Transcript
KAMIEŃ NATURALNY
Alabastry z Anglii dawniej i dziś Średniowieczna hossa
N
a niektórych targach kamieniarskich można spotkać stoiska oferujące ten piękny i jakby zapomniany kamień. Obecnie popyt jest rzeczywiście niewielki, wręcz zanikający, a jedną z przyczyn jest fakt, że aktualnie w ofertach firm znajdują się równie fascynujące, przeświecające, a jednocześnie twardsze marmury onyksowe. Pochodzą one m.in. ze złóż tureckich, pakistańskich, irańskich, irlandzkich czy meksykańskich. Przepuszczające światło marmury nie zastąpiły jednak całkowicie oryginalnego alabastru, niezbędnego przy
bu abażurów i popielniczek, gdyż wysoka temperatura powoduje utratę połysku i mętnienie.
Pewien procent, zapewne poniżej pięciu, pochodził ze złóż w Somerset (z wybrzeża klifowego i kamieniołomów w Hurcot koło Somerton), Yorkshire (Ledsham), południoDZIESIĘĆ WIEKÓW EKSPLOATACJI wej Walii i Cumbrii (Barrow). Historia eksploatacji alabastru w Anglii Zbadano dokumentację geologiczną złóż sięga zamierzchłych czasów. Najwcześniej- i ówczesne metody eksploatacji. Wydobyszą udokumentowaną datą jest rok 1080, cie i przeróbka kamienia nie przekraczała kiedy wykonano sklepienie łukowe portalu wartości 70 ton rocznie. Dane te dotyczą kościoła w Tutbury (hrabstwo Midland). Od lat 1350 – 1550 w dwóch ośrodkach: Castle tego czasu wydobyto ogromne ilości alaba- Hayes – Fauld (Staffordshire) i Chellaston. W strów i towarzyszących im gipsów i anhy- połowie XVI wieku było już trudno znaleźć drytów. biały lub bezbarwny alabaster, stąd akcepto-
Katedra koło Derby, Alabastrowa kolumnada w pałacu wybudowanym w latach 1760-1770. Architekt di Robert Adam
pracach restauratorskich niezliczonej ilości zabytków z tego kamienia. Alabaster rozsławili średniowieczni rzeźbiarze i kamieniarze zarówno w Anglii, jak i na kontynencie europejskim. Miękkość materiału pozwala na wykonywanie głębokich i skomplikowanych, delikatnych rzeźb. Dodatkową, korzystną cechą alabastrów jest trwałe przyjmowanie powłok malarskich i złoceń. Są też i wady, a wśród nich podatność na uszkodzenia mechaniczne, niska temperatura topnienia (128 – 200 st. C) i podatność na wietrzenie. Generalnie alabaster powinien być chroniony przed wodami deszczowymi i wilgocią. Jest więc stosowany niemal wyłącznie do wnętrz. Nie powinien być również stosowany do wyro-
54
Chellaston koło Derby. Zabytkowy kościół św Piotra
Przesłanki geologiczne i źródła historyczne dokumentują główny rejon wydobycia w East Midlands. Najwcześniej, bo w latach 1160 – 1170 były eksploatowane złoża w Staffordshire – Tutbury District. W czasie wydobycia alabaster był rozróżniany od skały gipsowej dzięki przezroczystości. Tę zaś badano lampą górniczą. Jeśli odłam skały o grubości 1 stopy przepuszczał światło, skałę kwalifikowano jako alabaster. Największą ilość prac w alabastrze za dynastii Tudorów (1485 – 1603) i w okresie jakobickim wykonano w Derbyshire (Chellaston), Leicestershire (okolice Burton-on-the-Wolds) i Nottinghamshire (Red Hill w dolinie rzeki Soar). East Midlands nie posiadał jednak monopolu na wydobywanie alabastrów w Anglii.
wano także materiał z kolorowymi domieszkami. Po roku 1580 gwałtownie wzrasta zapotrzebowanie. Wznawia się eksploatację złóż, dawniej wydobywających tylko biały alabaster. Nieprawdopodobna hossa trwała około 80 lat. Po roku 1660 wydobycie alabastru zmniejsza się, wręcz się załamuje, co obrazowo przedstawia publikowany obok diagram. W Anglii większość rzeźb alabastrowych zostało zniszczonych lub poważnie uszkodzonych przez pożary. Na domiar złego wiele z nich celowo zniszczono w czasie i po reformacji. Więcej szczęścia miały te, które przewieziono na kontynent. Dziś, gdy zapotrzebowanie na alabaster jest niewielkie, partie gipsu „rzeźbiarskiego” nie
nowy Kamieniarz Styczeń | NR 18 | 1/2006
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
są klasyfikowane jako alabaster. Niemniej należy stwierdzić, że na 3 – 4 milionów ton gipsu rocznie, eksploatowanego w Anglii w latach 70-tych ub. wieku zaledwie kilkaset ton może być zakwalifikowanych jako alabaster. Taka proporcja kontrastuje z opisami w źródłach średniowiecznych. W ten sposób badacze są zmuszeni pogodzić „historię alabastrów” z ich obfitością w przeszłości i rzadkością obecnie na tym samym terenie, mając pełną świadomość, że w większości Chellaston koło Derby. Zabytkowy kościół św Piotra od strony cmentarza
przypadków nie chodzi o problem wyeksploatowania złóż. Najczystsze odmiany alabastru wydobywano od wieków w łomach w pobliżu miejscowości Fauld (Staffordshire). W końcu XIX wieku zrealizowano zamówienie z Nowego Jorku na 18 bloków, w tym kilku o wadze 15 ton każdy. Miały one wymiary 1,5 x 1,0 m i długość powyżej 6,0 m. Były następnie przycinane ręcznie do żądanego wymiaru. Imponującą kolumnadę z alabastrów posiada m. in. Marble Hall w Kedleston koło Derby. Kanelowane trzony kolumn posiadają wysokość ok. 5 m każda.
