Dr Adrian Horzyk Paw. D-13/325 Tel.: 617 Tel.: 617-43-19

Transcript

k o m o m i a AKADEMIA GÓR*ICZOGÓR*ICZO-HUT*ICZA 30 30--059 Kraków, Al. Mickiewicza 30 dr Adrian Horzyk paw. D-13 13/325 /325 tel.: 617617-43 43--19 [email protected] Literatura uzupełnieniowa 1. 2. 3. 4. Begg D., Fischer S., Dornbush R., Ekonomia. Makroekonomia., PWE, Warszawa 1998. Kameschen D.R., McKenzie R.B., *ardinelli C., Ekonomia, tłumacz. *SZZ „Solidarność”, Gdańsk, 1991. Pod red. Milewski R., Podstawy ekonomii, PW*, Warszawa, 1998. Smith P., Begg D., Ekonomia. Zbiór zadań., PWE, Warszawa, 1999. EKONOMIA
Wprowadzenie
Mikroekonomia
Makroekonomia
*egocjacje i asertywność
Systemy informatyczne w ekonomii
Systemy ekspertowe w ekonomii Ekonomia i przedsiębiorca Ekonomia - jest nauką badającą jak ludzie radzą sobie z rzadkością - brakiem nieograniczonej dostępności dóbr, jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych chęci, aby zaspokoić ich tyle, ile jest w danej sytuacji możliwe. Przedsiębiorca – osoba zajmująca się działalnością gospodarczą, która odkrywa potencjalne zyskowne możliwości, organizuje i kieruje przedsięwzięciami mającymi produktywny charakter. Gospodarka i pieniądz Gospodarka barterowa – polega na bezpośredniej wymianie jednych towarów i usług na drugie. Gospodarka pieniężna – pozwala ominąć niewygody związane z bezpośrednią wymianą dzięki użyciu pieniądza. Pieniądz – to środek umożliwiający wymianę dóbr i usług, a jego funkcje może pełnić cokolwiek, co tylko jest akceptowane przez ludzi przy tej wymianie (kamienie szlachetne, złoto, diamenty, perły, banknoty, monety, zapisy na rachunkach bankowych). Własności pieniądza: trwały, przenośny, podzielny, jego podaż musi być ograniczona. Podstawowe funkcje pieniądza Pieniądz jako miernik wartości - umożliwia oszczędność czasu i energii przy przeliczaniu, co ile jest warte, oraz upraszcza sposób dodawania wartości dóbr i usług. Służy do sumowania wszystkich nakładów obliczając koszty, mogą obliczyć przychody sumując wartości wszystkich sprzedanych produktów i usług i w końcu obliczyć zyski odejmując nakłady od przychodów. Pieniądz jako środek wymiany - najważniejsza spośród funkcji pieniądza. We współczesnych gospodarstwach pieniądz wchodzi niemal do wszystkich transakcji rynkowych. Jego istnienie umożliwia ominięcie podwójnej zgodności potrzeb niezbędnej w gospodarce barterowej. Pieniądz jako środek płatniczy (miernik odroczonych płatności) – umożliwia dokonywanie zapłaty w przyszłości z uwzględnieniem inflacji (inflacja związana jest z istnieniem pieniądza, którego wartość realna nie odpowiada jego wartości nominalnej). Pieniądz jako środek tezauryzacji – umożliwia oszczędzanie, czyli gromadzenie majątku, za które można kupić dobra i usługi w przyszłości, mogą przyjmować postać pieniądza. To na ile pieniądze są dobrym środkiem gromadzenia majątku (tezauryzacji) zależy od stopy inflacji. Im jest ona większa tym pieniądze bardziej tracą swoją wartość. Motywy posiadania pieniądza transakcyjny – robienie rutynowych zakupów i płatności, ostrożnościowy - na przypadek poniesienia niespodziewanych kosztów, np. nieszczęśliwego wypadku, spekulacyjny – sfinalizowanie niespodziewanej bardzo korzystnej transakcji. Popyt i podaż pieniądza Popyt na pieniądz (MD – demand for money) – określany jako posiadanie określonego zasobu pieniądza w określonym czasie, miejscu i warunkach, jest to zależność między wielkością zasobu pieniądza, jaki ludzie chcą posiadać, a stopą procentową. Podaż pieniądza (MS – supply of money) – jest to ilość pieniądza dostępna w gospodarce, która zależy od tego, co zostanie uznane za pieniądz. Depozyty Depozyty bieżące – są płatne na żądanie, więc właściciel depozytu ma zawsze dostęp do pieniędzy, lecz płaci za to niższym oprocentowaniem depozytu. Depozyty oszczędnościowe – przynoszą większy dochód (są wyżej oprocentowane), ale za to właściciel depozytu zobowiązuje się nie podejmować pieniędzy przed uwzględnionym terminem. Jeśli podejmie pieniądze wcześniej, to przepadają odsetki, których bank nie wypłaci. Pojęcie rynku RYNEK - jest to proces, przy pomocy którego kupujący i sprzedający określają, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach. W przeszłości głównym miejscem handlu były place, które do dzisiaj zachowały nazwę rynków. Rynek pozwala określić ceny i ilość dóbr i usług, które mają być kupione lub sprzedane na określonych