I. Gambashidze, Th. Stöllner, The Gold Of Sakdrisi. Man’s First Gold Mining Enterprise. Veröffentlichungen Aus Dem Dbm Bochum 211 (bochum/rahden 2016).

Transcript

Deutsches B e r g B a u M u s e u M B o c h u M 2 Edited by Irina Gambashidze and Thomas Stöllner Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum, Nr. 211 in collaboration with the Georgian National Museum funded by Gefördert vom Land NRW Bibliografische Informationen der Deutschen Bibliothek Die Deutschen Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http/dnd.ddb.de abrufbar. In Kommission bei VML Verlag Marie Leidorf GmbH, Rahden/Westf. Geschäftsführer: Dr. Bert Wiegel Stellerloh 65 · D-32369 Rahden/Westf. Tel: +49 (0)5771/9510-74 Fax: +49 (0)5771/9510-75 eMail: [email protected] Homepage: www.vml.de Cover image Excavation in Sakdrisi, mine A, photo: K. Stange, AVttention ©Deutsches Bergbau-Museum Bochum, Ruhr-Universität Bochum and the Georgian National Museum retain the rights to all the pictures Redaktion Thomas Stöllner, Sebastian Senczek, Felix Klein, Bochum; Irina Gambashidze, Ketevan Tamazashvili, Nino Otkhvani, Tbilisi Satz, Layout Karina Schwunk, Hans-Jörg Lauffer, Bochum Titelgestaltung Hans-Jörg Lauffer, Thomas Stöllner, Bochum Druck Druck: Grafisches Centrum Cuno GmbH & Co. KG, Calbe ISBN: 978-3-86757-011-4 Table of Content Preface by David Lordkipanidze წინასიტყვაობა - დავით ლორთქიფანიძე 7 I. Prologue: 12 years of the joint Georgian-German Sakdrisi-expedition საყდრისის 12 წლიანი ქართულ-გერმანული ექსპედიცია 10 II. The Caucasus: An ore-mountain of the ancient world კავკასია - უძველისი მსოფლიოს მადნებით მდიდარი მთები 18 III. The gold of Sakdrisi - The geology of the ore-deposit საყდრისის ოქრო - მადნეული საბადოს გეოლოგია 24 IV. The mining archaeology of Sakdrisi – The mine of Sakdrisi and its excavation საყდრისის სამთო არქეოლოგია - სამთო არქეოლოგიური გათხრები საყდრისში 32 V. The gold mine and its structural and archaeological features ოქროს მაღარო - მისი სტრუქტურა და არქეოლოგიური მახასიათებლები 40 VI. Mining a hard-rock deposit: Experimental approaches მადნის სამთო წესით მოპოვება - ექსპერიმენტალური მიდგომა 48 VII. Mining tools in Sakdrisi სამთო იარაღები საყდრისიდან 56 VIII. Where the miners lived: Archaeology of Dzedzvebi: Surveys and find spots at the Dzedzvebi plateau სად ცხოვრობდნენ სამთოელები: არქეოლოგიური სამუშაოები ძეძვებში დაზვერვები და აღმოჩენები 62 IX. The Kura-Araxes-settlement at area II/III მტკვარ-არაქსის ნამოსახლარი II- III უბნებზე 72 X. The Kura Araxes graves: Who were that people and what did they belief in? მტკვარ-არაქსის კულტურის სამარხები: რწმენა-წარმოდგენები 78 XI. The Kura Araxes graves: A spectacular monument მტკვარ-არაქსის კულტურის სამარხები: მომხიბვლელი ძეგლი 86 XII. Working the gold as ritual activity: Mysterious features in Area II and III ოქროს დამუშავება როგორც რიტუალი: მისტიკური აღმოჩენები II და III უბნებზე 92 XIII. The gold of Sakdrisi: How much had been mined and how? The mining as a societal process საყდრისის ოქრო- როგორ და რა რაოდენობის ოქრო იქნა მოპოვებული? სამთო წარმოება, როგორც საზოგადოებრივი პროცესი 100 5 XIV. Chalcolithic forebears: The earlier settlement at the Southern plateau ქალკოლითელი წინაპრები: უადრესი ნამოსახლარი სამხრეთ პლატოზე 108 XV. And the later ages: The late second and early first millennium in the Mashavera-Valley and at Dzedzvebi ძძვ.წ. II ათასწლეულის მიწურული და I ათასწლეულის დასაწყისი მაშავერას ხეობასა და ძეძვებში 116 XVI. Wither gold mining? The heritage issue Sakdrisi ოქროს წარმოების ნგრევა? საყდრისი - კულტურული მემკვიდრეობა 124 XVII. Catalogue of objects ნივთების კატალოგი 132 XVIII. Bibliography ბიბლიოგრაფია 169 6 Preface by David Lordkipanidze I would like to congratulate you with opening of the exhibition and p ­ ublishing of this wonderful new catalogue that is one more bright example of the German-Georgian cultural and scientific relationship. The exhibition and publication was developed within the frames of the German Mining Museum Bochum and the Georgian National Museum’s joint project “Salt, Copper and Gold – Early Mining in the Caucasus”. Cooperation of the German Mining Museum Bochum and Georgian archaeologists begun in 90-es of 20th century. One of the major happenings of the joint scientific research was the archaeological exhibition “Georgia – Treasure from the Country of the Golden Fleece” and the catalogue with the same title. Exposition opened its doors to the visitors in October, 2001 in German Mining Museum Bochum and in traveled to the Wiesbaden Museum, 2002. Here to mention that the exhibition and catalogue was of a high importance in raising awareness about the culture and traditions of the Georgian Nation soon after gaining ­independence from the Soviet Union. During the following years collaboration of the German Mining Museum Bochum and the Georgian National Museum was supported by the Volkswagen F ­ oundation, Shota Rustaveli National Science Foundation and German Research Foundation (DFG). Joint research leaded us to the ­scientific discoveries that attracted ­ ttention of the international scientific soa ciety and study of the Sakdrisi Gold Mine gained international recognition. Unfortunately, the research was faced to numbers of difficulties and had to overcome serious problems. Despite all, Georgia is inheritance of the priceless archaeological material of Sakdrisi Mine that will be exhibited according to the latest museum techniques into the new museum in the City of Bolnisi, where construction works of the museum have already begun. In the new museum viewers will have a ­possibility to get familiar with full history of the Sakdrisi Mine with the archaeological objects and 3D modeling of the mine itself. Scientific research still goes on and we witness interesting discoveries every year. I would like to thank our German partners and supporters – German Mining ­Museum Bochum, Volkswagen Foundation, ­German Research Foundation (DFG), Shota Rustaveli National Science Foundation, French National Research Agency and to all who were involved in the preparation process of the publication. General Director of the Georgian N ­ ational Museum Prof. Dr. David Lordkipanidze 7 8 დავით ლორთქიფანიძე მოხარული ვარ მოგილოცოთ წინამდებარე საერთაშორისო სამეცნიერო სამყაროსათვის კატალოგის გამოცემა და გამოფენის მნიშვნელოვანი აღმოჩენები გაკეთდა და გახსნა, რომელიც გერმანულ-ქართული საყდრისის საბადოს კვლევამ საერთაშორისო თანამშრომლობის კიდევ ერთი აღიარება მოიპოვა. სამწუხაროდ, ერთობლივ თვალსაჩინო მაგალითია. გამოფენა და სამეცნიერო კვლევას ბევრი სირთულე შეხვდა პუბლიკაცია გერმანიის სამთო მუზეუმისა და სერიოზული პრობლემის გადალახვა და საქართველოს ეროვნული მუზეუმის მოუხდა. მიუხედავად ყველაფრისა, ერთობლივი პროექტის „მარილი, ოქრო დღეს საქართველო ფლობს საყდრისის და სპილენძი – უძველესი სამთო წარმოება საბადოს ფასდაუდებელ არქეოლოგიურ კავკასიაში“ ფარგლებში მომზადდა. მონაპოვარს, რომელიც მსოფლიოს უახლესი სამუზეუმო ტექნოლოგიის გამოყენებითა თანამშრომლობა გერმანიის სამთო მუზეუმსა და სტანდარტების დაცვით გამოიფინება და ქართველ არქეოლოგებს შორის 1990-იან მუზეუმში, რომლის მშენებლობაც ქალაქ წლებში დაიწყო. ერთობლივი სამეცნიერო ბოლნისში უკვე დაწყებულია. ახალ მუზეუმში კვლევების ერთ-ერთი საეტაპო მოვლენა – დამთვალიერებელს საშუალება ექნება არქეოლოგიური გამოფენა „საქართველო – 3D მოდელირებისა და არქეოლოგიური განძეულობა ოქროს საწმისის ქვეყნიდან” და ექსპონატების საშუალებით სრულად გაეცნოს ამავე სახელწოდების კატალოგის გამოცემა საყდრისის ოქროს მაღაროს ისტორიას. იყო. ექსპოზიცია 2001 წლის ოქტომბერში   გაიხსნა ბოხუმის სამთო მუზეუმში და შემდგომ სამეცნიერო სამუშაოები კი, კვლავ ვისბადენის მუზეუმში გადაინაცვლა 2002 გრძელდება და ჩვენ ყოველ წელს საინტერესო წელს. