταφορών και των επικοινωνιών έκανε προσβάσιμη σε όλους την πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου, ενώ η μεταπολεμική ενοχή 4 έδωσε ώθηση στις αιτήσεις επιστροφής πολιτιστικών αγαθών στις χώρες προέλευσής τους, με σκοπό την αποκατάσταση προηγούμενων λαθών, μέσα και στα πλαίσια της αξίας του πολιτικώς ορθού, που προβλήθηκε την εποχή αυτή. 1 Κόνσολα 1995, Για απόψεις περί του έθνους βλ. Anderson 1991, Gellner 1983, Hobsbawm Κόνσολα 1995, Μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο η ιστοριογραφία έχει μετατοπίσει πια το ενδιαφέρον της από την ιστορία των κατακτητών στην ιστορία των θυμάτων. 4 Barkan 2000, pixxxiv. 6 Τέλος, ο 21 ος αιώνας, με την αποκάλυψη των μεγάλων δικτύων αρχαιοκαπηλίας, άλλαξε και πάλι το σκηνικό σχετικά με τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς και διαχείρισής τους. Ορισμός και Όροι Η Σύμβαση της Χάγης του ορίζει ως πολιτιστικά αγαθά κινητά ή ακίνητα, τά οποία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον διά τήν πολιτιστικήν κληρονομίαν τῶν λαῶν, τά ὁποῖα ἔτσι ὅπως εἶναι παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον ἱστορικό ἤ καλλιτεχνικό... και ἄλλα ἀντικείμενα καλλιτεχνικοῦ, ἱστορικοῦ ἤ ἀρχαιολογικοῦ ἐνδιαφέροντος. Λίγο αργότερα, η Σύμβαση της Unesco του πολιτιστικά αγαθά είναι αντίστοιχα ορίζει ότι ἐκεῖνα τά ὁποῖα θρησκευτικά ἤ κοσμικά, καθορίζονται ὑφ ἑνός ἑκάστου τῶν Κρατῶν ὡς ἔχοντα σπουδαιότητα διά τήν ἀρχαιολογίαν, τήν προϊστορίαν, τήν ἱστορίαν, τήν φιλολογίαν, τήν τέχνην ἤ τήν ἐπιστήμην. Οι δύο αυτοί ορισμοί είναι χαρακτηριστικοί της διεύρυνσης 7 της έννοιας της πολιτιστικής κληρονομιάς τις τελευταίες δεκαετίες, μιας και δεν περιλαμβάνουν μόνο αντικείμενα αισθητικής, φιλολογικής ή καλλιτεχνικής αξίας, αλλά και αξίας ιστορικής και επιστημονικής. Η διεύρυνση αυτή έχει γίνει γενικώς αποδεκτή κι έχει ενσωματωθεί και σε εθνικές νομοθεσίες, όπως φαίνεται ενδεικτικά από το άρθρο 2 του ελληνικού νόμου του 2002 Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς 8. Αντίθετα με τον ορισμό, όμως, συμφωνία δεν υπάρχει σε διεθνές επίπεδο σχετικά με τον κατάλληλο όρο και προτείνονται, με διαφορετικά επιχειρήματα ο καθένας, οι αγγλικοί όροι cultural heritage (πολιτιστική κληρονομιά), cultural goods, cultural property (πολιτιστικά αγαθά) και cultural patrimony. Από τους δύο ελληνικούς όρους, που μας ενδιαφέρουν εδώ, πολιτιστική κληρονομιά και πολιτιστικά αγαθά, ο πρώτος είναι ευρύτερος και υποδηλώνει την σύνδεση των αγαθών με το παρελθόν και την ιστορία, ενώ ο δεύτερος είναι πιο ουδέτερος και αναφέρεται συνήθως στα επιμέρους αντικείμενα. Στην εργασία αυτή οι δύο όροι θα χρησιμοποιηθούν ανάλογα κάθε φορά με το συγκείμενο. 5 Σύμβαση για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης, Χάγη Ν.1114/1981, ΦΕΚ Α 6. 