warunkach. Ekonomia EKONOMIA - jest nauką o procesach gospodarczych badającą, w jaki sposób ludzie radzą sobie z rzadkością, czyli brakiem nieograniczonej dostępności dóbr, i jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych chęci, celem zaspokojenia maksymalnej ich ilości, jaka w danej sytuacji możliwa. Zazwyczaj ludzie chcą więcej niż jest w danej chwili dla nich osiągalne (marzenia), wytwarzają dobra i usługi na handel – przez wymianę rzeczy, które mniej lubią lub potrzebują, na te, które lubią bardziej lub bardziej im są potrzebne, dokonując w ten sposób realokacji dóbr i zarazem poprawiając swój indywidualny byt i status społeczny. Pojęcie przedsiębiorcy PRZEDSIĘBIORCA - jest to osoba zajmująca się działalnością gospodarczą, gdyż odkrywa potencjalne możliwości prowadzące do zysku. W tym celu organizuje i kieruje różnymi przedsięwzięciami, mającymi produktywny charakter, w celu osiągnięcia zakładanego zysku. Korzeń ekonomii - rzadkość RZADKOŚĆ – związana z brakiem możliwości posiadania wszystkiego, co chcielibyśmy posiadać przez cały czas. Rodzą się pytania: • Jakie dobra lub usługi będą wytwarzane? • W jaki sposób te dobra lub usługi będą wytwarzane? • Kto otrzyma wytworzone dobra i usługi? Na jakich zasadach będą one dzielone? • W jaki sposób podejmowane będą decyzje o ich wykorzystaniu lub podziale (indywidualnie lub grupowo)? Pojęcie rzadkości, ograniczoności RZADKOŚĆ - O rzadkości mówimy w odniesieniu do pojedynczej gospodarki, ale ponieważ potrzeby na całym świecie są praktycznie nieograniczone, więc cały świat boryka się z ograniczeniem, jakim jest rzadkość produktów i czynników wytwórczych, w tym surowców naturalnych. Dlatego konkurencja o ich zdobycie i kontrola nad nimi są tak ważne dla wszystkich krajów. OGRANICZONOŚĆ – Zasoby na świecie są mniej lub bardziej ograniczone, więc również ograniczona jest możliwość nabycia, wykorzystania i konsumpcji dóbr produkowanych z tych zasobów (ropa naftowa, drzewa, powierzchnia ziemi, surowce mineralne itp.) Pojęcie współzależności WSPÓŁZALEŻNOŚĆ - spowodowana jest tym, że żaden kraj nie może (np. nie posiada pewnych surowców naturalnych bądź nie dysponuje odpowiednią technologią produkcji) i nie powinien (np. produkcja jest zbyt droga w porównaniu z wytworzeniem tych produktów w innym kraju) produkować absolutnie wszystkiego i to w ilościach, jakich potrzebuje. Handel międzynarodowy umożliwia wykorzystanie większej ilości czynników wytwórczych oraz większą produkcję i konsumpcję dóbr i usług. Podstawowe kategorie zasobów Ziemia - obszar powierzchni ziemi i wszystko to, co w naturze jest użyteczne w procesie produkcji - minerały, chemikalia, rośliny itd. Praca (siła robocza) - każdy sposób, w jaki ludzka energia, fizyczna lub umysłowa, może być sensownie wydatkowana. Kapitał (dobra inwestycyjne) - wszelki wynik procesu produkcyjnego, który przeznaczony jest do późniejszego wykorzystania w procesie produkcyjnym (np. budynki, wyposażenie). Technologia - wiedza, jak zasoby mogą być łączone w produktywny sposób. Zakres badań ekonomistów - opisywanie procesów rynkowych - opisywanie metod prowadzenia handlu - opisywanie wzorców działania przedsiębiorstw - badanie kwestii ubóstwa i bogactwa - badanie wpływu ruchów rewolucyjnych - inflacja, bezrobocie, międzynarodowe problemy monetarne - przejawy dyskryminacji rasowej i religijnej - polityka i biurokracja - badanie interakcji grupowej Gałęzie badań w ekonomii EKO*OMIA POZYTYW*A – gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się światem takim, jakim on jest, a nie takim jakim powinien być. EKO*OMIA *ORMATYW*A – gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się sądami wartościującymi, jakie powinny być ceny, poziomy produkcji, dochody i kierunki polityki gospodarczej rządu. Mikroekonomia MIKROEKO*OMIA – zajmuje się badaniem pojedynczych rynków (np. zboża, rowerów, samochodów), które istnieją i funkcjonują w ramach gospodarki narodowej. Mikroekonomia ma na celu odpowiedzieć na pytania: - Jakie czynniki wpływają na cenę poszczególnych dóbr i usług? - Jakie czynniki wpływają na wielkość produkcji poszczególnych firm i gałęzi przemysłu? - Co określa wysokość stawek płac, stóp procentowych, wysokość uzyskiwanych zysków? - W jaki sposób poszczególne narzędzia polityki fiskalnej rządu oraz polityki monetarnej banku centralnego wpływają na poziom minimalnych płac, reglamentacja cen, poziom