NIECHCIANA EKSPLOZJA W 1937 roku część kopalni alabastrów w Fauld została przejęta przez Royal Air Forces na magazyn amunicji. Umieszczono tam ponad
40 000 ton bomb i materiałów wybuchowych. 27 listopada 1944 roku jeden z żołnierzy przez nieostrożność spowodował gigantyczną eksplozję, widzianą w promieniu 60 kilometrów i słyszaną w odległym Londynie. Magazyn bomb znajdował się 35 m poniżej powierzchni terenu. Było to przyczyną wyrzucenia około miliona ton ziemi i skał w powietrze. Niektóre odłamki zostały wyrzucone na odległość 10 km, a krater po wybuchu miał głębokość 75 m. Zniszczone zostały budynki kopalni, pobliska karczma, uszkodzony kościół, ratusz i wiele domów we wsi Hanbury. Wybuch zabił 80 osób. W ziemi zostało ok. 3000 ton niewybuchów. Ze względów bezpieczeństwa wstęp na część terenu jest wzbroniony, a dla turystów urządzono specjalny szlak – ścieżkę do obserwacji krateru o średnicy ok. 250 metrów. Przy szlaku stoi pomnik upamiętniający ofiary wybuchu.
ŁAZIENKA KSIĘŻNICZKI MAŁGORZATY Teren kopalni w Fauld stale się powiększał i wchłonął wiele sąsiadujących mniejszych łomów. Kopalnia została zmodernizowana przez firmę British Gypsum i rozpoczęła eksploatację złóż gipsu i anhydrytu w kierunku
nowy Kamieniarz www.nowykamieniarz.pl
Styczeń | NR 18 | 1/2006
55
KAMIEŃ NATURALNY
południowym. Urobek wykorzystywano dla produkcji gipsu budowlanego i cementu. Na zamówienie kopalnia mogła wydobywać alabaster na terenach starej kopalni. Surowca było jednak coraz mniej aż wreszcie uznano je za wyczerpane. Jednym z ostatnich zamawiających była rodzina królewska. Prezentem ślubnym księżniczki Małgorzaty w roku 1960 był alabastrowy wystrój łazienki przygotowany w Fauld. Wydobycie alabastrów ostatecznie zakończono na początku 1990 roku.
ANGIELSKIE ALABASTRY W POLSCE Katalogi zabytków wymieniają ogromną ilość rzeźb, płaskorzeźb, detali architektonicznych, epitafiów wykonanych z alabastrów. Generalnie można przyjąć, że północna Polska posiada alabastry pochodzenia angielskiego. Są to dzieła wykonane przez mistrzów angielskich z Londynu, Nottingham, być może z Lincoln i Yorku,
lecz także z warsztatów niderlandzkich i gdańskich. Południowa Polska od XVI wieku – to obszar zaopatrywany w alabaster („ruski marmur”) ze złóż podlwowskich (łomy w Żurawnie, Wasiuczynie, Brzozdowicach koło Kut, Czerniowie, Buchaczowie, Baranowie, Krasiejowie i Kołokolinie). RozprzestrzenieChellaston koło Derby. Zabytkowy kościół św Piotra i mury oporowe wybudowane z ciosów miejscowych skał gipsowych nie zabytków z alabastrów angielskich w Polsce pokrywa się więcej zabytków z alabastrów angielskich zasadniczo z rozprzestrzenieniem wapien- w Polsce posiada Gdańsk (złocone rzeźby i nych posadzek szwedzkich, te zaś powtarza- płaskorzeźby w bazylice mariackiej!), a takją trasy ówczesnego handlu zbożem przez że pobliskie miasta ze starymi kościołami i Gdańsk (por. nK nr 6/2004, s. 46-50). Naj- klasztorami. Niektóre unikalne zabytki z alabastrów (jako depozyty) przechowują m.in. muzea w Gdańsku i Warszawie. Wiele dzieł o tematyce religijnej posiadają kościoły i klasztory Pomorza, Warmii, Mazur i Wielkopolski. Angielskie alabastry w postaci gotyckiej rzeźby z lat 1420 – 1440 „biczowanie Chrystusa” dotarły nawet do Trzemeśni koło Myślenic (Małopolska) i na lubelszczyznę (Uchanie k. Hrubieszowa). Obecność tylu rzeźb z kamienia angielskiego w Polsce potwierdza tezę o złożoności kontaktów (nie tylko artystycznych) w okresie średniowiecza, nie ograniczających się do krajów położonych w bezpośrednim sąsiedztwie.
Źródła:
» Firman R.J. (1984): A geological approach to the history of English alabaster. Mercian Geologist vol. 9 no.3 » Olszewski A.M. (1960): Gotyckie rzeźby alabastrowe pochodzenia angielskiego w Polsce. Biuletyn Historii Sztuki R. XXII nr 1 » Sylwestrzak H. (1997): Gips i anhydryt. Prawie bliźnięta. Państwowy Instytut Geologiczny - Warszawa Henryk Walendowski
Schematyczna mapa występowania skał gipsowych w Anglii i Walii.
56
nowy Kamieniarz Styczeń | NR 18 | 1/2006
www.nowykamieniarz.pl
