Transcript
David Harvey Marx'In Kapital'i i çin Kilavuz metis David Harvey Marx'ın Kapitari Için Kılavuz Harvey, 1935, Ingiltere do umlu. 1961'deCambridge Üniversitesi'nde co rafya alanında doktorasını tamamladı. Bristol Üniversitesi'ndeki çalı malarının ardından 1969'da ABD, Baltimore'daki Johns Hopkins Üniversitesi'ne geçti. Çe itli üniversitelerde dersler ve konferanslar verdi i akademik çalı maları içinde sayısız makaleye ve çok ses getiren, birçok dile çevrilen kitaplara imzaattı 'de CityUniversityof New York'ta çalı maya ba ladı. Harvey'in çalı malarının en önemli özelli i. Marksist kurama uzamsallık fikrini dahil etmesi, eklemlemesi olmu tur. Harvey'in Türkçeye çevrilen ilk kitabı Postmodernligin Durumu (1989; Metis, 1997). Di er yapıtlarından ba lıcaları unlar: Sosyal Adalet ve Şehir (1973; Metis. 2003), The Limits to Capital (Sermayeye Sınırlar, 1982), The Urban Experience (Kentsel Deneyim, 1989), Yeni Emperyalizm (2003; Everest, 2004), A Brief History of Neoliberalism (Neoliberalizmin Kısa Tarihi, 2005) ve Umut Mekan Iart (2002; Metis, 2008). Metis Yayınları Ipek Sokak 5, Beyoglu, Istanbul Tel: Faks: e-posta: Yayınevi Sertifika No: Marx'ın Kapital'i Için Kılavuz David Harvey Ingilizce Basımı: A Companian to Marx's Capital Verso, 2010 David Harvey, 2010 Metis Yayınları Çeviri Eser Bülent O. Dogan, 2010 Birinci Basım: Mart 2012 Yayıma Hazırlayanlar: Sungur Savran, S emi h Sökmen Kapak Grafik Uygulama: Emine Bora Dizgi ve Baskı Oneesi Hazırlık: Metis Yayıncılık Ltd. Baskı ve Cilt: Yaylacık Matbaaalık Ltd. Fatih Sanayi Sitesi No.12/ Topkapı, Istanbul Tel: Matbaa Sertifika No: ISBN-13: David Harvey Marx n Kapitat i için K1lavuz Çeviren: Bülent O. Doğan metis İçindekiler ÖNSÖZ GİRİŞ. 13 Kapital,/. Kısım 1. METALAR VE MÜBADELE PARA Kapital, Il. Kısım 3. SERMAYEDEN EMEKGÜCÜNE Kapital, lll. Kısım 4. EMEK SÜRECi VE ARTIK DEGER ÜRETİMİ İŞGÜNÜ Kapital, IV. Kısım 6. GÖRELi ARTIK DEGER. 7. TEKNOLOJiNİN AÇIGA ÇlKARDIKLARI 8. MAKiNELER VE BÜYÜK SANA Yİ Kapital, V-VIII. Kısımlar 9. MUTLAK VE GÖRELi ARTIK DEGERDEN SERMAYE BİRİKİMİNE KAPiTALİST BİRİKİM ll. İLK BİRİKİMiN SlRRI. DÜŞÜNCELER VE ÖNGÖRÜLER. DİZİ N Ön söz Marx'ın Kapital'inin 1. Cih'i üzerine her yıl verdiğim derslerin video kaydı olarak internete koyulacağı öğrenilince, Verso Yayınları bana ulaştı ve yazılı bir versiyon hazırlamakla ilgilenip ilgilenmeyeceğimi sordu. Aşağıda sayacağım sebeplerle olumlu yanıt verdim. İlk olarak, ekonominin kötüye gitmesi ve ciddi bir küresel kriz, hatta buhran tehlikesinin belirmesi, Marx'ın analizine ilgiyi tekrar su yüzüne çıkartmıştı. Birçok insan günümüzdeki çıkmazların kökenlerini anlamamızda bu analizin faydalı olup olmayacağını anlamak istiyordu. Fakat geçtiğimiz otuz yılda, özellikle de Berlin Duvarı'nın yıkılmasından ve soğuk savaşın bitmesinden sonra Marksisı düşünce pek avantajlı ya da bereketli bir dönem