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ მოვლენას აღმოჩენების მომსწრენი ვხვდებით. მსურს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა გულწრფელი მადლობა გადავუხადო ჩვენს ჩვენი ქვეყნის კულტურული მემკვიდრეობის გერმანელ პარტნიორებს და მხარდამჭერებს ევროპისთვის გაცნობის საქმეში, რადგან – ბოხუმის გერმანიის სამთო მუზეუმს, საქართველოს მაშინ დამოუკიდებლობა ახალი ფოლკსვაგენის ფონდს, გერმანიის დაბრუნებული ჰქონდა და ყოფილი საბჭოთა კვლევების საზოგადოებას, რუსთაველის კავშირის საზღვრებს მიღმა ჩვენი ქვეყნის ეროვნულ სამეცნიერო ფონდს, საფრანგეთის შესახებ არცთუ დიდი ინფორმაცია იყო. სამეცნიერო კვლევების სააგენტოსა და ასევე, ყველას, ვინც ამ გამოცემისა და გამოფენის მომდევნო წლებში ბოხუმის გერმანიის სამთო მუზეუმსა და საქართველოს ეროვნულ მუზეუმს შორის თანამშრომლობა ფოლკსვაგენის ფონდის, შოთა რუსთაველის მომზადებაში იყო ჩართული.  საქართველოს ეროვნული მუზეუმის გენერალური დირექტორი ეროვნული სამეცნიერო ფონდისა და გერმანიის კვლევების საზოგადოების მხარდაჭერით კიდევ უფრო ინტენსიური გახდა. ერთობლივი კვლევების შედეგად მთელი აკად. წევრ–კორ. დავით ლორთქიფანიძე 9 Excavation in Sakdrisi, mine A, photo: Thorsten Rabsilber. 10 გათხრები საყდრისში, მაღარო A, ფოტო: თორსთენ რაბსიბლერი. I. Prologue 12 Years of the Joint GeorgianGerman Sakdrisi-Expedition 11 12 Years of the Joint GeorgianGerman Sakdrisi-Expedition Irina Gambashidze, Th. Stöllner Collaboration and intensive relations bet­ween Germany and Georgia go back for a long time, and it could refresh newly after the early 1990s events: It was not only the Caucasian meeting with the former Soviet leader Mikhail Gorbatchev and the German chancellor Helmut Kohl that helped the reunification of the two German states. It was also the remembrance of German settlers in the Caucasus and the activities of German researchers that built a basis for the new collaborations. 1999 saw the start of the collabo­ ration between the Othar Lordkipanidze Center of Archaeology (from 2007 Geor- The German-Georgian excavation team in summer 2009, photo: Thorsten Rabsilber. The meeting of the General secretary of the USSR, Mikhail Gorbatshev, the later Georgian president Eduard Shevardnadze and the German chancellor Helmut Kohl was an important step to the German r­ eunification. სსრკ გენერალური მდივნის მიხეილ გორბაჩოვის, საქართველოს მომავალი პრეზიდენტის ედუარდ შევარდნაძისა და გერმანიის კანცლერის ჰელმუთ კოლის შეხვედრა. 12 ირ. ღამბაშიძე, თ. შტოლნერი ყოფილი საბჭოთა ლიდერის მიხეილ გორბაჩოვისა და გერმანიის კანცლერის ჰელმუტ კოლის შეხვედრამ არა მარტო ორი გერმანული სახელმწიფოს გაერთიანებას შეუწყო ხელი, არამედ კავკასიაში მოსახლე გერმანელი ხალხისა და აქ მოღვაწე გერმანელი მეცნიერების გახსენებასაც, რითაც ახალ თანამშრომლობას ჩაეყარა საფუძველი. ქართულ-გერმანული ექსპედიცია 2009 წლის ზაფხულში, ფოტო: თორსთენ რაბსიბლერი. 1999 წლიდან იწყება ურთიერთობა ოთ. ლორთქიფანიძის არქეოლოგიის ცენტრსა (2007 წლიდან საქართველოს ეროვნული მუზეუმი) და გერმანიის სამთო მუზეუმს შორის. იგი დღემდე ძლიერ და წარმატებულ თანამშრომლობად რჩება. 2006 წელს ამ პარტნიორობას რურის უნივერსიტეტიც შეუერთდა. ამ The work in the galleries takes a lot of manpower: Georgians and Germans worked side by side to empty the blastwork debris from the 20th century above the prehistoric galleries. In the center: David Gambashidze. Photo: Th. Stöllner. მაღაროებში მუშაობა დიდ ადამიანურ რესურს მოითხოვს: ქართველები და გერმანელები გვერდიგვერდ მუშაობდნენ, რათა გაესუფთავებინათ პრეისტორიული ხანის გამონამუშევრები XX საუკუნის აფეთქებებისას გაჩენილი საწარმოო ნარჩენისგან (წინა პლანზე დავით ღამბაშიძე). 13 Joint work of the Georgian-German team: underground work in mine A, photo: K. Stange, AVttention. ქართულ-გერმანული ექსპედიციის მონაწილეები: მიწისქვეშა სამუშაოები, მაღარო A, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. Joint work of the Georgian-German team: description and classification of hammer-stones at Sakdrisi; photo: Th. Stöllner. ქართულ-გერმანული ექსპედიციის მონაწილეები: ქვის უროების აღწერა და კლასიფიკაცია საყდრისში; ფოტო: თ. შტოლნერი. 14 Joint work of the Georgian-German team: hauling work in mine A; photo: I. Gambashidze. ქართულ-გერმანული ექსპედიციის მონაწილეები: მიწის სამუშაოები, მაღარო A,; ფოტო: ირ. ღამბაშიძე. Joint work of the Georgian-German team: description and inventarisation at the camp in Balitshi; photo: Nino Otkhvani. ქართულ-გერმანული ექსპედიციის მონაწილეები: აღწერა და ინვენტარიზაცია ბაზაზე სოფ. ბალიჭში. ფოტო: ნ. ოთხვანი. 15 Map of the Mashavera-valley and the Bolnisi region at the beginning of the 20th century, Sakdrisi is in the centre of the highlighted circle. Map: Othar Lordkipanidze Archaeological Center, GNM. მაშავერას ხეობისა და ბოლნისის რაიონის რუკა, XX საუკუნის დასაწყისი: ოთარ ლორთქიფანიძის არქეოლოგიის ცენტრი, GNM. gian National Museum) and Deutsches Bergbau-­Museum Bochum that has remained fresh and successful until the present day since then. In 2006 the Ruhr-University joined this partnership. Over the years both the partners opened a successful exhibition about Georgia (“Georgien. Schätze aus dem Land des goldenen Vliess”) in 2000/2001. From 2004 on intensive scientific collaboration took place and was supported by the VW-foundation in Hannover, by the Rustaveli-foundation and by the German Research foundation (DFG). During this scientific work, metals of ancient cultures have been investigated and old mining in Georgia was explored. It was one of the most important goalsto also build up and strengthen the competence of Georgian colleagues in the fields of Archaeometallurgy and Min- 16 ing Archaeology. And our team established a field school by which the most important monument, the ancient gold mine of Sakdrisi, was thoroughly investigated. During all those years our f­ riendly collaboration was built on mutual and trustful work in the field but also in the museums and laboratories. Our field camp in Balitishi was temporally populated by more than 20 national and international scholars, from the professors to the students. We were generously housed by the villagers from Balitishi, which was a backbone for our success. Although we earned a lot of internatio­ nal visibility by our results, we also had to face difficulties and serious troubles during the years. This all contributes to the richness of memories that are connected with the Sakdrisi-expedition. ურთიერთობის წყალობით 2000-2001 წლებში გაიხსნა საკმაოდ წარმატებული გამოფენა - “Georgien. Schätze aus dem Land des goldenen Vliess”. 