produkcji na poszczególnych rynkach? Makroekonomia MAKROEKO*OMIA – zajmuje się badaniem gospodarki narodowej jako całości lub jej znaczących części. Makroekonomia ma na celu udzielić odpowiedzi na pytania: - Co wpływa na ogólny poziom cen i stopę inflacji? - Jakie czynniki regulują poziom produkcji narodowej i dochodu narodowego? - Jakie skutki wywiera polityka monetarna i polityka fiskalna na ogólny poziom cen, dochodów, produkcji zatrudnienia i bezrobocia? - Jakie kroki może podjąć rząd lub bank centralny dla zwalczania inflacji, bezrobocia i recesji? Koszt alternatywny W związku z występowaniem zjawiska rzadkości: 1. Zawsze istnieje więcej niż jeden sposób wykorzystania danego zasobu, np. wolny czas można wykorzystać na studiowanie lub na pracę zarobkową. 2. Istnieje konieczność dokonywania wyboru spośród alternatywnych sposobów wykorzystania różnych dostępnych nam zasobów (robiąc coś tracimy możliwość zrobienia czegoś innego, np. idąc do kina nie zdążymy się przygotować na ćwiczenia z ekonomii). 3. Każdy wybór pociąga za sobą pewien koszt. Koszt alternatywny - najkorzystniejsza możliwość, z której rezygnujemy dokonując konkretnego wyboru. Środkiem mierzenia kosztu alternatywnego może być pieniądz. Pojęcie popytu i podaży POPYT - jest to odwrotna relacja między ceną dobra lub usługi a ich ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym odcinku czasu, przy założeniu że inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostają bez zmian. PODAŻ – to założona relacja między ilością dobra, którą producenci są skłonni oferować w danym odcinku czasu, a ceną przy założeniu, że inne zjawiska na rynku nie ulegną zmianie. Krzywa możliwości produkcyjnych KRZYWA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJ*YCH - jest to granica możliwości produkcyjnych, krzywa transformacji produktu - jest graficznym przedstawieniem różnych kombinacji dóbr, które mogą być wytwarzane, gdy wszystkie zasoby są w pełni efektywnie wykorzystane. Gdy zasoby są w pełni wykorzystane, większa ilość jednego dobra może być wytwarzana pod warunkiem zmniejszenia ilości wytwarzania drugiego dobra. Kształt KMP LI*IOWA KMP (występuje, gdy wszystkie zasoby mają jednakową wartość) - wskazuje, że w miarę wzrostu produkcji jednego dobra ilość drugiego dobra, z którego wytwarzania rezygnujemy, jest za każdym razem taka sama - stała. (czyli dla pierwszych 40 ton masła rezygnujemy z 25 armat i dla kolejnych 40 ton masła znowu rezygnujemy z 25 armat). WYPUKŁA KMP (występuje przy niejednakowo wartych zasobach) – wskazuje, że gdy wzrasta produkcja trzeba rezygnować z coraz to większej ilości drugiego dobra. (dla wytworzenia 20 ton masła rezygnujemy z 5 armat, dla kolejnych 20 ton masła rezygnujemy już z 7 armat – czyli dwóch więcej). W tym przypadku na początku do produkcji dobra przydzielany jest bardziej odpowiedni zasób. Zwiększając produkcję odwołujemy się do słabszych zasobów w danej dziedzinie i są one mniej efektywne. Charakterystyka produkcji Punkty na KMP zawierają warianty ekonomicznie efektywne (zasoby są efektywnie wykorzystane, ale przesunięte są między dwoma produkcjami). armaty Punkty *m leżące na zewnątrz KMP znajduje się poza możliwościami produkcyjnymi gospodarki w danym momencie, są niemożliwe do osiągnięcia. Punkty *e leżące wewnątrz KMP symbolizują niepełne lub nieefektywne wykorzystanie co najmniej jednego rodzaju zasobów, wytwarzanych jest mniej dóbr niż to możliwe. Nm Ne masło armaty Wzrost gospodarczy masło Położenie KMP może być różne, zależy od ilość zasobów i efektywności ich wykorzystania. Im większe są wiedza i umiejętności ludzi, poziom techniki i organizacji produkcji KMP oddala się od początku układu współrzędnych. Przyszłe możliwości produkcyjne kraju zależą od tego , w jakich proporcjach będą wykorzystane dobra konsumpcyjne lub inwestycyjne. Im więcej dany kraj wytwarza dóbr inwestycyjnych tym KMP przesunie się bardziej w prawo i nastąpi wzrost gospodarczy). Jednocześnie w przyszłości zwiększają się możliwości wykorzystania dóbr konsumpcyjnych. Przesuwanie KMP Zwiększyć możliwości produkcyjne można m.in. poprzez: - Substytucja zasobów –zastępowanie zasobów rzadkich nowoodkrytymi zasobami, np. zastosowanie baterii słonecznych. - Rozkładanie kosztów – stworzenie struktur społecznych w celu rozłożenia kosztów np. spółki, towarzystwa ubezpieczeniowe. - Specjalizacja pracy – proces dzielenia i przydzielania