geçirmemişti; Marksist devrimci siyaset için durum daha da kötüydü. Dolayısıyla koca bir genç kuşak Marksisı siyasal iktisat eğitimi almak şöyle dursun, bu anlayışa aşinalıkıan bile yoksun kalmıştı. Bu kuşağın Marx'ın ne yapmaya çalıştığına dair araştırmalar yapmasına kapı açacak bir Kapital kılavuzu üretmek için elverişli bir ortam vardı. Marx'ın eserini yapıcı bir şekilde yeniden değerlendirmenin zamanlaması başka bir anlamda da uygun. 1970'1erde Marksisı harekete musallat olan, sadece siyasal pratikleri değil teorik yönelimleri de etkileyen şiddetli karşıtlıklar ve sayısız hizipleşmeler bir ölçüde hafıflemişti. Bir yandan zor zamanlarda Marx'a ilgiyi canlı tutan, ama diğer yandan bunu esrarlı ve çoğu zaman son derece soyut argümanlar ve düşünceler pahasına yapan saf akademizm iştahı da azalmıştı. Şimdi Marx'ı okumak isteyenlerin pratik meselelere çok daha fazla ilgi gösterdiğini düşünüyorum, fakat bu durum soyutlamalardan korktukları anlamına değil, akademizmi sıkıcı ve gereksiz buldukları anlamına geliyor. Her şeyin her şeyle nasıl ilişkilendiğini daha iyi anlamak ve böylece kendi tikel çıkarlarını ve pratik lo MARX'IN KAPiTA L'İ İÇİN KILAVUZ siyasal çalışmalarını daha iyi konumlandırıp bağlama oturtmak için sarılacak sağlam bir teorik zemin arayan pek çok öğrenci ve aktivist var. Marksist teorinin temellerine dair bu sunumun onlara yardımcı olacağını ümit ediyorum. Bu metni hazırlarken, 2007 baharında verilen derslerin ses kayıtlarının (kendisine minnettar olduğum) Katharina Bodirsky tarafından kağıda geçirilmiş versiyonu üzerinden çalıştım. Chris Caruso' nun düzenlediği ve New York'taki Yoksullar Üniversitesi'nin Medya Yüksekokulu ile Philadelphia'daki Medya Seferberliği Projesinin filme çektiği video dersleri (bkz. davidharvey.org - web sitesini Caruso hazırlamıştır) 2007 güzünde gerçekleştirildi. Projedeki gönüllü çalışmaları için Chris'e ve diğer herkese teşekkür etmek isterim. Gelgelelim ses kaydı ile video versiyonu arasında önemli farklar vardır. Bu farkların büyük çoğunluğu dersleri daima bir bakıma hazırlıksız verınemden kaynaklanıyor. Siyasal ve ekonomik olaylara ya da o dönemki ilgi alanlarıma (hatta anlık heveslerime) bağlı olarak her seferinde metnin farklı yönlerine yoğunlaşıyorum. Sınıftaki tartışmalar çoğu kez dikkatleri öngörülemez şekillerde yeniden yönlendiriyor. Ne yazık ki bu tartışmaları koyacak kadar çok yer yok, ama bazı başlıklarını uygun görünen yerlerde metnin ana gövdesine yedirdim. Esas olarak ses kaydından çalışınama rağmen, video çekimlerinden de bazı ekler yaptım. Kısmen yer darlığından, ama aynı zamanda da sözlü dilden yazılı dile tercüme daima önemli ve bazı noktalarda çok esaslı değişiklikler gerektirdiğinden, taslakların yayıma hazırlanması hayli meşakkatli oldu. Derslerde geçmeyen bazı konuları açıklığa kavuşturma ve şuraya buraya birkaç yeni düşünce ekleme fırsatını