Transcript
Genetyka i przyszłość człowieka
Pierwsze próby opisania dziedziczenia
• Zjawisko dziedziczenia zauważyli i próbowali wyjaśniać klasycy filozofii greckiej
Hipokrates i jego szkoła • Dziedziczy się fizyczny materiał z poszczególnych narządów
• Elementy z narządów poprzez krew gromadzą się w nasieniu i krwi menstruacyjnej
• wcześniej uważano, że tylko
mężczyzna przekazuje cechy potomstwu
• Dziedziczenie cech nabytych -
rozwinięte mięśnie zapaśnika wytworzą wiele “nasion” mięśni w nasieniu ~460 p.n.e - 370 p.n.e
Arystoteles • Zauważył, że: • kaleka może mieć zdrowe dzieci
• niektóre cechy (np. siwe włosy czy skłonność do łysienia) objawiają się późno
• nie mogą być
przekazywane przez materialne “nasiona”
384 p.n.e - 322 p.n.e
• Dziedziczy się forma nadająca kształt materii
• Dziedziczenie nie
ukształtowanej materii, ale “programu” D. Henry. J. Hist. Biol. (2006) 39:425-55
Przeskakiwanie pokoleń • Kuzari (Kitab al Khazari,
’’Księga argumentów na korzyść pogardzanej religii”)
• “Obserwujemy podobne
zjawisko w naturze. Wielu ludzi nie przypomina swych ojców, ale podobni są do dziadków. Nie może więc być wątpliwości, że ta natura i podobieństwo były ukryte u ojca, ale nie były na zewnątrz widoczne…” Juda HaLevi ()יהודה הלוי 1075-1141
Genetyka klasyczna • Za dziedziczenie każdej cechy odpowiadają
wyodrębnione jednostki (geny), które się nie mieszają i nie zmieniają
• Każdy organizm posiada dwie kopie (allele) każdego genu
• Każda gameta wytwarzana przez organizm
posiada tylko jeden allel z danej pary alleli genu. Rozdział alleli zachodzi z jednakowym prawdopodobieństwem
• Gdy organizm posiada dwa warianty (allele) danego genu, w fenotypie ujawnia się tylko jeden z nich - dominacja
Gregor Mendel (1822-1884)
Mendlowska krzyżówka jednogenowa Roślina wysoka produkuje gamety T Roślina niska produkuje gamety t
Roślina F1 to heterozygota, objawia się allel dominujący T Heterozygoty produkują gamety T oraz t (po 50%)
Stosunek fenotypów 3:1 Stosunek genotypów 1:2:1
Metoda kwadratu Punnetta
Gamety ➔
T
ê
T t
t
TT
Tt
Tt
tt
xkcd.com
Człowiek mendlowski?
Fenotypy badane w genetyce człowieka
• W większości choroby
• jednogenowe (Mendlowskie) • wieloczynnikowe • nowotwory (mutacje somatyczne) • zaburzenia chromosomowe
• Inne cechy (elementy zmienności prawidłowej) • jednogenowe (rzadko) • wieloczynnikowe • np. inteligencja, cechy behawioralne
Odziedziczalność
• Za każdy fenotyp odpowiada interakcja genotypu ze środowiskiem
• Odziedziczalność: proporcja zmienności
fenotypowej wyjaśnianej zmiennością genetyczną w populacji
Badania bliźniąt - przykład
Wikimedia Commons
Agregacja rodzinna
• Czy
prawdopodobieństwo wystąpienia cechy jest znacząco wyższe u bliskich krewnych osób mających tę cechę w stosunku do całej populacji
Cechy jednogenowe
• Prosty wzór dziedziczenia • Bardzo wysoka odziedziczalność (często ~100%) • Oprócz chorób • nieliczne cechy o charakterze anegdotycznym • zdolność do zwijania języka w trąbkę, odstający płatek uszny, smak PTC, itp.