2004 წლიდან ფოლკსვაგენის ფონდის, შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდისა და გერმანიის კვლევების საზოგადოების მხარდაჭერითა და დაფინანსებით იწყება ინტენსიური სამეცნიერო კონტაქტები და კვლევები საქართველოში. სამეცნიერო კვლევების ფარგლებში, გამოკვლეული იქნა ლითონები უძველეს კულტურებში და შესწავლილი იქნა უძველესი სამთამადნო წარმოება საქართველოში. პროექტის ერთერთ უმთავრეს მიზანს ასევე წარმოადგენდა ქართველი კოლეგების ცოდნისა და კომპეტენციის ამაღლება არქეომეტალურგიისა და სამთოარქეოლოგიის სფეროებში. ჩვენმა გუნდმა შექმნა საველე სკოლა, რომლის მეშვეობითაც სრულყოფილად იქნა გამოკვლეული უმნიშვნელოვანესი ძეგლი - საყდრისის უძველესი ოქროს მაღარო. წლების მანძილზე ჩვენი მეგობრული ურთიერთობა აგებულ იქნა სანდო და გულწრფელ საქმიანობაზე, როგორც ველზე, ასევე მუზეუმებსა და ლაბორატორიებშიც. ჩვენი საველე ჯგუფის (დაკომპლექტებული ოცამდე ადგილობრივი თუ უცხოელი მეცნიერით, პროფესორითა და სტუდენტით) დროებითი საცხოვრებელი სოფელ ბალიჭში მდებარეობდა, რომლის მაცხოვრებლებმაც დიდი გულუხვობა და სტუმართმასპინძლობა გამოიჩინეს ჩვენს მიმართ, რაც, ასევე ჩვენი წარმატების ერთ-ერთი საწინდარი გახდა. მიუხედავად საერთაშორისო სამეცნიერო აღიარებისა, ჩვენ მოგვიწია დიდი სირთულეებისა და დაბრკოლებების გადალახვა. ყოველივე ეს ჩვენში მდიდარ მოგონებად რჩება, რომელიც საყდრისის ექსპედიციასთან არის დაკავშირებული. The DBM and the Othar Lordkipanidze Archaeological Center opened in 2001 a joint and successful exhibition: Georgien. Schätze aus dem Land des goldenen Vliess. Right side. The famous Znori lion, from a kurgan grave of the 3rd mill., photo: DBM/ Othar Lordkipanidze Archaeological Center/ GNM. 2001. წელს გაიხსნა გერმანიის ბოხუმის სამთო მუზეუმისა და ოთარ ლორთქიფანიძის არქეოლოგიის ცენტრის ერთობლივი გამოფენა: საქართველო განძეულობა ოქროს საწმისის ქვეყნიდან. წნორის ყორღანში აღმოჩენილი ლომის ქანდაკება, ძვ.წ. III ათასწლეული. ფოტო: GNM. 17 18 The Greater West Caucasus, photo: Vitalii Raichenko. დიდი კავკასიონი, ფოტო: ვიტალი რაიჩენკო. II. The Caucasus: An Ore-Mountain of the Ancient World 19 The Caucasus: An Ore-Mountain of the Ancient World A. Hauptmann, Th. Stöllner The Caucasus mountain ridges count among the most important ore-mountains in the world. And this has been known since the ancient periods. The region is known by the Greece myth of the “Golden Fleece”: Jason, a Mycenaean hero of royal origin, sailed with his companions, the Argonauts, from Iolkos to the Colchis to demand from king Aie­tes the “Golden Fleece” of the ram Chrysomallos. Jason successfully looted the fleece with the help of the king’s daughter Medea, the sorceress, who put the guard of the fleece, a dragon, to sleep. The richness and the variability of the ore resources of the Caucasus find its reason in its geological history: The Greater as well as the Lesser Caucasus The Greater Western Caucasus shows its breathtaking beauty, photo: Galyna Andrushko. View of the Tsalka Reservoir in Trialeti, photo: DBM, Thorsten Rabsilber. 20 ა. ჰაუპტმანი, თ. შტოლნერი. კავკასიონის მთათა სისტემა ერთერთი უმნიშვნელოვანესია მსოფლიოს მადნებით მდიდარ მთებს შორის. ეს ფაქტი უძველესი დროიდან იყო ცნობილი, რის დასტურსაც წარმოადგენს ბერძნული მითი „ოქროს საწმისზე“, სადაც მოთხრობილია სამეფო წარმოშობის მიკენელი გმირის იასონის შესახებ. იგი არგონავტებთან ერთად მოემართება იოლკოსიდან კოლხეთში, რათა მეფე აიეტს მოსთხოვოს „ოქროს საწმისი“. იასონი აიეტის გრძნეული ქალიშვილის მედეას დახმარებით საწმისის მცველ დრაკონს აძინებს და გაიტაცებს „ოქროს საწმისს“. დიდი კავკასიონი თავისი სულისშემძვრელი სილამაზით, ფოტო: გალინა ანდრუშკო. კავკასია თავისი მდიდარი და მრავალფეროვანი მადნეული საბადოებით საფუძველს გეოლოგიის ისტორიაში პოულობს. დიდი და მცირე კავკასიონის ნაოჭა მთათა სისტემა ტექტონიკური ძვრების შედეგად წალკის წყალსაცავი, თრიალეთი, ფოტო: DBM, თორსთენ რაბსიბლერი. 21 The Caucasus is rich in various metal-resources: The map shows the most important ore-deposits of Georgia and its neighboring areas; source: DBM. კავკასია მდიდარია სხვადასხვა ლითონის მარაგებით: რუკაზე ნაჩვენებია საქართველოსა და მეზობელ ტერიტორიებზე არსებული მნიშვნელოვანი მადნეული საბადოები; წყარო: DBM. are ranges of Fold Mountains that were unfolded by tectonic movements from the southern Arabian plate towards the north and the Eurasian plate. This has led to the rise of the mountain ridge, especially in the Tertiary (65-2.5 Mio years), and the development of ore-deposits since then. This can be compared with many other mountain ranges that we know from Europe and Asia (the Alpine-Himalayan girdle). This belt of ore-deposits is widely known as Tethyan-Eurasian Metallogenic Belt (TEMB). It is therefore the discovery of numerous, mostly polymetallic, ore deposits in the Caucasus mountain ranges gave the region its fame through the ages. Among the large number of ore deposits of copper, iron, lead, zinc, and other base metals, there are several gold dis- 22 tricts in Georgia which are located in the Greater Caucasus and in the Transcaucasus. Both primary gold ­occurrences and (paleo-) placer gold from various geo­logical epochs were found in these districts. In between, north of the ­capital of Tbilisi, there are some s ­ maller (paleo-) placers in the A ­ ragvi river. Pla­ cer gold of subordinated importance was also observed in the lower Chorokhi river near Batumi in Adjaria. All these ­occurrences were exploited in the ­recent past. The by far largest gold districts of Georgia with numerous s ­ ingle ­manifestations are those of Svaneti / Racha in the Greater Caucasus and of Bolnisi / Sakdrisi in the Transcaucasus, close to the border of Armenia. Similar deposits are also known from the neighboring Armenian (Sotk) and Azerbaijan Mountains (Kedabeg, Gosha). წარმოიქმნა სამხრეთიდან, არაბული ბაქნიდან, ჩრდილოეთით ევრაზიული ბაქნის მიმართულებით. ამან კი მთის თხემის ამაღლება და მადნების წარმოქმნა-განვითარება გამოიწვია. ეს პროცესები განსაკუთრებით გააქტიურდა მესამეულ პერიოდში (65-2.5 მილიონი წლის წინ). მსგავსი ტიპის მთათა სისტემები მრავლადაა ცნობილი ევროპასა და აზიაში (ალპურ-ჰიმალაიური მთაგრეხილი). ასეთი საბადოების მთათა სისტემა Tethyan-Eurasian Metallogenic Belt (TEMB) – ის სახელითა ცნობილი. მრავალი, ძირითადად, პოლიმეტალური საბადოების აღმოჩენამ კავკასიის მთიანეთის რეგიონს სახელი გაუთქვა. სპილენძის, რკინის, ტყვიის, თუთიისა და სხვა ძირითადი ლითონების საბადოების გარდა, საქართველოში, როგორც დიდ, ასევე მცირე კავკასიონზე, ოქროს გამადნების რამდენიმე ზონა არსებობს. ამ ზონებში, სხვადასხვა გეოლოგიურ ეპოქებში, გვხვდება პირველადი და ალუვიური ოქროს გამოვლინებები. შედარებით მცირე ალუვიური ზონა ფიქსირდება თბილისის ჩრდილოეთით, მდ. არაგვში. ალუვიური ოქროს არსებობა ასევე შეიმჩნევა აჭარაში, ბათუმთან, ქვემო ჭოროხში. დღეისათვის ოქროს ყველაზე დიდი გამოვლინებები ცნობილია კავკასიონის მთავარი ქედის გასწვრივ, სვანეთსა და რაჭაში, ხოლო მცირე კავკასიონზე ბოლნისში - საყდრისში, სამხრეთ საქართველოში. მსგავსი საბადოები ცნობილია მეზობელ სომხეთსა (სოთხი) და აზერბაიჯანის (ქედაბეგი, გოშა) მთებში. Redfigured lekithos from Paestum with a representation of the mythical story of Jason, Medea and the Golden Fleece, which is guarded by a dragon shaped snake. Circa 340 BC; Art collection of the Ruhr-Universität Bochum, Inv. Nr. S 1080. წითელფიგურული ლეკითოსი პაესტუმიდან, მითოლოგიური სცენით - იასონი, მედეა და ოქროს საწმისი, რომელსაც დრაკონის ფორმის გველი იცავს. დაახლოებით ძვ.წ. 340 წელი; რურის უნივერსიტეტის ხელოვნების კოლექცია, ბოხუმი, ინვ. 1 S 1080. 23 Madneuli opencast mine, blasting work, photo: Th. Stöllner. 