da kaçırmadım. Derslerde kullandığım metin ilk önce 1976'da Pelican Books ve New Left Review'da yayımlanan, 1 977'de V intage'ın tekrar yayımladığı ve l992'de Penguin Classics'ten çıkan Ben Fowkes'un İngilizce çevirisidir. Referans verdiğim sayfa numaraları bu baskılara aittir: Bu Kılavuz un -gerçekten de'birtanıtım ya da yorumdan ziyade bir yolculuk kılavuzu olduğunu düşünüyorum- yola çıkmak is- Çeviride verdiğimiz sayfa numaralan 1993'ıe Sol Yayınları'ndan çıkan 4. baskıya aiııir. -ç.n. ÖN SÖZ ll teyen herkese rehberlik etmesini, Marx'ın siyasal iktisadına faydalı bir giriş sağlamasını umuyorum. Sunumumu, umarım basite kaçmamışımdır, giriş düzeyinde tutmaya çalıştım. Ay rıca Marx'ın metninin farklı yorumları etrafında dönen pek çok ihtilafı da dikkate almadım. Okur burada sunulan yorumun da tarafsız olmadığını aklında tutmalı dır. Bu okumaya, kırk yıl boyunca her türden formasyona sahip farklı farklı insanlara bu metni öğreterek (hepsine çok şey borçlu yum, çünkü bana bir sürü şey öğrettiler), aynı zamanda kendi akademik araştırmamda Marx'ın düşüncesini siyasal eylemle ilişkisi bakımından yapıcı bir biçimde kullanmaya çalışarak ulaştım. İnsanları benim kendime özgü bakış açı mı benimserneleri için ikna etme arayışında değilim. Bakış açımla, hayatlarının özgül koşulları çerçevesinde azami ölçüde anlamlı ve faydalı yorumlar geliştirme kaygısı taşıyan insanlara bir kapı açmanın peşindeyim. Bu konuda birazcık bile başarı kaydetmişsem bu bana büyük bir mutluluk verir. Giriş Amacım size Karl Marx'ın yazdığı Kapital adlı kitabın 1. Cilt'ini okutmak, üstelik Marx'ın çizdiği çerçeve içinde, onun şartlarıyla okutmak.1 Bu biraz gülünç görünebilir, çünkü kitabı henüzokumadıysanız Marx'ın şartlarını bilmeniz imkansızdır; ama sizi temin ederim ki bu şartlardan birisi ok um anız, üstelik dikkatle okumanızd ır: Gerçek öğrenme daima bilinmeyeni anlamak için çaba gösterıneyi gerektirir. Bu kitapta topladığım Kapital okumalarım, ilgili bölümleri önceden okursanız çok daha aydınlatıcı olacaktır. Dileğim, sizi, bu kitapla kişisel düzeyde bir ilişki kurmaya teşvik edebilmek. Marx'ın metniyle doğrudan boğuşarak onun düşüncelerine dair kendi anlayışınızı biçimlendirmeye başlayabilirsiniz. Bu durum hemen bir güçlük doğuruyor. Karl Marx 'ın adını, Marksizm ve Marksist gibi terimleri herkes duymuştur ve bu sözcükler beraberinde türlü türlü çağrışımlar getirmektedir. Bu yüzden, lehte ya da aleyhte önyargılar ve peşin hükümlerle başlayacaksınız ister istemez; ama daha ilk adımda sizden Marx hakkında bildiğinizi sandığınız herşeyi bir kenara bırakmak için elinizden geleni yapmanızı ve onun gerçekte söyledikleriyle uğraşmaya çalışınanızı isteyeceğim. Böyle bir doğrudan ilişki kurmayı başarmanın önünde başka engeller de vardır. Örneğin bu türden bir metne kendimize has entelektüel fonnasyonumuz ve tecrübelerimiz ışığında yaklaşmamız