zadań różnym osobom w zależności od ich umiejętności i talentów. - Korzyści skali - obniżka kosztu jednostkowego wywołana zwiększeniem wielkości produkcji. - Handel – wymiana zwiększa możliwości działania poszczególnych jednostek, dostają one to co najbardziej cenią. - Pieniądz – powoduje brak występowania kłopotów ze znalezieniem producenta tego co chcemy wymienić na to co sami produkujemy. Mechanizm rynkowy Istotą mechanizmu rynkowego jest gra popytu i podaży. POPYT - jest to odwrotna relacja między ceną dobra lub usługi a ich ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym odcinku czasu, przy założeniu że inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostają bez zmian. Jest to tzw. popyt efektywny. Popyt w zależności od motywacji: - Popyt funkcjonalny - wynika z cech funkcjonalnych danego dobra - Popyt niefunkcjonalny – wynika z oddziaływania tzw. efektów zewnętrznych na użyteczność (użyteczność może się zmienić w zależności od zachowań innych konsumentów). Rodzaje zachowań nabywców: I – efekt owczego pędu – popyt dobra wzrasta bo inni konsumują to dobro, oznacza to utożsamianie się z innymi konsumentami II – efekt snobizmu – popyt maleje wskutek tego, że inni kupują to dobro, oznacza potrzebę wyróżnienia się, bycia innym. III – efekt Veblenowski –dotyczy popytu na dobra prestiżowe. Popyt dobra wzrasta ze wzrostem jego ceny. Konsumpcja świadczy o statucie konsumenta. - Popyt spekulacyjny – wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości. Popyt Popyt nie jest wielkością, ale relacją. Do określenia konkretnej wielkość popytu”. popytu ilości towaru używa się pojęcia „wielkość Zależność między popytem a ceną jest na ogół zależnością odwrotną. Do przedstawienia popytu można użyć tabel i wykresów. Poruszanie się po krzywej popytu odzwierciedla reakcje wielkości popytu na cenę. cena Wzrost ceny z C1 do C2 powoduje spadek wielkości popytu z Q1 do Q2. C2 C1 Q2 Spadek ceny z C2 do C1 powoduje Q1 wielkość popytu wzrost wielkości popytu z Q2 do Q1. DETERMINANTY POPYTU (czynniki określające, ile danego dobra ludzie będą chcieli kupić): - dochody nabywców, - ceny dóbr komplementarnych (dobra uzupełniające się w zaspokajaniu określonej potrzeby, np. samochody i benzyna) i substytucyjnych (dobra zastępujące się w zaspokajaniu określonej potrzeby np. masło i margaryna), - oczekiwane zmiany sytuacji rynkowej, - gusty i preferencje nabywców, (odzież, obuwie) dokonując wyboru takiego a nie innego towaru konsument daje wyraz swoim upodobaniom. - zmiana liczby i struktury nabywców (np. według płci lub wieku) - inne np. pogoda Mechanizm rynkowy PODAŻ – to założona relacja między ilością dobra, którą producenci są skłonni oferować w danym odcinku czasu, a ceną przy założeniu że inne zjawiska na rynku nie ulegną zmianie. Zależność między podażą a ceną ma charakter dodatni. Zależność między popytem a ceną jest na ogół zależnością odwrotną. Podaż nie jest określona wielkością ale relacją, ilość dobra określa się mianem „wielkości podaży”. Podaż cena Poruszanie się po krzywej podaży odzwierciedla reakcje podaży na cenę. C2 Wzrost ceny z C1 do C2 powoduje wzrost wielkości podaży z Q1 do Q2. Spadek ceny z C2 do C1 powoduje spadek wielkości podaży z Q2 do Q1. C1 Q1 Q2 wielkość podaży Ilość towarów, które producenci chcą oferować na rynku zależy od ponoszonych kosztów produkcji. Cokolwiek wpływa na koszty produkcji to oddziałuje na podaż i położenie krzywej podaży. DETERMINANTY PODAŻY: - zmiana produktywności wywołana zmiana technologii produkcji, - rentowność dóbr substytucyjnych, - dostępność czynników naturalnych, - dostępność różnych zasobów produkcyjnych, - inne, np. pogoda. Zmiana któregokolwiek z czynników może zwiększyć lub zmniejszyć podaż. Podaż i cena, a czas Reakcja podaży na zmianę czynników ją określających wymaga czasu: - okres ultrakrótki Pd1 – podaż stała - okres krótki Pd2 – procesy dostosowawcze podaży - okres długi Pd3 – zdolności produkcyjne zwiększają się cena Pd1 Pd2 Pd3 wielkość popytu OBLICZANIE ZYSKÓ ZYSKÓW I STRAT PRZEDSIĘBIORSTWA Celem przedsiębiorstwa jest wypracowanie jak największych zysków. Zysk- wielkość o jaką przychody ze sprzedaży przewyższają koszty. Strata - ujemny zysk, wielkość o jaką koszty przewyższają przychody ze sprzedaży. Koszty są zróżnicowane i zależą od rodzaju przedsiębiorstwa. Rachunek wynikó wyników Przedsiębiorstwo ustala wysokość zysku bądź straty