6 Σύμβαση για τα ληπτέα μέτρα για την απαγόρευση και παρεμπόδιση της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταβίβασης της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών, Παρίσι Ν.1103/1980, ΦΕΚ Α Βουδούρη & Στρατή 1999, xxi. 8 Ν.3028/2002. ΦΕΚ Α Άλλη σημαντική έννοια, για την οποία υπάρχει διάσταση απόψεων ως προς τους όρους που χρησιμοποιούνται, είναι και η επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών. Εκτός από τον ίδιο τον όρο επιστροφή (return), που είναι ουδέτερος και για το λόγο αυτό επιλέγεται κι εδώ, χρησιμοποιούνται ακόμα οι όροι επαναπατρισμός (repatriation), που αντίθετα είναι πιο πολιτικός όρος και δηλώνει ότι τα προς επιστροφή πολιτιστικά αγαθά έχουν μία συγκεκριμένη, αδιαμφισβήτητη πατρίδα, από την οποία είχαν αφαιρεθεί και στην οποία επιστρέφουν δικαιωματικά, και απόδοση (restitution), που είναι όρος, ο οποίος παραπέμπει σε παράνομη ιδιοποίηση των πολιτιστικών αγαθών και είναι φορτισμένος συναισθηματικά. Τέλος, δύο ακόμα όροι που χρησιμοποιούνται εκτενώς και θα χρησιμοποιηθούν κι εδώ είναι οι όροι χώρα πηγή (source nation) και χώρα αγοράς (market nation). Ως χώρα πηγή θεωρείται μια πλούσια σε πολιτιστικά αγαθά χώρα, η οποία προμηθεύει το διεθνές νόμιμο ή παράνομο εμπόριο, ενώ ως χώρα αγοράς θεωρείται η χώρα αποδέκτης πολιτιστικών αγαθών άλλων κρατών. Αντικείμενο, Μεθοδολογία και Πηγές της Εργασίας Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι οι επιστροφές αρχαιοτήτων από μουσεία των Η.Π.Α. σε χώρες προέλευσής τους κατά τον 21 ο αιώνα και συγκεκριμένα από το 2006, οπότε αποκαλύφθηκαν τα μεγάλα δίκτυα αρχαιοκαπηλίας ως αποτέλεσμα των ερευνών της ιταλικής αστυνομίας, και μετά. Συγχρόνως, στόχος είναι να διερευνηθεί το πώς οι εξελίξεις και επιστροφές αυτές οδήγησαν στη δημιουργία μιας νέας διεθνούς πραγματικότητας και εάν αυτή η νέα πραγματικότητα δικαιολογεί ή όχι τις απόψεις περί πολιτιστικού εθνικισμού των κρατών πηγών έναντι πολιτιστικού διεθνισμού των μουσείων στα κράτη αγοράς, οι οποίες έχουν υποστηριχθεί ιδίως από τον καθηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Stanford J.H. Merryman 9 και οι οποίες έχουν διαμορφώσει κατά πολύ τη συζήτηση περί πολιτιστικής κληρονομιάς τις τελευταίες δεκαετίες. Σύμφωνα με την άποψη του πολιτιστικού εθνικισμού, τα εθνικά κράτη επιθυμούν τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών τους εντός των συνόρων τους, υποστηρίζουν την παρεμπόδιση του εμπορίου, ενώ επίσης αιτούνται την επιστροφή όσων αντικειμένων θεωρούν ιδιοκτησία τους. Αντίθετα, σύμφωνα με την άποψη του πολιτιστικού διεθνισμού, τα κράτη αγοράς και τα μουσεία τους προκρίνουν τη σημασία έκθεσης στα οικουμενικά μουσεία της Δύσης, επιθυμούν το ελεύθερο εμπόριο, και αρνούνται τις επιστροφές. Διαφορές, λοιπόν, και αντικρουόμενα συμφέροντα πράγματι υφίστανται. Απομένει, όμως, να ερευνηθεί το κατά πόσον ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα τα στενά όρια που θέτουν οι δύο αυτοί όροι, ειδικά στη σύγχρονη εποχή, και κατά πόσον μετά τις πρόσφατες εξελίξεις όντως διαμορφώνουν τη διεθνή πολιτική περί πολιτιστικών αγαθών. 9 Merryman Το θέμα που θα μας απασχολήσει αφορά ούτως ή άλλως τα υλικά, κινητά πολιτιστικά αγαθά, τα οποία μπορούν να μετακινηθούν από τη χώρα προέλευσής τους, να αποτελέσουν αντικείμενο εμπορίας και να προκαλέσουν ακόμα και διενέξεις ανάμεσα σε κράτη ή μουσεία για το δικαίωμα κατοχής και διαχείρισής τους. Πέραν αυτού, επελέγησαν οι αρχαιότητες για δύο βασικούς λόγους. Πρώτα απ όλα, οι επιστροφές των τελευταίων ετών αφορούν κατά βάση αρχαιότητες και δεύτερον, η Ελλάδα έχει μια ιδιαίτερη σχέση με τις αρχαιότητες, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό έχουν καθορίσει και την ύπαρξη και την ταυτότητά της. Οι Η.