kaçınılmazdır. Çoğu öğrenci için bu entelektüel formasyon akademik kayı. Karl Marıı:, Capital: A Critique of Political Economy, 1. Cil ı, çev. Ben Fowkes, Londra: Penguin Classics, ı 990 [Türkçesi: Karl Marıı:, Kapital, 1. Cilt. çev. Alaaııin Bilgi, Ankara: Sol, Kitap boyunca yapılan bü ıün göndermeler bu baskıya yapılmıştır ve sadece sayfa numaraları verilmiştir. Ancak alınulanan bütün çeviriler çoğu durumda, dil ve ifade, üslup, imla gibi nedenlerle lamamen ya da kısmen değişıirilerek kullanılmışıır. Okur ayrıca Kapital'in 20 ı ı yılında yayımlanan yeni bir çevirisine de başvurabilir: 1. cilı, çev. Mehmet Selik ve Nail Saılıgan, İstanbul: Yordam Kitap. i.n.] 14 MARX'IN KAPiTA L'İ İÇİN KILAVUZ gı ve niyetierin denetimi ya da en azından etkisi altındadır; Marx'ı tek bir disiplinin özgül bakış açısına hapsederek okuma yönünde doğal bir eğilim vardır. Marx'a üniversitede herhangi bir disiplinde kadro verilmezdi; bugün bile üniversite bölümlerinin idari aygıtlarının çoğu onu kendi alanlarına dahil ederek sahiplenmeye istekli değildirler. Bu yüzden, lisansüstü öğrencisiyseniz ve Marx'ı doğru okumak istiyorsanız, kendi alanınızda size neyin kadro sağlayacağını unutsanız iyi olur - uzun vadede değil elbette, ama en azından Marx'ı okurkenki amaçlarınız bakımından. Kısacası, ait olduğunuz disiplin, enielektüel formasyonunuz ve daha da önemlisi (ister işçi sınıfı içinde, ister mahallede örgütsel çalışma yapıyor olun, ister kapitalist girişimci olun) tecrübeleriniz sayesinde kolayca anladıklarınızın ötesinde Marx'ın ne söylediğini saptamak için bütün gücünüzle mücadele etmelisiniz. Bu okumada böyle açık bir duruş alma gereğinin en önemli sebeplerinden biri Kapital'in hayret verecek ölçüde zengin bir kitap olmasıdır. Sayfalarında sayısız siyasal iktisatçının, filozofun, antropoloğun, gazetecinin ve siyaset teorisyeninin yanı sıra Shakespeare, antik Yu nanlılar, Faust, Balzac, Shelley, peri masalları, kurtadamlar, vampirler ve şiirler cirit atar. Marx muazzam bir kaynak çeşitliliğinden faydalanmıştır ve bu n lan bulmak öğretici -ve eğlenceli- olabilir. Bazı göndermeler kolayca gözden k açabilir, çünkü bir sürü durumda doğrudan isimleri vermemiştir Marx; Kapital dersleri verdiğim yıllar boyunca ben de sürekli bu tür yeni bağlantılar keşfettim. Örneğin ilk başladığımda pek fazla Balzac okumamıştım. Daha sonra Balzac'ın romanlarını okurken sık sık H ah! Marx'ın alıntı yaptığı yer burasıymış! derken buldum kendimi. Marx anlaşıldığı kadarıylabalzac'ı derinlemesine okumuştu ve Kapital'i tamamladıktan sonra insanlık Komedyası üzerine bütünsel bir çalışma yapmak istiyordu. Kapital'i ve Balzac'ı birlikte okumak bunun sebebini açıklıyor. Yani Kapital zengin ve çokboyutlu bir metindir. Farklı yer ve zamanlarda birçok dilde yazılmış çok çeşitli metinlerde kavramsaliaşmış muazzam bir dünya tecrübesinden beslenir. Hemen eklemeliyim