przy pomocy rachunku wyników: PRZYCHÓD - KOSZTY = WY*IK OPERACYJ*Y (zysk oper. lub strata operacyjna) Przychód ze sprzedaży towarów i usług. Koszty wytworzenia towarów. WY*IK OPERACYJ*Y + ZYSKI *ADZWYCZAJ*E STRATY *ADZWYCZAJ*E = ZYSK lub STRATA BRUTTO ZYSK BRUTTO - PODATEK DOCHODOWY = ZYSK *ETTO Definicje ZYSK KSĘGOWY - zysk brutto wykazany w księgach rachunkowych. ZYSK EKO*OMICZ*Y - kwota jaka zostaje po odjęciu od przychodów wszystkich kosztów łącznie z kosztem alternatywnym kapitału i kosztu ryzyka prowadzenia biznesu. (koszty te nie mają charakteru wydatku z kieszeni) KOSZT ALTER*ATYW*Y KAPITAŁU - przychód jaki mógłby być zrealizowany z najlepszej nie podjętej alternatywnej inwestycji. KOSZT RYZYKA PROWADZE*IA BIZ*ESU (utraty pieniędzy możliwa do przewidzenia strata związana z niepowodzeniem pewnych części przedsięwzięć firmy. STRATA EKO*OMICZ*A - kwota o jaką wydatki zaksięgowane, koszt alternatywny kapitału oraz koszt ryzyka prowadzenia przedsiębiorstwa przekraczają przychody firmy. KOSZTY W LUDZKIM ZACHOWANIU KOSZT JAW*Y - wydatek pieniężny niezbędny w celu pozyskania zasobu, produktu lub usługi. Np. cena książki do j. ang. jest kosztem uczestniczenia w kursie. KOSZT UKRYTY - niewykorzystana możliwość wykonania lub pozyskania czegoś innego lub zastosowania posiadanych zasobów do innego celu. np. czas spędzony na kursie. Koszt ukryty może być dużo większy od kosztów jawnych. Przykład: koszt edukacji Koszty jawne 1). Opłata za kurs 200 2). książka 50 razem 250 koszty ukryte 3). Czas 810 np. praca zarobkowa (135x6) 4). niepokój 10 razem 820 całkowity koszt edukacji 1 070 Koszty ukryte zależą od osoby, nie jednakowo wszyscy cenią czas. RACJONALNE ZACHOWANIE I KOSZT KRAŃCOWY KOSZT KRAŃCOWY - dodatkowy koszt ponoszony w związku z produkcją dodatkowej jednostki określonego dobra, wykonaniem danej czynności lub świadczeniem usługi. Np. przeczytanie dodatkowej strony w książce. Koszt krańcowy zależy od rodzaju dobra i może być stały lub może się zmieniać. PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓ PRZYCHODÓW PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW - jeżeli kolejne jednostki jednego zasobu są zużywane wraz ze stałą ilością innego zasobu, to w pewnym momencie procesu produkcyjnego dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki zasobu zmiennego zacznie maleć. Czyli wzrost produkcji wraz ze wzrostem np. zatrudnienia wiąże się początkowo z malejącym kosztem krańcowym, co wynika ze specjalizacji. W pewnym momencie koszty krańcowe zaczynają rosnąć, a przychody krańcowe zaczną maleć. Przykład sadzenie pomidoró pomidorów Zasób stały - ziemia, narzędzia Zasób zmienny - siła robocza I osoba pracuje - sadzi 100 sadzonek/godz. Traci czas np. na zmianę narzędzi między czynnościami. 2 osoby pracują - sadzą 250 sadzonek/godz. Specjalizacja pracy, mniejsze straty. Krańcowy koszt dodatkowych 150 sadzonek jest niższy niż 100 pierwszych. Do pewnego momentu im więcej pracowników tym większa wydajność i mniejszy koszt krańcowy. W pewnym momencie za dużo robotników na obszarze ziemi, za mało narzędzi, koszt krańcowy wzrasta! KOSZTY W KR KRÓ ÓTKIM I DŁUGIM OKRESIE Struktura kosztów przedsiębiorstwa określa zyskowność decyzji produkcyjnych, w krótkim i długim okresie. Koszty zmieniają się w czasie. Krótki okres - okres w którym wielkość zużycia jednego lub kilku rodzajów zasobów nie może ulec zmianie - ani zwiększeniu ani zmniejszeniu. Długi okres - okres w czasie którego można zmieniać wielkość zużycia wszystkich rodzajów zasobów. W długim okresie nie ma kosztów stałych, wszystkie długookresowe koszty są zmienne. Wielkość produkcji a zyski Korzyści skali - obniżki kosztów wynikające z rozszerzonego zużycia zasobów. Powody występowania korzyści skali: - specjalizacja wykorzystania zasobów - bardziej zaawansowane technologicznie wyposażenie - pracownicy o wyższych kwalifikacjach - poprawa organizacji pracy *iekorzyści skali (dyzekonomia skali )- wzrost kosztów przy dużej produkcji. Powody występowania dyzekonomii skali: - skomplikowane i mało klarowne współzależności pomiędzy pracownikami - większe koszty utrzymania drożności kanałów informacyjnych - mniejszy wkład każdego zatrudnionego w całość produkcji (lekceważenie obowiązków) Długookresowy koszt przeciętny Koszty stałe i zmienne Krótkookresowe koszty mogą być stałe lub zmienne. Koszt stały - koszt, który nie ulega zmianie wraz ze