24 მადნეულის ღია კარიერი, აფეთქებითი სამუშაოები, ფოტო: თ. შტოლნერი. III. The Gold of Sakdrisi The Geology of the Ore-Deposit 25 The Gold of Sakdrisi The Geology of the Ore-Deposit A. Hauptmann, M. Jansen, Th. Stöllner The Bolnisi region hosts one of the most important metallogenetic areas in the Caucasus: there is an abundancy of many deposits, of which most are poly­metallic in their origin and composition. The Madneuli polymetallic ore-deposit is a hybrid between volcanogenic massive sulphide ore deposits (VMS) and an epithermal (subvolcanic) gold-silver deposit. The ore body of these VSM deposits is bound to a rhyolithic dome above an intrusion of granodiorite caused by so called acid volcanism. In the sulphidic zone it consists of ore minerals such as sphalerites, chalcopyrites, or galenites. The deposit of Madneuli shows ­vertical “telescoping“ of a copper-lead/ zinc-­ Aerial photography of the Madneuli opencast-mine, photo: Th. Stöllner. The Kachagiani-Hillock during the excavation: Thorsten Rabsilber. საყდრისი-ყაჩაღიანი, არქეოლოგიური გათხრების მსვლელობა, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 26 ა. ჰაუპტმანი, მ. იანსენი, თ. შტოლნერი მადნეულის ღია კარიერი, აეროფოტო, ფოტო: თ. შტოლნერი. მეტალოგენური ადგილების თვალსაზრისით ბოლნისის რაიონი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია კავკასიაში. იგი მდიდარია საბადოებით, რომელთა უმეტესობაც წარმოშობითა და შემადგენლობით პოლიმეტალურია. მადნეულის პოლიმეტალური საბადო წარმოადგენს ვულკანური მასივის სულფიდებისა და ეპითერმული (სუბვულკანური) ოქრო-ვერცხლის საბადოს ჰიბრიდს. მსგავსი ტიპის მარაგების მადნები სულფიდურ ზონებში შედგება ისეთი მინერალებისაგან როგორებიცაა: სფალერიტები, ქალკოპირიტები ან გალენიტები. მადნეულის სპილენძ-ტყვიისა და თუთიაბარიტ-ოქროს გამადნება ვერტიკალური, “ტელესკოპური,” წყობისაა. თავისი გეოქიმიური სტაბილურობის გამო ოქრო ზედაპირთან ახლოს, “რკინის ქუდშია” გამდიდრებული, სადაც იგი ჰემატიტთან Aerial photography of the Kachagiani hillock in 2005, photo: I. Gambashidze. საყდრისი-ყაჩაღიანის ბორცვი, აეროფოტო: ირ. ღამბაშიძე. 27 baryte-gold mineralisation. Due to its geochemical stability gold is enriched in the gossan near the surface, where it is bound to contacts between quartz and hematite. In such positions ancient galleries were found: besides the prehistoric mines of Sakdrisi-Kachagiani hillock, old mining traces could be described from the Madneuli-deposit, and from the Kvirazchoveli-deposit (Sakdrisi V), as well as from Postiskedi-deposit (Sakdrisi III-IV). Copper is associated in traces with gold, but economically valuable amounts of copper only occur in a depth of ca. 60 m. The prehistoric mine of Sakdrisi-Kachagiani exploited a swarm of vertical to irregularly formed hydrothermal quartz veins with a thickness of only 10 – 30 cm. In the gossan zone these deposits can be characterized as typical stockwork-mineralisations, what has its consequences also for the prehistoric mining technique. The gangue of the gossan zone is barite and hematite. Hostrocks are ignimbrites and other (pyroclastic) volcanic rocks (tuffs) often intensively affected by tectonic activities and metasomatism. The veins are silicified by quartz mineralisation in those sub vertical veins and therefore extremely hard to extract. The gold itself is fine-grained and dispersed in the veins. It is hard to see with the naked eye. And it consists of various side-elements such as silver and copper. These side-elements influenced the final colour of the gold. The Bolnisi-Madneuli ore-region is rich also in gold deposits either from secondary deposits in rivers but also from primary ore-deposits, map: A. Hauptmann. ბოლნის-მადნეულის რეგიონი მდიდარია არა მარტო მდინარეული ოქროთი, არამედ ძირითადი მადნეული საბადოებით, რუკა: ა. ჰაუპტმანი. 28 და კვარცთან გვხვდება ერთობლიობაში. სწორედ, ასეთ მდგომარეობაში იქნა მიკვლეული საყდრისის უძველესი გვირაბები. საყდრისი-ყაჩაღიანის პრეისტორიული ხანის მაღაროების გარდა უძველესი სამთო წარმოების კვალი შეიმჩნევა მადნეულის, კვირაცხოველის (საყდრისი V) და ფოსტის ქედის საბადოებზეც (საყდრისი III-IV). აქ სპილენძი მცირე რაოდენობითაა დაკავშირებული ოქროსთან, მაგრამ ამავდროულად კომერციული თვალსაზრისით მისი ღირებული რაოდენობა ვლინდება 60 მეტრის სიღრმეზე. საყდრისი-ყაჩაღიანის პრეისტორიული ხანის მაღაროში მუშავდებოდა, როგორც ვერტიკალური, ასევე უსწორმასწოროდ ფორმირებული ჰიდროთერმული კვარციტის ძარღვები, რომლთა სისქე მხოლოდ 10-30 სმ-სშეადგენდა. „რკინის ქუდში“ განლაგებული მარაგები ხასიათდება „შტოკვერკული“ მინერალიზაციით. აქ დაფიქსირებული ფუჭი ქანები წარმოდგენილია ბარიტითა და ჰემატიტით. შემცველი ქანები კი იგნიმბრიტებისა და სხვა (პიროკლასტური) ვულკანური ქანების (ტუფი) სახით, რომელთაც ემჩნევათ ტექტონიკური მოვლენებისა და მეტასომატოზის ხშირი ზეგავლენა. კვარცის ძარღვების მინერალიზაცია სილიფიცირებულია ზემოთ აღნიშნულ ვერტიკალურ ქვე-ძარღვებში და ამის გამო, მისი მოპოვება საკმაოდ ძნელია. თავად ოქრო წვრილმარცვლოვანია და გაფანტულია ძარღვებში. მისი დანახვა შეუიარაღებელი თვალით საკმაოდ რთულია. იგი შეიცავს სხვადასხვა გვერდით ელემენტებს, ისეთებს როგორებიცაა: ვერცხლი და სპილენძი, რომელთაც თავის მხრივ დიდი გავლენა იქონიეს ოქროს ფერზე. Zoning of ore-deposit of Bolnissi/Kazreti Ancient Mining Au Cu (Pb, Zn) Not at the surface! The Madneuli opencast shows a typical zoning of a polymetallic deposit; photo: A. Hauptmann. მადნეულის ღია კარიერი პოლიმეტალური საბადოს ტიპური ზონალობა; ფოტო: ა. ჰაუპტმანი. 29 Aerial photography of the Kachagiani hillock in 2008 with the emptied ancient galleries and the excavation trenches, photo: Th. Stöllner. საყდრისი-ყაჩაღიანის ბორცვი 2008 წელს, გამოვლენილი უძველესი გამონამუშევრებითა და არქეოლოგიური თხრილებით, ფოტო: თ. შტოლნერი. 30 An ore-lode above ground. მადნის ბუდობები საყდრისში მიწის ზედაპირზე. Gold panned from prehistoric mining debris. An ore-lode in Sakdrisi. გარეცხილი ოქრო პრეისტორიული ხანის სამთო მადნის ბუდობები მიწისქვეშ, საყდრისი. ნარჩენებიდან. photos: A. Omiadze, Th. Stöllner. ფოტოები: ა. ომიაძე, თ. შტოლნერი. Gold sorted from panning concentrates of S­ akdrisi. An ore-piece with host rock. თვითნაბადი მადნის საყდრისის კონცენტრატის გარეცხვის შედეგად ნატეხი. მიღებული ოქრო. photos: DBM/GNM, M. Jansen, A. Hauptmann. მ. იანსენი, ა. ჰაუპტმანი. 31 Laserscanning below ground, photo: K. Stange, AVttention. 32 მიწისქვეშა ლაზერული სკანირება, ფოტო: კ. შტანგე. AVttention. IV. The Mining Archaeology of Sakdrisi – The Mine of Sakdrisi and its Excavation 33 The Mining Archaeology of Sakdrisi - The Mine of Sakdrisi and its Excavation Th. Stöllner, I. Gambashidze, J. Garner, N. Otkhvani, Th. Rabsilber, G. Steffens, P. Thomas The Kachagiani hillock already was mentioned as Sakdrisi on an early 20ies century map. In Medieval times the area was located between two villages – Jaldami and Akhalsheni. The mine itself was named as Abulmug, ­after the settlement Abulmug near Kviratskhoveli. There are early reports of minerals such as “lazuli,” copper and iron, not of gold that had been won from the river beds in the 18th and 19th century. The Sakdrisi-prospects, however, did explore the deposits in the 1980s, and soon after also The Kura-Araxes hearth furniture found in a tool dump indicates domestic activities nearby the mining entrance, drawing: GNM, E. Sakhvadze. მტკვარ-არაქსის კულტურის კერის სადგარი, აღმოჩნდა იარაღების ნაყარში, რაც მეტყველებს მაღაროს შესასვლელთან ყოფით საქმიანობაზე, GNM, ე. სახვაძე. 