ki tüm bu göndermeleri bulmadan Marx'ı anlayamayacağınızı söylemiyorum. Ama bana esin veren ve size de esin vereceğini ümit ettiğim şey, hayatımızı niçin böyle yaşadığımıza ışık tutabilecek muazzam çeşitlilikte kaynakların bizi beklediği fikridir. Bunlar na- GİRİŞ ıs sıl Marx'ın kavrayışına temel olduysa, biz de onları kendi kavrayışımız için kullanabiliriz. Kapital'in sırf bir kitap olarak bile şaşırtıcı ölçüde iyi olduğunu göreceksiniz. Bir bütün olarakokunduğunda son derece tatmin edici bir edebi yapıdır. Ama burada yine anlamanın önünde potansiyel engeller vardır, çünkü pek çoğunuz eğitiminiz sırasında Marx'la karşılaşmış ve metinlerinden parçalar okumuşsunuzdur. Belki lisedeyken Komünist Manifesto'yu okudunuz. Belki sosyal teori derslerine girdiniz ve iki hafta Marx, birkaç hafta Weber, biraz da Durkheim, Foucault ve daha pek çok önemli kişiyi işi ediniz. Belki Kapital'den alıntılar ya da Marx'ın siyasal görüşlerine dair teorik açıklamalar okudunuz. Ama alıntılar ya da soyut açıklamalar okumak, bütünsel bir metin olarak Kapital'i okumaktan çok farklı bir şeydir. Tam bir okuma yaptığınızda, metnin parçalarını köklü bir şekilde farklı tarzda, çok daha büyük bir anlau bağlamında görmeye başlarsınız. Büyük anlatıya çok dikkat etmek ve daha önce karşılaştığın ız parçalara ya da soyut anlatırnlara dayalı anlayışımızı değiştirmeye hazır olmak hayati önemdedir. Marx kesinlikle eserinin bütünselliği içinde okunmasını isterdi. Ne kadar stratejik biçimde seçilmiş olursa olsun, alıntılar üzerinden yeterince anlaşılabileceği fikrine şiddetle karşı çıkardı. Sosyal teoriye giriş dersinde iki hafta gözden geçirilmeyi, kendisi Adam Smith okumasına sadece iki hafta ayırmayı nasıl reddedecekse öyle kesin bir tavırla reddederdi. Kapi ra/'i bütün olarak okuduğunuzda Marx'ın düşüncesine dair çok far klı bir anlayışa ulaşacağınız neredeyse kesindir. Ama bunun için bütün kitabı okumanız gerekir - ben de işte size bunu yapmanızda yardım etmek istiyorum. Entelektüel formasyonun ve tekil disiplinin bakış açısının sorun olmaktan çıkıp Kapira/'e faydalı perspektifler sunmasının bir yolu var. Öğrencilerin hemen hemen her zaman kavrayışiarına temel yaptıkları tek bir disiplin açısından yürütülen okuma şekline karşıyım elbette; ama yıllar içinde tek tek disipliniere yaslanan perspektifierin öğretici olabileceğini gördüm 'den beri hemen her yıl Kapital dersi veriyorum. Kimi zaman yılda iki, hatta üç ders açtım ve her türden grupla ders yaptım. Bir keresinde Baltimore'da, o zamanki 16 MARX'IN KAPiTA L'İ İÇİN KILAVUZ adıyla Morgan State College'ın bütün felsefe bölümüyle -biraz Hegelciydiıer- ders yaptım; başka bir sefer Johns Hopkins'in Dil ve Edebiyat programındaki bütün ihtisas öğrencilerine ders verdim; bir keresinde de genellikle iktisatçılar girdi dersime. Beni en çok büyüleyen şey, her grubun Kapital'de farklı şeyler