zmianą wielkości produkcji, np. amortyzacja, koszty administracyjne. Koszt zmienny - koszty, które zmieniają się wraz ze zmianą wielkości produkcji, np. płaca pracowników. Koszt całkowity - suma kosztów stałych i zmiennych. Kc=Ks+Kz Koszty c.d. Koszt krańcowy Kk=∆Kc/∆Q Przeciętny koszt stały -PKs -całkowity koszt stały podzielony przez liczbę produkowanych jednostek wyrobu Q. PKs=Ks/Q Przeciętny koszt zmienny - PKz - całkowite koszty zmienne podzielone przez liczbę wyprodukowanych jednostek wyrobu Q. PKz=Kz/Q Przeciętny koszt całkowity - PKc - suma wszystkich kosztów stałych i zmiennych podzielona przez liczbę wyprodukowanych jednostek wyrobu Q. PKc=Kc/Q Wykres kosztó kosztów ROWNOWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA W RÓŻNYCH WARUNKACH RYNKOWYCH W zależności od struktury rynku danego produktu różne są kryteria ustalania wielkości produkcji Struktury rynku: rynku: - rynek doskonały (konkurencja doskonała) - konkurencja monopolistyczna - oligopol - monopol *iezbędne pojęcia: Utarg całkowity – Uc –przychód ze sprzedaży Utarg przeciętny - Up=Uc/Q Utarg krańcowy - Uk=∆Uc/∆Q Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne maksymalizuje zysk przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez punkt zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym (który w warunkach konkurencji doskonałej jest równy cenie produktu). Qr - punkt równowagi przedsiębiorstwa (optimum ekonomiczne, maksimum zysku). Przedsiębiorstwo przynosi zyski w przedziale produkcji Q1 do Q2. Obszar zakreskowany na wykresie to wielkość zysku. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej. Cenobiorca – konsument lub producent na tyle mały w stosunku do całego rynku iż jego sprzedaż i zakupy nie mogą wpływać na ceny rynkowe. W warunkach konkurencji doskonałej producenci są cenobiorcami. Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego. Siła monopolowa – zdolność firm do podnoszenia cen rynkowych wytwarzanych przez nią dóbr lub usług poprzez zmniejszanie wielkości produkcji. Krzywa popytu monopolisty = Krzywa popytu całego rynku dla danego produktu Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego. Przedsiębiorstwo monopolowe jest cenodawcą ponieważ : - brak konkurentów - istnieją bariery wejścia na rynek - brak bliskich substytutów produktu Pochodzenie barier wejścia na rynek: - monopolista jest jedynym posiadaczem zasobów - monopolista jest właścicielem patentu - monopolista posiada prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym terenie - monopolista posiada prawo do znaku towarowego i ma wiernych klientów - bardzo duże koszty stworzenia linii produkcyjnej Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego. Przedsiębiorstwo monopolistyczne jest w stanie równowagi dla produkcji Qr, gdzie krzywa utargu krańcowego przecina się z krzywą kosztów krańcowych. Qr optimum ekonomiczne (maksimum zysku) Cena która odpowiada tej wielkości produkcji (F) to cena monopolowa Praktyki monopolistyczne Różnicowanie cen – praktyka polegająca na stosowaniu różnych cen na to samo dobro czy usługę w zależności od tego kto i ile kupuje, przy założeniu, że koszty krańcowe nie różnią się ze względu na osobę nabywcy. Doskonałe różnicowanie cen – polega na sprzedaży każdej jednostki danego dobra czy usługi po możliwej do osiągnięcia cenie maksymalnej. *iedoskonałe różnicowanie cen – polega na nakładaniu kilku różnych cen w zależności od zróżnicowania poziomu konsumpcji lub różnych segmentów rynku ( wyróżnionych na podstawie lokalizacji, wieku, dochodu, lub innego kryterium nie mającego związku z różnicami kosztów). Konkurencja monopolistyczna Cechy konkurencji monopolistycznej: - pewna liczba odmiennych produktów które mogą w stosunku do pozostałych być substytutami - wielu producentów - łatwość wejścia na rynek - krzywa popytu wysoce elastyczna Firma może się nieco odchylać od ceny ustalonej w warunkach konkurencji doskonałej. Oligopol Określanie ceny przez oligopol - decyzje cenowe oligopolistów są wzajemnie zależne - oligopolista jako monopolista, może produkować na poziomie produkcji gdy utarg krańcowy = koszt krańcowy i uzyskiwać cenę wyższą od ceny konkurencyjnej ale niższą niż cena monopolowa Czynniki produkcji Czynniki produkcji - praca, ziemia, kapitał. Każdy z czynników wnosi do procesu produkcyjnego swój wkład i jest wynagradzany w postaci płacy, renty, procentu.. procentu W stosunku