34 Sakdrisi, view of mine A and B during excavation, photo: Th. Rabsilber Transportation of the backfill from the deepest parts of the mine by hauling it up in buckets, photo; Thorsten Rabsilber. მაღაროს ყველაზე ღრმა ადგილებიდან ვედროებით მიწის ამოტანა, ფოტო: კთ. რაბსიბლერი.. თ. შტოლნერი, ირ. ღამბაშიძე, ჯ. გარნერი, ნ. ოთხვანი, თ. რაბსიბლერი, გ. შტეფენსი, ფ. ტომასი საყდრისი, მაღარო A და B გათხრების მსვლელობისას. ფოტო: თ. რაბსიბლერი. Working underground deserves patience and requires passion because of the lack of space in the gallery, photo: K. Stange, AVttention. მიწისქვეშა სამუშაოები, გამონამუშევრების სივიწროვის გამო, დიდ მოთმინებასა და საქმისადმი სიყვარულს მოითხოვს, ფოტო: კ. შტანგე. AVttention. საყდრისი-ყაჩაღიანის ბორცვი XX საუკუნის ათიანი წლებით დათარიღებულ რუკაზე საყდრისის სახელითაა მოხსენიებული. ყაჩაღიანის ბორცვი შუა საუკუნეებში მოქცეული იყო სოფლების ჯალდამსა და ახალშენს შორის. თვით საბადოს კი აბულმუგის სახელი, დღევანდელი კვირაცხოველის ადგილზე არსებული ნასოფლარ აბულმუგის სახელი, XX საუკუნის 70იან წლებში დაერქვა. შუა საუკუნეების წყაროებში გვხვდება ადრეული ცნობები აქ არსებულ მინერალებზე. მაგალითად, როგორიცაა სპილებძი, „ლაჟვარდი“ და რკინა, თუმცა არაა ნახსენები ოქრო, რომლის მოპოვება XVIII-XIX Kura Araxes ceramic originally was part of domestic equipment but had been used secondarily in the daily mining practice, photo: M. ­Machavariani. მტკვარ-არაქსის კულტურის თიხის ჭურჭელი ჭურჭელი თავდაპირველად საოჯახო საქმიანობაში გამოიყენებოდა. შესაძლოა მოგვიანებით იგი გამოყენებული ყოფილიყო სამთო საქმიანობის ყოველდღიურობაში, ფოტო: მ. მაჭავარიანი. 35 General overview of AMS14C-dates from the gold mine of Sakdrissi in 1σand 2 σ-standard deviation, dating by ETH-Zurich (G. Bonani/I. Hajdas) and B. Kromer (Heidelberg/Mannheim); graphics: Th. Stöllner. საყდრისის ოქროს საბადოს AMS 14C თარიღების ზოგადი მიმოხილვა 1σდა 2 σ-სტანდარტული ცდომილებით, თარიღები მიღებულია ETH-ცურიხი (გ. ბონანი/ი. ჰაიადასი) და ბ. კრომერი (ჰაიდელბერგი/ მანჰაიმი) მიერ; გრაფიკა, თ. შტოლნერი. the prehistoric mining was described by engineers such as ­Timor Mudshiri. At this time nobody knew exactly when prehistoric mining had first ­occurred here. The surprisingly early ­radiocarbon dates confirmed finally in 2004 a date more than 5000 years ago! The team was able to carry out eight field seasons at the Kachagiani h ­ illock (between 2004 to 2013). The excavation work was extremely demanding, and required a fully motivated work team of Georgian and German wor­ kers, students, and scientists. Excavations took place underground and above the ground, and led to the uncovering of large parts of an Early Bronze Age mine. It was fortunate also to investigate exposures in exploration galleries from the 1980s. This allowed work at untouched mine-parts from the prehistoric mining phase, from the beginning of the e ­ xcavation. 36 Transportation of the backfill from deep parts of the mine by hauling it up in buckets. Photo: K.  ­Stange, AVttention. Late Antique skeleton parts were found scattered in the later refill of the mines and may belong to casualties of the Late Antique mining, Th. Rabsilber. გვიან ანტიკური ხანის ჩონჩხის ნაწიები ნაპოვნი იქნა მაღაროს გვიანდელ შევსებაში, შესაძლოა ეკუთვნოდეს გვიან ანტიკური ხანის სამთო წარმოების პროცესში დაღუპულ ადამიანს, თ. რაბსიბლერი. Deposits of nice and nearly untouched stone tools were found at the outmost parts of the mining galleries, photo: Th. Stöllner. გამონამუშევრების დაბოლოებებში დაფიქსირებული იქნა თითქმის უხმარი უროების გროვა, ფოტო: თ. შტოლნერი. საუკუნეებში მდინარის ნაპირებთან ხდებოდა. საყდრისის კომერციული თვალსაზრისით შესწავლა 1980-იან წლებში დაიწყო და მალევე, სამთო ინჟინერ თეიმურაზ მუჯირის მიერ, მოხდა პრეისტორიული ხანის მაღაროს დაფიქსირება. მიუხედავად ამისა, უცნობი იყო სამთო წარმოების ზუსტი თარიღი. მოგვიანებით ჩატარებული რადიოკარბონული კვლევებით იგი გასაოცრად ადრეული აღმოჩნდა. აქ სამთო წარმოება დადასტურდა 5000 წლის წინ! ვედროებით მიწის ამოტანა მაღაროს ყველზე ღრმა ადგილებიდან, ფოტო: კ.შტანგე, AVttention. არქეოლოგიურმა ჯგუფმა ყაჩაღიანის ბორცვზე ჩაატარა რვა საველე სეზონი (2004-2013 წწ). გათხრითი სამუშაოები საკმაოდ რთული აღმოჩნდა. იგი მოითხოვდა ქართველი და გერმანელი მეცნიერების, სტუდენტებისა და მუშების სრულად მოტივირებული გუნდის დიდ ძალისხმევას. გათხრები მიმდინარეობდა, როგორც მიწისქვეშ, 37 Hauling work above and below ground, photo: K. Stange, AVttention. სამუშაოები მიწის ქვეშ და მიწის ზედაპირზე. ფოტო: კ.შტანგე, AVttention. 38 Finally, we were able to interconnect underground and above ground parts, thus achieving a full insight into a 27 m deep prehistoric gallery! By detailed documenting of the infill-layers of the mines we learned a lot about the various phases of mining at the Kachagiani hillock. Each of the ­layers and the thousands of findings were topo­­graphically recorded and put to data­bases, nearly 10000 stone tools during the years! Today we know that the mining started around the middle of the 4th millennium and was carried on till the beginning of the third millennium BC. It is therefore the oldest known rock-gold mine in the world. A younger phase of the 4th and 5th century AD only was able to reuse the old galleries, but did not proceed to more than the 8 m level: They only exploited the gold-bearing leftovers at the walls of the old mine. ასევე მიწის ზედაპირზე, სადაც გამოვლინდა ადრე ბრინჯაოს ხანის მაღაროს უდიდესი ნაწილი. ექსპედიციამ ასევე შეისწავლა 1980-იან წლებში გაყვანილი საძიებო გვირაბები. არქეოლოგიური გათხრების დასაწყისშივე დაფიქსირდა პრეისტორიული ხანის გამონამუშევრების დაუზიანებელი მონაკვეთები. საბოლოოდ, ჩვენ შევძელით მიწისქვეშა გვირაბების დაკავშირება მიწისზედა ჩასასვლელებთან. შედეგად, პრეისტორიული ხანის გვირაბების სიღრმემ 27 მეტრს მიაღწია! საყდრისი-ყაჩაღიანის გამონამუშევრების შევსების დეტალურმა დოკუმენტირებამ საშუალება მოგვცა შეგვესწავლა არსებული სამთო წარმოების სხვადასხვა ეტაპები. თითოეული ფენა და ათასობით არტეფაქტი იქნა ტოპოგრაპიულად აღრიცხული და მონაცემთა ბაზაში შეყვანილი. წლების მანძილზე დაახლოებით 10 000 ქვის იარაღი იქნა აღმოჩენილი! დღეს ჩვენ ვიცით, რომ სამთო წარმოება აქ დაიწყო ქრისტეს შობამდე დაახლოებით IV ათასწლეულის შუა ხანებში და გაგრძელდა III ათასწლეულის შუა ხანებამდე. დღეისათვის საყდრისი წარმოადგენს უძველეს ოქროს მაღაროს მსოფლიოში! საყდრისი-ყაჩაღიანის გამონამუშევრების ხელმეორედ ათვისება ახ.წ. IV-V საუკუნეებში იწყება და მხოლოდ 8 მეტრის სიღრმეს აღწევს. მათ შეძლეს მოეპოვებინათ პრეისტორიულ ხანაში აუთვისებელი ოქროს მადნები. Late Antique mine lamp found in the uppermost parts of mine 3, photo: Th. Rabsilber. Right: Kura-Araxes pottery sherd with incised decoration but also with traces of intensive after-use, photo: Th. Rabsilber. გვიან ანტიკური ხანის თიხის ჭრაქი, აღმოჩნდა მაღარო 3 ზედა ნაწილში, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. მარჯვნივ: მტკვარ-არაქსის თიხის ჭურჭლის ნატეხი, ნაკაწრი ორნამენტით, რომელსაც გამოყენების ინტენსიური კვალი, ფოტო: თ. რაბსიბლერი 39 Underground galleries from the 1980ies intersect with the Kura-Araxes mine, photo: Th. Rabsilber. XX საუკუნის 80-იანი წლების მიწისქვეშა გვირაბი, რომელიც კვეთს მტკვარ-არაქსის კულტურის მაღაროს, 40 ფოტო: თ. რაბსიბლერი. V. The Gold Mine and its Structural and Archaeological Features 41 The Gold mine and its Structural and Archaeological Features F. Klein If looking in more detail at the Sakdrisi prehistoric gold mine, we learn a lot about the mining process of the 4th and early 3rd millennium BC. The early miners had to manage an extremely hard rock; they extracted the gold bearing rocks by using fire to soften and to crack it. The hammer-work that followed removed all the softened parts and left characteristic rounded, punched-out areas and holes in the wall . By doing so the miners followed the veins to the depths step by step. When lighting the fire, the miners had to leave the galleries, but could come back when the poisoned fumes were moved away. Complex underground features: View from the North gallery to the main part of the 1/2 North-extension; photo: Thorsten Rabsilber. მიწისქვეშა მონაპოვრების კომპლექსები: ხედი ჩრდილოეთი გვირაბიდან გამონამუშევარი 1/2 ჩრდილოეთის გაგრძელების მიმართულებით, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. Laser-scanning was a demanding job above and below ground: for people and their high sensible electronic devices, photo:Thorsten Rabsilber. მაღაროს ლაზერული სკანირება აუცილებელი იყო როგორც მიწიქვეშ, ასევე მიწის ზედაპირზე. DBM/RUB, თ. რაბსიბლერი. 