• rude włosy (80% - recesywny allel genu MC1R)
• markery immunologiczne (grupy krwi) • układ AB0, czynnik Rh
• markery molekularne
Choroby jednogenowe
• Znanych jest bardzo wiele (~5800) chorób jednogenowych
• Większość jest bardzo rzadka (najczęstsze ~1/1000 1/2000 urodzeń)
• W sumie ~4/1000 żywych urodzeń
Dane wg. http://omim.org/statistics/entr
Choroby dziedziczne
• Znane od starożytności • Talmud, Yebamoth 64b - jeżeli pierwszych dwóch synów kobiety umrze po obrzezaniu, nie może poddać obrzezaniu kolejnych synów - hemofilia
• Az-Zahrawi Abu Al-Kasim (Abulcasis, 912-1013) - opis hemofilii i jej dziedziczenia
• Nieszczęsne dziecko, które pocałowane w czoło zostawia na ustach słony smak. Jest nawiedzone przez złe duchy i wkrótce umrze (saga skandynawska z IX w.) mukowiscydoza
Geny człowieka i ewolucja
Przepowiednie
• Rozwój medycyny doprowadzi do utraty naturalnej odporności człowieka?
• Pomaganie chorym na schorzenia genetyczne doprowadzi do “pogorszenia” puli genowej?
• eugenika - czy to może działać?
• Podziały społeczne doprowadzą do powstania dwóch gatunków człowieka?
Przepowiednie
• Rozwój medycyny doprowadzi do utraty naturalnej odporności człowieka?
• Nie. • Gatunek ludzki, jak każdy inny, podlega ewolucji biologicznej.
• Tempo ewolucji biologicznej człowieka jest
znacznie niższe, niż tempo przemian kulturowo cywilizacyjnych.
Dlaczego?
• Cechy recesywne - aby się ujawniły, zmienione muszą być obie kopie (allele) genu.
• Jeżeli częstość allelu wynosi q, to w populacji osób mających oba takie allele to q2.
• Przykład: mukowiscydoza • chorzy (Europa północna) ~1/2000 urodzeń • nosiciele (jeden z dwóch alleli z mutacją) ~ 1/23 osoby!
• Losy chorych (homozygot) nieistotne dla puli allelu zmutowanego
CCR5 i AIDS u człowieka
• Gen CCR5 koduje receptor cytokin (sygnały układu odpornościowego
• Białko CCR5 jest wykorzystywane przez wirusa HIV przy wnikaniu do komórki (w roli pomocniczej)
Allel CCR5-Δ32
• Rzadko spotykany • Homozygoty Δ32/Δ32 są oporne na infekcję HIV • Allel najczęściej występuje w Europie, w Afryce jest rzadki
Allel CCR5-Δ32 • Epidemia AIDS trwa zbyt krótko, by wpłynąć na częstości allelu (u człowieka 1 pokolenie to ~25 lat)
• Możliwe przyczyny takiego rozmieszczenia • Allel pojawił się w Skandynawii i rozprzestrzeniał po Europie podczas najazdów Wikingów (VIII-X w.)
• Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• Wysoka częstość początkowa i silny dobór • p = 0,2 (najwyższa notowana wartość) • 25% osobników +/+ i +/Δ32 umiera na AIDS nie wydawszy na świat potomstwa
A1A1: A1A2: A2A2:
w11 = 1 w12 = 0,75 w22 = 0,75
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• p = 0,2 (najwyższa notowana wartość) • 25% osobników +/+ i +/Δ32 umiera na AIDS nie wydawszy na świat potomstwa
Wartości te nie są realistyczne p = 0,2 tylko w niektórych populacjach w Europie 25% śmiertelność tylko w niektórych rejonach Afryki (Botswana, Namibia, Zmimbabwe)
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• Wysoka częstość początkowa i słaby dobór • p = 0,2 (najwyższa notowana wartość) • 0,5% osobników +/+ i +/Δ32 umiera na AIDS nie wydawszy na świat potomstwa
A1A1: A1A2: A2A2:
w11 = 1 w12 = 0,995 w22 = 0,995
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• p = 0,2 (najwyższa notowana wartość) • 0,5% osobników +/+ i +/Δ32 umiera na AIDS nie wydawszy na świat potomstwa
Wartości te są realistyczne dla Europy
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• Niska częstość początkowa i silny dobór • p = 0,01 • 25% osobników +/+ i +/Δ32 umiera na AIDS nie wydawszy na świat potomstwa
A1A1: A1A2: A2A2:
w11 = 1 w12 = 0,75 w22 = 0,75
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• p = 0,01 • 25% osobników +/+ i +/Δ32 umiera na AIDS nie wydawszy na świat potomstwa
Wartości te są realistyczne dla niektórych części Afryki
Czy presja selekcyjna HIV spowoduje znaczący wzrost częstości allelu Δ32 u człowieka?