görmesiydi. Farklı disiplinlerden insanlarla ders yaptığımda metin hakkında hep daha fazla şey öğrendiğimi fark ettim. Ama bu öğrenme deneyimini zaman zaman rahatsız edici, hatta acı verici buluyordum, çünkü belli bir grup benim bakış açımı benimsemiyor ya da benim önemsiz bulduğum konulara yönelmekle ısrar ediyordu. Bir keresinde Johns Hopkins'teki Latince kökenli diller programından bir grupla Kapital'i işledim. Bütün dönemi ı. Bölüm'e harcamamız bende derin bir hayal kırıklığı yaratmıştı. Ben sürekli Bakın, ilerlememiz ve en azından işgünü konusundaki politik meselelere kadar gelmemiz gerek, diyordum, onlar da Hayır, hayır, bunu doğru anlamalıyız. Değer nedir? Meta olarak para derken neyi kastediyor? Fetiş neyle ilgili? vb. diye cevap veriyordu. Hatta sırf çevirileri karşılaştırmak için kitabın Almanca baskısını getirdiler. Me ğer hepsi de daha önce hiç duymadığım birinin geleneğinden geliyormuş. Böyle bir yaklaşıma yol açtığı için bu kişinin entelektüel açıdan değilse de siyasal açıdan budalanın teki olduğunu düşünmüştüm Bahsettiğim kişi 1960'ıarın sonunda ve ı970'1erin başında Hopkins'te bir süre çalışmış olan Jacques Derrida'ydı. Bu deneyim üzerine sonradan düşündüğümde, bu grubun sadece ı. Bölüm'ün üzerinden ince dişli bir taraklageçerek bana Marx'ın diline özen göstermenin -ne diyordu, nasıl diyordu ve neyi varsayıyordu- hayati önemini öğrettiğini fark ettim. Ama merak etmeyin: Bu okumalarda o meselelere girecek değilim, çünkü hem Marx'ın işgünü tartışmasını ele almak istiyorum, hem de sizi cildin sonuna ulaştırmaya kararlıyım. Sadece şunu söylemek istiyorum: Farklı disiplinlerin bakış açıları Marx'ın düşüncesinin çeşitli boyutlarını faydalı bir şekilde ortaya çıkarabilir, çünkü Marx bu metni inanılmaz derecede çeşitli ve zengin bir eleştirel düşünce geleneğine dayanarak yazmıştır. Yıllar boyunca kitabı birlikte okuduğum pek çok kişi ve gruba, tam da bana Marx'ın eserinde kendi başıma asla göremeyeceğim yönleri öğrettikleri için çok şey borçluyu m. Bana göre bu eğitim asla sona ermez. GİRİŞ 17 Kapital'de ortaya koyulan analize esin veren üç büyük düşünsel ve siyasal gelenek vardır. Bunların hepsi de Marx'ın eleştirel teoriye, eleştirel analize derinden bağlı olması sayesinde etkili olmuştur. Marx nispeten genç olduğu bir döneminde gazeteci meslektaşlarından birine Mevcut Her Şeyin Amansızca Eleştirisi için başlıklı kısa bir yazı göndermişti. Bu yazıda tevazuunu açıkça gösteriyordu -gerçekten bu yazıyı okumanızı önerir im, çünkü hayranlık vericidir. Marx, Herkes aptaldır ve ben, büyük Marx, mevcut herkesi eleştirip mahvedeceğim, demez. Aksine, dünya üzerine ciddi kafa yormuş pek çok önemli insan olduğunu ve dünya hakkında gördükleri şeyler ne kadar tek yanlı ya da çarpık olursa olsun saygı duyulması gerektiğini öne sürmüştür. Eleştirel yöntem başkalarının söylediklerini ve gördüklerini alıp işleyerek