42 ფ. კლაინი The excavation in mine A consisted of uncovering, cleaning and surveying the prehistoric mine walls and the infilled debris; nearly 15 m of soil infill had to be emptied only by muscle power, photo: Th. Stöllner. მაღარო A-ს გათრები მოიცავდა პრეისტორიული ხანის გამონამუშევრების შევსებისა და მისი კედლების გამოჩენას, გასუფთავებასა და მის კვლევას; დაახლოებით 15 მეტრიანი სისქის შევსებული ფენა იქნა ხელით გამოსუფთავებული, თ. შტოლნერი. საყდრისის პრეისტორიული ხანის ოქროს მაღაროს დეტალურმა შესწავლამ ნათლად დაგვანახა ძვ.წ. IV-III ათასწლეულების სამთო წარმოების პროცესი. უძველესი მაღაროელები ამუშავებდნენ საკმაოდ მყარ და მაგარ კლდეს; ოქროს შემცველი ქანის დასასუსტებლად და დასაბზარად იყენებდნენ ცეცხლს. უროების საშუალებით ხდებოდა დასუსტებული მონაკვეთების ჩამონგრევა-ჩამოშლა. მაღაროელები ნაბიჯ-ნაბიჯ მიუყვებოდნენ ოქროს შემცველ ძარღვებს სიღრმეში. ცეცხლის დანთებისას მათ უხდებოდათ გამონამუშევრების დატოვება, თუმცა მომწამვლელი კვამლის ვენტილაციის შემდეგ ისინი უსაფრთხოდ უბრუნდებობდნენ პირვანდელ საქმიანობას. Kura-Araxes stone tool dump nearby the grinding and milling area that had been used for beneficiating the ore and to test its gold grade, photo: Th. Stöllner. მტკვარ-არაქსის კულტურის იარაღების ყრილი საფქვავ-საფხვნელ მოედანთან ახლოს, სადაც ხდებოდა მადნის გამდიდრება და მასში ოქროს ხარისხის შემოწმება, ფოტო: თ. შტოლნერი. 43 What we learned is that the miners only used the veins richest in gold content. How did they know which veins were richest? What we discovered near the entrances were various crushing areas where the ore was dressed. At only one place, they also milled it to powder and then washed it nearby in a water cistern. By panning this concentrate, they could learn about the gold content by their naked eye, and they were able to decide which of the galleries was worth continuing. But as the grinding, mil­ling, and panning work is time consuming, this was only done to a small degree at the site. After the mining had ended in the single galleries they were carefully refilled. The old miners put out much effort to do so; they even left behind small offerings, especially at the end parts of their stopes and drives, perhaps to calm the numinous powers of the mountains. However, they not only refilled the mines with mining debris, but also with beneficiated sands and gravels that still contained some gold. This not only gives an answer to question of how much gold they removed from the deposit, but also raises the suspicion that the gold was left deliberately. Ritual practice was found in many cases and was accompanying virtually the whole work process at the mine. 44 Backfill stratigraphy of Kura-Araxes period consisting of mining and ore-dressing debris, draft: P. Thomas/Th. Rabsilber. მტკვარ-არაქსის კულტურის შევსების სტრატიგრაფია, რომელიც შედგება მადნის მონგრევისა და გამდიდრების დროს მიღებული ნარჩენებისაგან, ნახაზი: პ. თომასი/თ. რაბსიბლერი. Sakdrisi, 3D-model of the Kura-Araxes-mine, performed in 2011 and 2013, by DBM and ArcTron; coloured are the untouched Kura-Araxes-mine parts (brown, red, light blue) as well as the parts that were reworked in late antiquity (blue, turquoise) and the modern exploration tunnels. საყდრისი, მტკვარ-არაქსის კულტურის გამონამუშევრების 3D მოდელი, შესრულდა 2011 და 2013 წლებში, DBM and ArcTron-ის მიერ; ფერებში მოცემულია მტკვარ-არაქსის კულტურის დროინდელი დაუზიანებელი გამონამუშევრები (ყავისფერი, წითელი, ცისფერი), ასევე გვიან ანტიკური ხანისა (ლურჯი, ფირუზისფერი) და თანამედროვე საძიებო გვირაბები, გრაფიკა: ArcTron/DBM/RUB, ფ. კლაინი 45 Underground features, left: North gallery with working face; the soot from the firesetting process and the latest step of hammering after the last fire-set can be easily seen; right: wall made of hammer-stones in order to build a revetment while backfilling the mine 1/2; photos: Th. Stöllner/P. Thomas. მიწისქვეშ გამოვლენილი ობიექტები, მარცხნივ: ჩრდილოეთი გამონამუშევარი, სამუშაო ზედაპირი; მასზე ადვილად შეიმჩნევა ცეცხლის დანთებისა და უროების დარტყმის კვალი; მარჯვნივ: ქვის უროების კედელი ამოყვანილია გამონამუშევრი 1/2 შევსების დროს; ფოტოები: თ. შტოლნერი/პ.თომასი. Sakdrisi, mine 2, deposit of nearly unused hammerstones in the North-niche, photo: Th. Stöllner. საყდრისი, გამონამუშევარი 2, ჩრდილოეთი ნიშა, თითქმის უხმარი ქვის უროების გროვა, ფოტო: თ. შტოლნერი. 46 Sakdrisi, mine A, cistern, vertical view, photo: Th. Rabsilber. საყდრისი, მაღარო A, რეზერვუარი, ზედხედი, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. Sakdrisi, mine A, dump 10015/10042, stone tools of ore-beneficiation, photo: Th. Rabsilber. საყდრისი, მაღარო A, სამუშაო მოედანი 10015/10042, მადნის გასამდიდრებელი იარაღები, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. უძველესი მაღაროელები მოიპოვებდნენ მხოლოდ და მხოლოდ ოქროთი მდიდარ ძარღვებს. ისმება კითხვა: თუ საიდან იცოდნენ მათ რომელი ძარღვი იყო უფრო მდიდარი? ჩვენ აღმოვაჩინეთ გვირაბების ჩასასვლელებთან სხვდასხვა დანიშნულების სამუშაო მოედნები, სადაც ხდებოდა ოქროს მადნის გამდიდრება. ერთ-ერთ ადგილას კი დანაყილი მადანი იფქვებოდა და იქვე მდებარე წყლის რეზერვუარში ირეცხებოდა. ამგვარად, შეუიარაღებელი თვალით ხდებოდა მადანში ოქროს შემცველობის დადგენა, რაც უადვილებდა უძველეს მაღაროელებს გადაწყვეტელების მიღებას - ღირდა თუ არა ამა თუ იმ გამონამუშავრზე მუშაობის გაგრძელება. სამთო სამუშაოების დასრულების შემდეგ ხდებოდა თითოეული გამონამუშევრის ხელახლა შევსება. უძველესი მაღაროელები ამას დიდი ძალისხმევით აკეთებდნენ. ისინი ხშირად მცირე შესაწირსაც ტოვებდნენ გამონამუშევრის ბოლოს, რაც გამოიხატებოდა გამოუყენებელი უროების ერთად თავმოყრაში. მაღაროელები გამონამუშევრებს არა მარტო გამონამუშევრის ნარჩენებით ავსებდნენ, არამედ ოქროს შემცველი დაფხვნილი ქანებითაც. ეს ფაქტი ერთის მხრივ სცემს პასუხს კითხვაზე თუ რა რაოდენობის ოქროს მოპოვება მოხდა საბადოდან, მეორეც, აჩენს ეჭვს, რომ გარკვეული რაოდენობით ოქრო სპეციალურად იქნა დატოვებული შევსებაში. მსგავსი სარიტუალო პრაქტიკა დაფიქსირებულია ანალოგიური ტიპის სხვა ძეგლებზეც. 