• Nie w czasie najbliższych kilkustet lat
Czy wyginą rudowłosi
• Rude włosy, jasna nieopalająca się skóra - recesywny allel genu MC1R
• 4% populacji europejskiej (Szkocja - 13%) • W 2007 r. artykuły w prasie codziennej sugerujące, że cecha w niedalekiej przyszłości zaginie
• Źródło “Oxford Hair Foundation” • “Fundacja” stworzona przez producenta farb do włosów (Procter&Gamble)
Eugenika
• Poprawa jakości gatunku ludzkiego poprzez kierowanie rozrodczością
• pozytywna - kojarzenie ludzi o pożądanych cechach • negatywna - redukcja rozrodczości ludzi o cechach niepożądanych
• Zastosowanie praktyk hodowli zwierząt gospodarskich do człowieka
Francis Galton
• Jako pierwszy
zastosował statystykę w antropologii, badał odziedziczalność inteli gencji
• Hereditary Genius (1869)
• Eugenics Education Society (1909)
Eugenika w Wielkiej Brytanii
• Nie była organizowana przez państwo, ale była wspierana przez wielu znanych ludzi:
• John Maynard Keynes • George Bernard Shaw • Herbert G. Wells • Winston Churchill • John B.S. Haldane
• Ustawa Mental Deficiency Act (1913) - przymusowa sterylizacja - nie wprowadzona w życie
Eugenika w USA
~1925
Eugenika w USA
• American Breeder’s Association (1906)
• Eugenics Record Office (1911) • Charles Davenport: • ograniczenia imigracji • przymusowa sterylizacja • „Musimy osuszyć źródła,
zatamować napływ zdefektowanej, zdegenerowanej protoplazmy”
Eugenika w USA
• Henry H. Goddard, 1914 • “Opóźnienie umysłowe” – 1% populacji
• Alexander G. Bell - proponował przymusową sterylizację głuchoniemych
• Na konferencji oftalmologów w latach 20.
propozycja wyeliminowania wszystkich noszących okulary
• William Robinson (lekarz, urolog) w 1917 o dzieciach osób niepełnosprawnych
• “Najlepiej byłoby te dzieci delikatnie uśpić
chloroformem, albo podać im dawkę cyjanku potasu.”
Eugenika w USA
• Przymusowe
sterylizacje - w sumie ponad 65 000 osób
• Ograniczenia imigracyjne
!
Carrie Buck z matką w domu opieki społecznej Przymusowa sterylizacja wyrokiem sądu w 1927
Szwecja
• Ustawa o sterylizacji, 1934 • W latach 1934 - 1975: ponad 62 000 osób • w Europie więcej tylko w III Rzeszy
Eugenika
• Henry H. Goddard, 1914 • “Opóźnienie umysłowe” – 1% populacji, co daje q = 0,1
Eugenika
• Pomijając kwestie etyczne – czy to ma sens? • Przymusowe sterylizacje w USA – “opóźnienie umysłowe”, ~1% populacji, q = 0,1
Po 10 pokoleniach q = 0,05 Po 40 pokoleniach q = 0,02
Eugenika? • “Opóźnienie umysłowe” to nie jest jednolita, jednogenowa choroba
• Najczęstsza (w Europie) choroba jednogenowa – mukowiscydoza: 1/2000 urodzeń
• Założenie, że wszyscy chorzy giną bezpotomnie, po 500 latach: 1/4400 urodzeń
• Nie bierze pod uwagę pojawiania się nowych mutacji
• Wniosek: dla rzadkich cech recesywnych sukces
reprodukcyjny homozygot ma nieznaczny wpływ na pulę genową!!