düşünceyi -ve tarif ettiği dünyayı- yeni bir şeye dönüştürür. Marx'agöre,kökten farklı kavramsal blokları alıp birbirine sürterek devrimci ateşi yaktığımızda doğmaktadır yeni bilgi. Kapital'de de fiilen bunu yapar: Farklı düşünsel gelenekleri bir araya getirerek tamamen yeni ve devrimci bir bilgi çerçevesi yaratır. Kapital'de bir araya gelen üç büyük kavramsal çerçeve şunlardır: birincisi, klasik siyasal iktisat ve 1 8. yüzyıl siyasal iktisadı. Bu siyasal iktisat yalnızca değilse bile esas olarak Britanya'nın ürünüdür; William Petty, Locke, Hobbes, Hume'dan başlayıp büyük Adam Smith, Malthus, Ricardo üçlüsüne ve James Steuart gibi daha bir sürü düşünüre uzanır. Aynı zamanda Marx'a ek eleştirel malzeme sağlayan bir Fransız siyasal iktisat geleneği (Quesnay ve Turgot gibi fizyokratlar ve daha sonra Sismondi ve Say), bir de tek tek halyanlar ve Amerikalılar (Carey gibi) vardır. Marx şimdi Artık DeRer Teorileri diye bilinen üç ciltlik notlarında tüm bu kişileri derinlemesine eleştirmiştir. Fotokopi makinesi ya da intemeti olmadığından büyük çaba harcayarak Smith'ten uzun pasajları kopyalayıp üzerine yorumlar yazmıştır, aynı şekilde Steuart'tan kopyaladıkları üzerine yorumlar yazmıştır, vb. Marx fiilen bugün yapıbozum dediğimiz şeyi yapmıştır. Argümanları nasıl böyle yapıbozuma uğratacağımı Marx'tan öğrendim. Örneğin Adam Smith'ten faydalanırken onun söylediklerinin çoğunu kabul eder, ama sonra boşlukları ve çelişkileri araştırarak, bunları düzeltip argümanı kökten dönüştürür. Bu argüman tarzı Kapital'in bütününe yayılır, çünkü altbaşlığının 18 MARX'IN KAPiTAL'İ İÇİN KILAVUZ da gösterdiği gibi bu eser siyasal iktisadın bir eleştirisi etrafında şekillendirilmiştir. Marx'ın teorisindeki ikinci kavramsal yapıtaşı. ona göre Antik Yunanlılada başlayan fel sefi düşünüm ve soruşturmadır. Marx tezini E pik ür üzerine vermişti ve Yunan düşüncesine aşinaydı. Göreceğiniz gibi, pek çok yerde argümanlarının dayanağı Aristoteles'tir. Marx aynı zamanda Yunan düşüncesinin esas olarak Alman ürünü olan felsefi eleştiri geleneğine -Spinoza, Leibniz ve elbette He gel, Kant ve daha nicesi- nasıl girdiği konusunda da etraflı bir eğitim almıştı. Marx esas olarak Alman ürünü olan bu eleştirel felsefe geleneğini Britanya ve Fransız kökenli siyasal iktisat geleneğiyle ilişkilendirmektedir; gerçi bu gelenekleri sadece ulusal geleneklerolarak okumak yanlış olacaktır (ne de olsa Hum e siyasal iktisatçı olduğu kadar -her ne kadar arnpirisi olsa da- filozof tu; ayrıca Deseartes ve Rousseau'nun Marx üzerinde ciddi etkisi olmuştu). Ama Marx'ı en çok etkileyen esas olarak Alman ürünü olan eleştirel felsefe geleneğiydi çünkü üniversite eğitimini bu gelenekten almıştı. Daha sonra genç Hegelciler diye adlandırılan grubun 1 830'lu ve 1 840'lı yıllarda yarattığı eleştirel iklim de onu derinden etkilemişti. Marx'ın dayandığı üçüncü gelenek ise ütop