Π.Α., από την άλλη, επελέγησαν ως ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ενεργά κράτη αγοράς πολιτιστικών αγαθών, το οποίο (πρώτο) κύρωσε τη Σύμβαση της UNESCO πολύ νωρίς, ήδη από το 1983, και το οποίο τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει μια ιδιάζουσα μεταστροφή. Η εστίαση στα μουσεία μόνο και όχι π.χ. σε ιδιώτες συλλέκτες ή στην εν συνόλω κυβερνητική πολιτική οφείλεται κυρίως στη σχεδόν ταύτιση του πολιτιστικού διεθνισμού με τα μεγάλα οικουμενικά μουσεία. Οι επιστροφές στην Ελλάδα και Ιταλία και όχι σε άλλες χώρες έγινε με βάση αρχικά το ότι οι δύο αυτές χώρες, και ειδικά η Ιταλία, δέχτηκαν πίσω πολλές αρχαιότητες τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον, πρόκειται για δύο χώρες γειτονικές, με κοινά συμφέροντα στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς και πολιτική που συγκλίνει σε πολλά σημεία. Ως πηγές της εργασίας χρησιμοποιήθηκαν: α. Διεθνή νομικά δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα, καθώς και εθνικές νομοθεσίες σχετικά με τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. β. Δελτία Τύπου, επίσημες ανακοινώσεις και συμφωνίες των αρμόδιων φορέων τόσο της Ιταλίας και της Ελλάδας, όσο και των Η.Π.Α. 10 γ. Βιβλία και επιστημονικά άρθρα νομικού και αρχαιολογικού περιεχομένου, που ασχολούνται με τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς, με ιδιαίτερη έμφαση στο έργο του J.H. Merryman, οι απόψεις του οποίου εξετάζονται εδώ. δ. Άρθρα εφημερίδων σχετικά με το ζήτημα, με έμφαση στις εφημερίδες New York Times και LA Times, οι οποίες και ασχολήθηκαν εκτενώς με το θέμα των επιστροφών Για κάθε Δελτίο Τύπου ή Συμφωνία παρατίθεται σε υποσημείωση μια συνοπτική παραπομπή. Για περισσότερες πληροφορίες, καθώς και ηλεκτρονικό σύνδεσμο μπορεί να ανατρέχει κανείς στην ενότητα της Βιβλιογραφίας στο τέλος της εργασίας. 11 Και στην περίπτωση αυτή, οι παραπομπές των άρθρων δίνονται συνοπτικά στις υποσημειώσεις με το όνομα της εφημερίδας και την ημερομηνία δημοσίευσής της. Στην ενότητα της Βιβλιογραφίας μπορεί να ανατρέξει κάποιος για τον ακριβή τίτλο του άρθρου, καθώς και ηλεκτρονικό σύνδεσμο για αυτό. 9 Τα κεφάλαια διαρθρώθηκαν ως εξής: Στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται μια επισκόπηση των απόψεων του J.H. Merryman περί πολιτιστικού εθνικισμού έναντι πολιτιστικού διεθνισμού και μια προσπάθεια κριτικού σχολιασμού. Επιπλέον, γίνεται μια προσπάθεια ανίχνευσης των παραπάνω θέσεων σε σημαντικά διεθνή νομικά δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα που αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά. Στο δεύτερο μέρος γίνεται μια επισκόπηση των περιπτώσεων επιστροφών αρχαιοτήτων από μεγάλα μουσεία των Η.Π.Α. Αρχικά, εξετάζεται η υιοθέτηση ή μη από επίσημους φορείς των Η.Π.Α. των απόψεων του πολιτιστικού εθνικισμού έναντι πολιτιστικού διεθνισμού, κυρίως μέσα από τη μελέτη κανόνων και κωδίκων τους. Στη συνέχεια εξετάζονται ξεχωριστά οι περιπτώσεις επιστροφών των τελευταίων ετών από μουσεία των Η.