Zmienność genetyczna człowieka
Polimorfizmy sekwencyjne
•
Zmapowano obecnie ok. 3×106 - 10×106 pozycji, w których występują zmiany
• Szacuje się, że w genomie może być w sumie do 15×106 takich pozycji
• Większość to neutralne polimorfizmy, ale poszukuje się asocjacji z różnymi fenotypami (choroby i cechy wieloczynnikowe)
Różnorodność genetyczna człowieka
• Projekt “1000 genomów” – poszukiwanie różnic w genomach różnych ludzi (2500 osób)
• Wstępne dane (2010) – 15 mln. miejsc zmiennych • Czy to dużo • 0,5-1% genomu • Więcej nukleotydów, niż w całym genomie drożdży • Ale...
Różnorodność genetyczna ludzi jest stosunkowo niewielka
Analiza nDNA Analiza mtDNA Przyczyna – szybka ekspansja populacji
Asocjacja
• Nieprzypadkowe współwystępowanie czynników (alleli i fenotypów) na poziomie populacji
• Czy zawsze asocjacja oznacza zależność przyczynową? • Czy każda asocjacja ma wartość diagnostyczną? • Czy asocjacja odkrywa “gen na ....”?
Geny na...?
A w rzeczywistości...
Ryzyko u posiadaczy wariantu wzrasta z ~2% (w populacji) do ~4,5% (posiadający wariant) >95% posiadających wariant nie zachoruje
Ważne!!
• Asocjacja to nie jest “gen na...”! • Czynnik ryzyka nie ma zwykle znaczenia diagnostycznego
• Zależnie od częstości w populacji (dla rzadkich – mniej) • Może być przydatny w diagnostyce różnicowej
• Zawsze należy analizować asocjację na tle ogólnego ryzyka w populacji, jakie są wartości bezwzględne
O korelacji i wynikaniu…
Luka odziedziczalności
• “Missing heritability” • Klasyczne badania wykazują znaczną
odziedziczalność wielu cech wieloczynnikowych
• Badania asocjacyjne wykazują jedynie niewielki
wzrost prawdopodobieństwa dla danego polimorfizmu (np. badania asocjacji tłumaczą tylko 5% różnic wzrostu)
• Za odziedziczalność złożonych cech
wieloczynnikowych odpowiadają interakcje genetyczne wielu polimorfizmów, w tym rzadkich
Genom i wzrost
• Na zróżnicowanie
wzrostu człowieka wpływają warianty ponad 150 genów
GIANT (Genetic Investigation of Anthropometric Traits), Lango et al. Nature. 2010 467(7317):832-8.
“Jeden gen – jedna cecha”?
• Proste przełożenie jednego genu na jedną cechę fenotypową (jak u Mendla) zdarza się rzadko
• Na powstanie wielu cech wpływają interakcję wielu różnych genów
• Powstają złożone sieci współzależności – złożoność budowana przez oddziaływania i kombinacje, a nie liczbę elementów składowych
Informacja w biologii
Informacja genetyczna nie jest gotowym opisem, jest przepisem
Tymczasem
Czy powierzyć swój genom google?
Problem ras ludzkich
• Zagadnienie zmienności genetycznej człowieka • Czy biologia uzasadnia podziały rasowe?