47 Fire-setting underground as an experiment required support in ventilation, photo: K. Stange, AVttention. მიწის 48 ქვეშ ცეცხლის დანთების ექსპერიმენტი მოითხოვდა ვენტილაციას, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. VI. Mining a Hard-Rock Deposit: Experimental Approaches 49 Mining a Hard-Rock Deposit: Experimental Approaches B. Craddock, Th. Stöllner, S. Timberlake Many of the mining techniques could be studied by detailed observation of the archaeological features. But this left many questions unsolved: In which time and with what efforts the work has once proceeded. How did the various techniques work in reality? What was the amount of wood once used for the fire-setting? How did it work in the narrow drifts underground? What about ventilation? Experimental Archaeology is the best way to approach to such questions. In collaboration with British scientists, we were able to carry out a s ­ eries of Dressing the ore turned out to be the most time consuming part of the work: beneficiation experiments in Sakdrisi 2011, photo: K. S­ tange, AVttention. Mining experiments above ground produced similar traces as we found at the prehistoric mines: fire-setting niches as produced by experiments and the tools used for one of the experiments, photo: Th. Stöllner. მიწის ზედაპირზე ჩატარებულმა ექსპერიმენტმა ისეთივე კვალი დატოვა, როგორიც პრეისტორიული ხანის მაღაროებში იქნა დაფიქსირებული: ექსპერიმენტის დროს გამოყენებული იარაღები და ცეცხლის დანთების შედეგად მიღებული ნიშები, ფოტო: თ. შტოლნერი. 50 ბ. კრედოკი, თ. შტოლნერი, ს. თიმბერლეიკი არქეოლოგიური ძეგლის დეტალური დაკვირვებით შესაძლებელი გახდა სხვადასხვა სამთო წარმოების მეთოდების შესწავლა. თუმცა ჩნდება ბევრი გადაუჭრელი კითხვა. მაგალითად: რა ძალისხმევა რა დრო იყო საჭირო ამა თუ იმ სამუშაოების შესასრულებად? რეალურად როგორ ხდებოდა სხვადასხვა მეთოდების გამოყენება პრეისტორიული ხანის სამთო წარმოებაში? რა რაოდენობის ხე მოიხმარებოდა ცეცხლის დანთების დროს? როგორ ნიავდებოდა ვიწრო გვირაბები? მადნის გამდიდრება მუშაობის ყველაზე შრომატევადი ნაწილი აღმოჩნდა: მადნის გასამდიდრებელი ექსპერიმენტი საყდრისში, 2011, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. ექსპერიმენტული არქეოლოგიის გამოყენება საუკეთესო საშუალებაა ამგვარი საკითხების გადასაჭრელად. ბრიტანელ მეცნიერებთან ერთად ძეგლზე ჩატარდა ექსპერიმენტების Fire-setting experiments underground: Dr. Simon Timberlake at work, photo: K. Stange, AVttention. ცეცხლის დანთების ექსპერიმენტი მიწისქვეშ: დოქ. სიმონ თიმბერლეიკი, ფოტო: კ. შტანგე. 51 Tool ensemble as used for the ore-dressing experiments, photo: Th. Stöllner. ექსპერიმენტის დროს გამოყენებული მადნის გასამდიდრებელი იარაღების ნაკრები, ფოტო: თ. შტოლნერი. Ore-dessing demands skillful work and sorting of minerals, Sakdrisi-workers in 2013, photo: Th. R ­ absilber. მადნის გამდიდრება მოითხოვს მაღალ კვალიფიკაციას მინერალების დახარისხების პროცესში, საყდრისი-მუშები, 2013, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 52 Dr. Brenda Craddock is preparing handles for the notched hammer-stones, photo: K. Stange, AVttention. დოქ. ბრენდა კრედოკი ამზადებს ქვის უროების ტარებს, ფოტო: კ.   შტანგე, AVttention. ­ xperiments. They started with the e careful section of the material used for the stone-tools at the mine. According to their toughness, mostly v ­ olcanic andesitic pebbles were selected from the river beds; twisted hazels and other brush wood was considered best to be used for their hafting to the handles. The fire-setting had used oak wood, and by the experiments it became clear that particularly small pieces of wood touching directly to the rocks were most effective. Such fires took only a short time until the hammering of the rocks could start. Besides various types of stone hammers, wooden rods and hammers as well as deer antlers were also used. The deterioration of the tools ­during the experiment brought valuable insights, as the archaeological artefacts show similar wearing traces. მთელი სერია. თავდაპირველად შეირჩა ნედლეული - მაღაროებში აღმოჩენილი ქვის იარაღების მსგავსი. მდინარის ნაპირებთან, უროების სიმკვრივისა და სიმაგრის გათვალისწინებით, ძირითადად ვულკანური წარმოშობის ანდეზიტის რიყის ქვები იქნა მოძიებული. ქვის იარაღების ტარები დამზადდა თხილისა და ბუჩქების სხვადასხვა ტიპის ტოტებისაგან. ცეცხლის დასანთებად გამოვიყენეთ მუხის ხის მასალა. ექსპერიმენტის მსველობისას გაირკვა, რომ მუხის მცირე ზომის ტოტების გამოყენება საუკეთესო საშუალება იყო კლდის გასახურებლად. შედეგის მიღებას საკმაოდ მცირე დრო დასჭირდა. გარდა ამისა, ექსპერიმენტის დროს გახურებული კლდის მოსანგრევად და ჩამოსაშლელად გამოვიყენეთ სხვადასხვა სახეობის ქვის იარაღები, ირმის რქისა და ხის წერაქვები და უროები. ექსპერიმენტის დროს მოხმარებული იარაღების ცვეთამ ღირებული შედეგები მოგვცა - არქეოლოგიურ არტეფაქტებზეც 53 Sakdrisi-workers while beneficiating the ore in 2013, photo: Th. Rabsilber. საყდრისი - მუშები მადნის გამდიდრების პროცესში იღებენ მონაწილეობას, 2013, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. Dr. Simon Timberlake and Dr. Brenda Craddock mill the ores, photo: K. Stange, AVttention. დოქ. სიმონ თიმბერლეიკი და დოქ. ბრენდა კრედოკი ფქვავენ მადანს, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. Prof. Dr. Thomas Stöllner leaves the gallery after liting the experimental fire, photo: K. Stange, AVttention. პროფ. თომას შტოლნერი ცეცხლის დანთების ექსპერიმენტის შემდეგ ტოვებს გვირაბს, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. 54 Prof. Dr. Th. Stöllner and Dr. Simon Timberlake document the experiment, photo: K. Stange, AVttention. პროფ. თომას შტოლნერი და დოქ. სიმონ თიმბერლეიკი ექსპერიმენტის დოკუმენტაციის შექმნის პროცესში, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. Underground fire set result in heavy gases and smokes, photo: K. Stange, AVttention. მიწისქვეშ ცეცხლის დანთების შედეგი-მძიმე გაზები და კვამლი, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. Tool set of stone mallets and grinders on grinding stone, Th. Stöllner. ქვის სანაყები, ხელსაფქვავები და საფქვავი დაფა, თ. შტოლნერი. What really was surprising were the experiences we had with the further working processes such as crushing, sorting, and grinding, as well as mil­ ling the ores. Dimple-stones and mallets were used and proven very applicable. It also became apparent how much experience is needed to select the richer from the lesser gold-bearing ores, and how time consuming this step was. At the end, panning the milled ores produced a gold bearing concentrate that could be easy smelted in a ­crucible. The whole process was not only ­recorded but also carefully quantified, thus enabling a calculation of work load and time-consumption that was necessary for the old miners when producing gold. Fire burned down during the experiment, photo: DBM/ RUB/GNM. დამწვარი ხის მასალა, ცეცხლის დანთების ექსპერიმენტი, ფოტო: DBM/RUB/GNM. სწორედ მსგავსი ტიპის ტრასები იქნა დაფიქსირებული. მოულოდნელი შედეგები მოგვცა მადნის გამდიდრების დროს ჩატარებულმა ექსპერიმენტმა. ამ პროცესში გამოყენებული იქნა ამბოსისა და როდინის ქვები, რომელიც მსგავსი საქმიანობისათვის საკმაოდ მოსახერხებელი და შედეგის მომცემი აღმოჩნდა. ასევე, გაირკვა თუ რაოდენ დიდ გამოცდილებას ფლობდა უძველესი სამთოელი ოქროს მაღალი და დაბალი შემცველობის მადნების გარჩევაში. ექსპერიმენტის ბოლო საფეხურზე დაფქული მადანი გარეცხილ იქნა სარეცხ ტაფაზე, რის შედეგადაც მივიღეთ ოქროს კონცენტრატი, რომლის გამოდნობაც სრულიად არ წარმოადგენს სირთულეს. ექსპერიმენტის მთლიანი პროცესი დეტალურად იქნა აღწერილი და დოკუმენტირებული. 55 Hammering work at the rock face, photo: K. Stange, AVttention. 