do czynników produkcji działa prawo malejących przychodów: popyt na dany czynnik produkcji zorientowanego na zysk przedsiębiorstwa zależy przede wszystkim od wielkości krańcowego przychodu z produktu tego czynnika. PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW - jeżeli kolejne jednostki jednego zasobu są zużywane wraz ze stałą ilością innego zasobu, to w pewnym momencie procesu produkcyjnego dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki zasobu zmiennego zacznie maleć. Krańcowy przychó przychód Krańcowy przychód z produktu danego czynnika - krańcowy przychód przedsiębiorstwa, przyrost całkowitego przychodu przedsiębiorstwa uzyskany dzięki wykorzystaniu dodatkowej jednostki tego czynnika produkcji. Przedsiębiorstwo maksymalizując zyski zwiększa wykorzystanie danego czynnika dopóki krańcowy koszt zastosowania tego czynnika nie przekroczy krańcowego przychodu z dodatkowej jednostki produkcji uzyskanej dzięki temu czynnikowi. Krańcowy przychód z produktu danego czynnika = krańcowy produkt czynnika * utarg krańcowy z dodatkowej jednostki produktu uzyskanego dzięki temu czynnikowi Rynek pracy Rynek pracy to jeden z czynników procesu produkcji. Na rynku pracy siły popytu i podaży określają poziom płac pracowników. Praca jest towarem. Pracodawca kupuje ten towar za pewną cenę. W warunkach konkurencji płaca określana jest tak jak inne ceny poprzez grę popytu i podaży. Popyt na pracę Popyt na pracę - zakładana odwrotna zależność między płacą realną, a wielkością zatrudnienia w danym okresie czasu, przy założeniu że inne czynniki nie ulegną zmianie. Krzywa popytu jest nachylona w dół - przy wyższym poziomie płac pracodawca będzie zatrudniał mniejszą ilość pracowników. Determinanty popytu na pracę: • Popyt na pracę wynika z popytu na wytwarzany produkt. •Wydajność pracy - ilość którą pracownik wytwarza w danej jednostce czasu. Popyt na pracę będzie rósł i malał wraz ze wzrostem i spadkiem wydajności oraz ceny produktu. Zmiana technologiczna zwiększa wydajność pracy, więc popyt na pracowników może wzrosnąć. Ale jeżeli wzrost wydajności następuje w całej branży to pojawia się duża ilość produktu na rynku, cena spada, wartość produktu krańcowego spada, popyt na pracę spada, zmniejszają się zarobki. Podaż pracy Podaż pracy - założona dodatnia zależność między poziomem płac realnych, a liczbą pracowników (lub roboczogodzin) oferowanych na rynku pracy w danym okresie, przy założeniu iż pozostałe czynniki nie ulegną zmianie. Krzywa podaży jest rosnąca. Przy wyższych stawkach płac więcej pracowników będzie skłonnych dłużej pracować niż przy niższych. Podaż pracy zależy od kosztów alternatywnych czasu pracy. Pracodawcy chcąc zwiększyć produkcję mają dwie możliwości: zwiększyć zatrudnienie lub wypłacać nadgodziny. Przesunięcie krzywej podaży następuje jeśli wartość alternatyw czasu na pracę ulegnie zmianie. Jeżeli pracownik będzie bardziej cenił wolny czas niż pracę (np. w wakacje) to podaż pracy spadnie. Jeżeli z jakiegokolwiek powodu wartość alternatyw dla pracownika zmniejszy się krzywa podaży pracy przesunie się w lewo, podaż pracy wzrasta. Równowaga na rynku pracy. Konkurencyjny rynek pracy to taki gdzie indywidualny pracodawca, ani indywidualny pracownik nie ma wpływu na stawkę Stawka płac Płaca równowagi jest określana podobnie jak ceny dóbr i usług. Przy stawce W2 występuje nadwyżka podaż W2 nadwyżka: ilość osób zatrudnionych wynosi Ql, a ilość osób które chcą podjąć pracę W1 wynosi Q3. Pracownicy którzy nie mają pracy będą chcieli podjąć ją za mniej niż W2. Pracodawcy po niższej stawce mogą popyt zatrudnić większą ilość osób. W ten sposób stawka spadnie do stawki równowagi W, a ilość zatrudnionych wzrośnie z Q 1 do Q2. Q1 Q2 Q3 Ilość pracy Jeżeli stawka spada poniżej W 1 wielkość popytu na siłę roboczą przewyższa wielkość podaży powodując niedobór. Pracodawcy chcąc zatrudnić większą ilość osób muszą podnieść stawkę. Wielkość podaży zwiększy się, a zwiększone stawki ograniczą popyt na pracę Ustali się równowaga na poziomie stawki W 1 i liczbie osób Q2. Przyczyny zróżnicowania płac. Różnice w zarobkach na różnych rynkach są ogromne. Różne czynniki ograniczają konkurencyjność rynków pracy. 