Nott JC i Gliddon GR (1868) Indigenous Races of the Earth
Georges Cuvier • Tableau élémentaire de l'histoire naturelle des animaux (1798) • podział ludzkości na trzy rasy: kaukaską, mongolską i etiopską • Adam i Ewa byli rasy kaukaskiej • “rasa biała przewyższa inne pod względem geniuszu, odwagi i aktywności”
Arthur de Gobineau
• Essai sur l'inégalité des races humaines (1853) • Twórca koncepcji “rasy aryjskiej”
A Darwin?
• Używał terminu “rasa” wobec odmian zwierząt i roślin
• U człowieka rozróżnienie kulturowe, a nie biologiczne
• “dzicy” i “cywilizowani”
• Podkreślał, że człowiek to jeden gatunek
Zagadnienie ras ludzkich
• Argument Lewontina (1972) • zmienność wewnątrz grup większa niż między grupami • cechy jednoznacznie odróżniające “rasy” - ~6% zmienności
Kontrargument Edwardsa (2003)
• Analiza Lewontina dotyczyła pojedynczych genów • Korelacja zmienności dla większej liczby genów pozwala na rozróżnianie populacji z różnych kontynentów
Zmienność a rasy
• Istnieją cechy, których zmienność wykazuje korelację (kowariancja)
• nie tworzą wyraźnych zgrupowań, tylko gradienty • nie dzielą na tradycyjnie pojmowane rasy • dają różne wyniki zależnie od wybranych do analizy genów
Zagadnienie ras ludzkich
• Tradycyjne podziały rasowe oparte na cechach,
które nie są dobrą miarą różnorodności genetycznej
• kolor skóry (~6 genów), kształt nosa i oczu – wpływ doboru
Rasy a taksonomia
• Przy analizie genetycznej wszystkie populacje spoza Afryki są odgałęzieniem jednej z grup afrykańskich
• Różnorodność największa w Afryce
Zagadnienie ras ludzkich
• Zmienność i zróżnicowanie genetyczne to fakt • Istnieją genetyczne wyróżniki poszczególnych populacji, związane z ich historią
• Łączenie różnych populacji w duże zgrupowania na podstawie koloru skóry, zamieszkiwanego kontynentu itp. nie ma sensu biologicznego
• Współcześni biolodzy mówiąc o “rasach” w istocie mówią o zróżnicowaniu genetycznym, które ma charakter ciągły
• Patrz: • http://raceandgenomics.ssrc.org/
Zagadnienie ras
• Zmienność genetyczna jest faktem - ma charakter ciągły
• Ustalanie absolutnych granic jest arbitralne - rasy to konstrukt społeczny, a nie biologiczny
• Rasy u zwierząt odpowiadają znacznie większym różnicom między osobnikami, niż u człowieka
• Nie ma dowodów na determinowane biologicznie
różnice predyspozycji fizycznych na poziomie “ras”
• niekiedy są na poziomie mniejszych populacji • nie ma dowodów na różnice w cechach “charakteru”
Różnorodność genetyczna ludzi jest stosunkowo niewielka
Analiza nDNA Analiza mtDNA Przyczyna – szybka ekspansja populacji
Różne geny - różne historie
mtDNA chr. Y
Przepowiednie
• Podziały społeczne doprowadzą do powstania dwóch gatunków człowieka?
• Biorąc pod uwagę to, że: • bariery wewnątrz gatunkowe są mniejsze, niż kiedykolwiek w historii, a
• wyjściowa pula zmienności jest niewielka,
• jest to wątpliwe.
Czy jest się czego bać?
• Biorąc pod uwagę dużą liczebność populacji
(równoważy niewielką różnorodność) i trendy demograficzne, przyczyną ewentualnej ekstynkcji człowieka nie będzie struktura genetyczna populacji
• inne przyczyny: przeludnienie, zmiana klimatu
Uzasadnione obawy
• Kwestie prywatności danych genetycznych • szerszy problem prywatności danych osobistych
• Poglądy o wyższości ras czy grup nad innymi • nie mają uzasadnienia naukowego, ale ludzie je wyznający są realnym zagrożeniem