Π.Α. πρώτα στην Ιταλία κι έπειτα στην Ελλάδα και γίνεται προσπάθεια να ανιχνευθεί η στάση των δύο μερών μετά τις εξελίξεις αυτές. Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως το Πάντειο Πανεπιστήμιο για τη διενέργεια αυτού του μεταπτυχιακού προγράμματος και την καθηγήτριά μου κα Δάφνη Βουδούρη, η οποία ήταν σταθερός αρωγός σε όλη μου την προσπάθεια και χωρίς τη βοήθεια της οποίας δε θα είχε γίνει αυτή η εργασία. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω επίσης στην κα Μάρθα Μιχαηλίδου και στην κα Ανδρομάχη Γκαζή για τη συμμετοχή τους στην τριμελή επιτροπή μου, καθώς επίσης και στους συμφοιτητές μου για τις εποικοδομητικές συζητήσεις και για το πρόσφορο κλίμα συνεργασίας μεταξύ μας και ιδιαιτέρως στη Γιώτα, στην Ελένη και στην Αθηνά. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους αγαπημένους μου ανθρώπους που με στηρίζουν πάντα, σε κάθε προσπάθεια και με απόλυτη εμπιστοσύνη, τους φίλους μου, τη μητέρα μου, την πολυαγαπημένη αδερφή μου Βάσω και τον σύντροφό μου Νάσο. 10 ΜΕΡΟΣ Ι. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ- ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ 11 1. Η αντιπαράθεση πολιτιστικού εθνικισμούπολιτιστικού διεθνισμού Τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας και η συζήτηση σχετικά με τη διαχείρισή τους εντάσσεται πάντα στα κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής. Έτσι, η εμφάνιση μεταπολεμικά της παγκοσμιοποίησης των κοινωνιών και του πολιτισμικού υβριδισμού τους, λόγω και της έκρηξης της τεχνολογίας, καθώς και η γενικότερη συζήτηση περί πολιτισμικού εθνικισμού και πολιτισμικού ιμπεριαλισμού 12, που επικράτησε την περίοδο αυτή, άσκησαν μεγάλη επιρροή και στη σκέψη του J. H. Merryman, ο οποίος στα μέσα της δεκαετία του 1980 δημοσίευσε για πρώτη φορά 13 τις απόψεις του περί αντιπαράθεσης πολιτιστικού εθνικισμού και πολιτιστικού διεθνισμού. 1.1 Πολιτιστικός εθνικισμός O «πολιτιστικός εθνικισμός» κατά τον Merryman αποτελεί έκφανση του ευρύτερου πολιτισμικού εθνικισμού και αφορά στον τρόπο διαχείρισης των πολιτιστικών αγαθών από τα κράτη πηγές, τους αρχαιολόγους, αλλά και διεθνείς οργανισμούς, όπως η UNESCO. Ειδικά όσον αφορά στα εθνικά κράτη, ο πολιτιστικός εθνικισμός περιλαμβάνει τρεις βασικούς άξονες πρακτικής: θέσπιση απόλυτου ελέγχου στις αρχαιότητες (εθνικές νομοθεσίες), απαγόρευση εξαγωγών αρχαιοτήτων (εθνικές νομοθεσίες), και αιτήσεις για επιστροφές αρχαιοτήτων από μεγάλα μουσεία του εξωτερικού (με βάση και διεθνείς συμβάσεις) Τα επιχειρήματα Οι προηγούμενες πρακτικές, όπως και οι απόψεις που τις στηρίζουν, βασίζονται σύμφωνα με τον Merryman σε συγκεκριμένα επιχειρήματα. Κατ αρχάς, ιδιαίτερα σημαντικός στην περίπτωση αυτή παρουσιάζεται ο γεωγραφικός/τοπικός προσδιορισμός των ίδιων των πολιτιστικών αγαθών 14. Τα πολιτιστικά αγαθά έχουν δημιουργηθεί ή ανευρεθεί μέσω ανασκαφών σε έναν συγκεκριμένο τόπο. Λόγω ακριβώς της προέλευσής τους από τη γη ή της σύνδεσής τους με τον τόπο αυτό, ταυτίζονται από τους κυβερνώντες με την ιστορία, τους προγόνους και το παρελθόν αρχικά του τόπου κι έπειτα και ολόκληρου του έθνους. Έτσι, ενδύονται την εθνική τους σημασία, η διατήρηση 12 Βλ. ενδεικτικά το έργο των Homi K. Bhabha, Peter Burke, Nestor Garcia Canclini, Samuel P. Huntington, Marwan Kraidy, Edward Said, Robert Young. 