1. Zróżnicowanie niepieniężnych korzyści z pracy. •Satysfakcja z wykonywanej pracy, Stawka płac <-korzyści niepieniężne •Stosunki panujące w miejscu pracy popyt Ilość pracy Im większe znaczenie korzyści niepieniężnych związanych z danym zatrudnieniem tym większa podaż pracy Całkowita stawka płac - suma pieniężnej stawki płac oraz pieniężnego ekwiwalentu niepieniężnych korzyści z pracy. Przyczyny zró zróżnicowania płac. 2. Zróżnicowanie rynków Pracownicy różnych gałęzi otrzymuj ą różne stawki płac bo konsumenci przywiązują różną wagę do produkowanych przez nich dóbr. Pracownicy mogą przechodzić między rynkami do tych gdzie płace są wyższe . Ale związane jest to z dodatkowymi kosztami, np. zdobycie nowych kwalifikacji, zmiana miejsca zamieszkania. Przyczyny zróżnicowania płac 3. Zróżnicowanie pracowników Zróżnicowanie płac na tym samym rynku pracy wynika z różnic między pracownikami. Niektórzy pracownicy są bardziej wydajni i im pracodawcy płaca więcej. Kapitał ludzki - nabyte kwalifikacje oraz możliwości produkcyjne pracowników. Zróżnicowanie może być wynikiem społecznej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, religię, przynależność do grupy etnicznej lub partii politycznej. Regulacja prawna stawek Płaca minimalna - dla zapewnienia pracownikom odpowiedniego poziomu życia. Skutki płacy minimalnej: - ograniczenie zatrudnienia - bezrobocie, - większa ilość zasiłków, pomoc społeczna, - podniesienie poziomu przestępczości, - zwiększenie dyskryminacji, - ograniczenie świadczeń niepieniężnych dla pracowników Monopson Czysty monopson - istnieje jeden pracodawca dla pewnej kategorii pracowników, np. duży zakład tekstylny w małym mieście, gdzie nie ma innego przemysłu. Siła monopsonowa - zdolność producenta do zmiany ceny zasobu poprzez zmianę wielkości zatrudnienia. Krańcowy koszt pracy - dodatkowy koszt ponoszony przez firmę powiększającą liczbę zatrudnionych przy przyjęciu jednego dodatkowego pracownika. Krańcowy przychód z pracy - przyrost utargu przedsiębiorstwa uzyskany przy sprzedaży produkcji wytworzonej dzięki zatrudnieniu dodatkowej jednostki pracy. Zatrudnianie przez monopson - zwiększa zatrudnienie tak długo jak efekt dochodowy jest większy od dodatkowego kosztu krańcowego pracy. Monopsonista zatrudnia mniej osób i płaci niższe stawki niż w warunkach konkurencji. Siła rynkowa pracobiorcó pracobiorców 1. Podwyższanie swoich kwalifikacji - pracownik o wyższych kwalifikacjach napotyka na niższą konkurencję. 2. Związki zawodowe - na dużym rynku pojedynczy pracownik nie liczy się. Duża grupa pracowników może natomiast spowodować duże koszty obciążające pracodawcę. Związki zawodowe wykorzystują swoją siłę do ograniczenia podaży pracy i podniesienia płac. Np.osoby nie będące członkami związków nie mogą pracować - podaż pracy spada. Związki zawodowe mogą dążyć do zwiększenia popytu na produkty wytwarzane przez swoją firmę, np. przez polityczne wspieranie restrykcji na te same towary z zagranicy lub przez promocje swoich towarów. W tym przypadku popyt na pracę rośnie i ilość zatrudnionych rośnie, stawka płacy również rośnie. RENTA Ludzie uzyskują dochody nie tylko w wyniku pracy. Mogą uzyskiwać dochody poprzez wynajmowanie posiadanych przez siebie zasobów: ziemi i kapitału. Renta ekonomiczna - każda płatność uzyskana za użyczenie zasobu lub czynnika produkcyjnego, która przekracza jego koszt alternatywny. Czysta renta ekonomiczna - płatność za wykorzystanie zasobu produkcyjnego, który ma zerowy koszt alternatywny. Dla takich czynników podaż jest stałe (pionowa). Powszechna renta ekonomiczna - różnica między ceną zasobu a jego kosztem alternatywnym gdy koszt alternatywny nie jest równy zeru. Cena za hektar ziemi Podaż Czysta renta ekono-ekono miczna Ilość hektarów Kosztem alternatywnym danego dobra jest ilość innego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby możliwe stało się wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego PROCE*T Procent - płatność za odroczoną konsumpcję, wyrażony jako odsetki od wypożyczonej kwoty. Stopa procentowa - roczna płatność za odłożoną konsumpcję, wyrażana jako procent od wypożyczonej kwoty. Rynkowa (nominalna, pieniężna) stopa procentowaprocentowa całkowita płatność którą można otrzymać od udzielonej pożyczki, wyrażona w postaci procentu od udzielonej pożyczki. Składa się z trzech elementów: - Czysta stopa procentowa - Koszt ryzyka - Oczekiwana stopa przyszłej inflacji. Czysta stopa procentowa - przychód którego można oczekiwać z inwestycji w warunkach braku ryzyka i inflacji. Realna stopa procentowa -rynkowa stopa procentowa minus stopa inflacji.