13 Merryman Merryman 2006, τους εντός των εθνικών συνόρων γίνεται εθνικός σκοπός, η απόσπασή τους από αυτά επίθεση στο εθνικό σώμα και ακρωτηριασμός του και η αποκατάστασή τους αγώνας για την εθνική ολοκλήρωση. Ταυτόχρονα, τα πολιτιστικά αγαθά, υπηρετώντας με τον προηγούμενο τρόπο το έθνος και τη διαλεκτική του, συντελούν στη διαμόρφωση της συλλογικής ταυτότητας των μελών του, όντας οι απτές, υλικές εκφάνσεις του αδιάσπαστου πολιτισμού που αυτό πρεσβεύει. 15 Τέτοιου είδους τεχνουργήματα είναι σημαντικά για τον πολιτισμικό προσδιορισμό και την έκφραση, για την κοινή ταυτότητα και κοινότητα. 16 Ενώ, είναι αυτά επίσης που προάγουν το σύγχρονο πολιτισμό μέσω των αξιών που πρεσβεύουν, της τόνωσης του καλλιτεχνικού συναισθήματος, αλλά και της έμπνευσης που προκαλούν 17. Παράλληλα, βέβαια, οι υποστηρικτές της πολιτικής των εθνικών κρατών προβάλλουν και άλλα επιχειρήματα που στηρίζουν την πολιτική αυτή. Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης και υβριδισμού των κοινωνιών, όπου ο φόβος της ομογενοποίησης υπό την επιρροή των μεγάλων δυνάμεων -ουσιαστικά της δυτικοποίησης, αν όχι αμερικανοποίησης- προκρίνει για πολλούς επιτακτικά την ανάγκη διαφύλαξης της πολυφωνίας και πολυμορφίας στον πλανήτη, υποστηρίζουν ότι τα πολιτιστικά αγαθά είναι αυτά που μπορούν να αναλάβουν τη διατήρηση του ιδιαίτερου χαρακτήρα κάθε τόπου 18 και άρα της πολιτισμικής ποικιλομορφίας ολόκληρου του κόσμου. Επιπλέον, οι θιασώτες της άποψης σημειώνουν ότι και η ηθική διάσταση των ζητημάτων πολιτιστικής κληρονομιάς δεν είναι αμελητέα. Τα πολιτιστικά αγαθά που βρίσκονται στα μουσεία πολύ συχνά έχουν προέλθει από την περίοδο της αποικιοκρατίας και ως συνέπεια της επιβολής ενός ισχυρού κράτους έναντι σε ένα αδύναμο. Στην περίπτωση αυτή, αποτελούν συνέπεια μιας μεγάλης αδικίας, η οποία μπορούσε ακόμα και να βυθίσει σε «αιώνια σιωπή» ολόκληρους πολιτισμούς 19, και η οποία επιζητά την αποκατάστασή της. Ταυτόχρονα, εκτός της εμφανούς αυτής αδικίας υποβόσκει σε αυτές τις περιπτώσεις και ένα ακόμα ηθικό παράπτωμα, η διαρκής εκφορά πλήγματος προς τους αδύναμους πολιτισμούς. Η πληγή σε έναν πολιτισμό λόγω της αρπαγής των πολιτιστικών αγαθών του δεν τελειώνει εκεί. Μέσω της έκθεσής τους στα δυτικά μουσεία, τα διάφορα τεχνουργήματα ενδύονται ουσιαστικά τη σημασία που τους αποδίδουν οι δυτικοί κατακτητές τους. Η ένδυση αυτή συνήθως 15 Βλ. ενδεικτικά Merryman 2006, 102 και Merryman 1986, Merryman 1985, Merryman 2002, Βλ. ενδεικτικά Fukuyama 1992, Said Vrdoljak 2006, xiii. 13 συνοδεύεται από υποτίμηση του προβαλλόμενου πολιτισμού, ο οποίος παρουσιάζεται κατώτερος και άρα άξιος της θέσης υποταγμένου που είχε ή έχει καταλάβει. Σε αυτή την περίπτωση, η επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών έχει τη δύναμη να στηλιτεύσει τις αποικιακές τακτικές (σε ένα σύγχρονο περιβάλλον μοντέρνων εθνικών κοινωνιών), να αποδώσει δικαιοσύνη και να επιδιορθώσει παγκόσμια λάθη Άλλο ένα σημείο, πο