56 უროებით კლდის მონგრევის პროცესი, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. ქვის VII. Mining Tools in Sakdrisi 57 Mining Tools in Sakdrisi K. Tamazashvili Stone tools were the most obvious findings at the mining site of Sakdrisi: we discovered them at all the areas of the ancient mining. Their number today exceeds more than 10000 examples. Their study helps us to understand the various working techniques utilized at the site. There were many heavy hammering tools that were most likely used for working the rock after the fire-setting. These tools show some variability according to their hafting to handles but also to their usage in the mine: either they were used in small drifts or for first battering of the rocks loosened from the rock face by the fire-setting. Use wear analyses show the different ways of using them, either by underhand stoping or by a direct strikes to the rock. Unfortunately, as there is now organic conservation, we do not know much about the organic tool set that must have consisted of leather bulges and carrying bags as well as of wooden sticks and many others. 58 Experimental tools used for underground experiments, photo: K. Stange, AVttention. Mining and beneficiation tools, original and experimental one: from left: hammerstones and rubbers, photo: M. Machavariani, small hammerstone with „Mitterberg“ hafting, large hammerstone with „Chuqui“-hafting, antler-pick, crushing stone with dimples and mallet, photo: K. Stange, AVttention ქ. თამაზაშვილი მიწისქვეშ ჩატარებული ექსპერიმენტის დროს გამოყენებული იარაღები, ფოტო: კ. შტანგე, AVttention. მადნის მოსანგრევი და გასამდიდრებელი იარაღები, ორიგინალი და ექსპერიმენტის დროს დამზადებული ერთეულები: მარცხნიდან - საფქვავები, მცირე ზომის უროები „Mitterberg“ ტიპის ტარის დამაგრების ტექნიკით, დიდი ზომის ქვის ურო „Chuqui“ ტიპის ტარის დამაგრების ტექნიკით, ირმის რქის წერაქვი, ფოსოებიანი სანაყი ქვა და სანაყი, ფოტო: Dმ. მაჭავარიანი საყდრისში ქვის სამთო წარმოების იარაღები დიდი რაოდენობითაა აღმოჩენილი როგორც მიწისზედა, ასევე მიწისქვეშა გამონამუშევრებში. სულ მოპოვებულია 10 000-ზე მეტი ნიმუში. მათი დეტალური შესწავლა გვეხმარება სრულად მოვახდინოთ ძეგლზე გამოყენებული სამუშაო მეთოდების რეკონსტრუირება. დიდი ზომის ქვის ურობი როგორც ჩანს, გამოიყენებოდა ცეცხლით გახურებული კლდის დასამუშავებლად. იარაღის ცვეთა და ტარის დაგების ტექნიკა ხშირად მეორად გამოყენებაზე მეტყველებს. სამწუხაროდ, ორგანული მასალის ცუდი დაცულობის გამო, ჩვენ არ მოგვეპოვება ინფორმაცია ხის იარაღების, ტყავის კალათებისა და სხვა ორგანული მასალის შესახებ. ქვის იარაღების გარდა საყდრისში აღმოჩენილია ძვლის იარაღების ჯგუფი. გატეხილი ირმის რქის იარაღის აღმოჩენა მიგვანიშნებს მათ გამოყენებაზე გახურებული მადნის ჩამოშლის პროცესში. საქონლის დიდი ზომის ძვლისაგან დამზადებული სოლის გარდა აქ აღმოჩენილია საქონლის 59 The preservation of bones provides us information about another toolset: broken pieces of antler picks were found that were likely used for loosening the heated rocks as well. Besides wedges made of cattle long bones, cattle-rib scrapers complete the tool set. While wedges fulfilled universal need to split the rocks, the scrapers were most likely used for cleaning the rock-faces to identify the ore-lode. This is indicated by ore-traces that have been found in cracks of the working edge of these tools. Besides the mining work underground, there are many tools that once had served in the ore-dressing activities: Dimples stones often are large and heavy, and were used as anvils to crush the ore on them by help of small hammers and mallets. Often they show the typical reddish traces of the quartz-hematite ores. On the other hand, milling equipment was found only in restricted areas where the ore was presumably tested for gold content: such equipment consisted of large milling stones and smaller rubbers that were used on them. Bone tool with ore-inclusion at the work-face, photo: K. Tamazashvili. ძვლის იარაღი სამუშაო პირზე მადნის ჩანართებით, ფოტო:  თამაზაშვილი. Panning the ore concentrate at the cistern nearby mine A, photo: Th. Rabsilber. მაღარო A არსებულ რეზერვუარში მადნის კონცენტრატის რეცხვის პროცესი,ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 60 Bone tools from Sakdrisi, Kura Araxes mine, photo: Th. Rabsilber. ძვლის იარაღების საყდრისიდან, მტკვარ-არაქსის კულტურის მაღარო, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. ნეკნისგან დამზადებული საფხეკები. სოლის გამოყენებით ხდებოდა მადნის გახლეჩვა, ხოლო საფხეკები, როგორც ჩანს, გამოიყენებოდა მადნის საზღვრების დასადგენად. ამას მოწმობს იარაღების სამუშაო პირებზე დაფიქსირებული მადნის კვალიც. მიწისქვეშა სამთო სამუშაოების გარდა საყდრისში ხდებოდა მადნის გამდიდრებაც, რაზეც აქ მრავლად აღმოჩენილი სხვადასხვა დანიშნულების მქონე იარაღები მოწმობს. ამბოსის ქვები ხშირ შემთხვევაში დიდი ზომის და წონისაა. მადნის დანაყვა ხდებოდა მცირე ზომის უროებისა და სანაყების მეშვეობით. იარაღების უმეტესობას კარგად ემჩნევა კვარც-ჰემატიტის მოწითალო კვალი. აღსანიშნავია, რომ მადნის საფქვავი იარაღები - დიდი ზომის საფქვავები და მცირე ზომის სახეხსასრესები - მხოლოდ ერთ კონკრეტულ ადგილასაა აღმოჩენილი. ანუ იქ, სადაც მოწმდებოდა მადანში ოქროს შემცველობა. Dimple stones (anvils) and milling „rubbers“, photo: Th. Rabsilber. ფოსოიანი ქვები (როდინი) და საფქვავი „სასრესები“, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 61 Dzedzvebi-settlement excavation at the edge of the southern plateau, photo: Th. Stöllner. 62 ძეძვების ნამოსახლარის არქეოლოგიური გათხრები, სამხრეთი პლატოს კიდე, ფოტო: თ. შტოლნერი. VIII. Where the Miners Lived: Archae­ ology of Dzedzvebi: Surveys and Find Spots at the Dzedzvebi Plateau 63 Where the Miners Lived: Archaeology of Dzedzvebi: Surveys and Find Spots at the Dzedzvebi Plateau I. Gambashidze, G. Gogochuri, G. Mindiashvili, Th. Stöllner It was clear even, from the beginning of our research that there must have been a place where the miners lived and processed much of the ore-concentrate from the Sakdrisi mine. In 2007 the team became aware of the large plateau of Dzedzvebi, where older test trenches had already proved prehistoric occupation. It was by chance that the grave-digger of Balitshi detected two nearly complete Kura-Araxes-vessels. These discoveries suddenly attracted our attention to this large plateau, which exceeds more than 60 ha in size. Our surveys soon proved the existence of a very large and outstand- Panorama view of the Dzedzvebi settlement plateau, Th. Rabsilber. ძეძვების ნამოსახლარის პანორამა, თ. რაბსიბლერი. 64 3D-view according to aerial photography of the Dzedzvebi plateau: settlement areas I to IV, the excavation areas (red) and the Iron Age fortification at southern plateau (black lines), draft: F. Klein ირ. ღამბაშიძე, გ. გოგოჭური, გ. მინდიაშვილი, თ. შტოლნერი ძეძვების ნამოსახლარის პანორამული ხედი (წითელი) და სამთო არეალი საყდრისის გარშემო (მწვანე), ფოტო: მ. შაიხი, ArcTron. კვლევის დასაწყისშივე ნათელი იყო, რომ საყდრისთან ახლოს უნდა ყოფილიყო ადგილი, სადაც სამთოელები ცხოვრობდნენ და აწარმოებდნენ მაღაროში მოპოვებულ მადანს. 2007 წელს ჩვენი ინტერესის ობიექტი გახდა ძეძვების პლატო, სადაც ადრევე იყო ცნობილი პრეისტორიული ხანის ცხოვრების კვალი. სოფელ ბალიჭის მესაფლავემ, საფლავის გათხრის დროს, შემთხვევით აღმოაჩინა მტკვარ-არაქსის კულტურის თითქმის მთლიანი თიხის ორი ჭურჭელი. ამ აღმოჩენამ მაშინვე მიიქცია ჩვენი ყურადღება. ძეძვების პლატოს კვლევამ, რომლის ფართობიც 60 ჰექტარია, დაადასტურა უზარმაზარი ნამოსახლარის არსებობა. ძეგლზე საველე სამუშაოები 2007-2015 წლებში მიმდინარეობდა (8 კამპანია). 65 Panorama view of Dzedzvebi-plateau (red) and the mining areas around Sakdrisi (green), photo: M. Schaich, ArcTron. Panorama view of the Kura-Araxes house 3 in settlement area II, photo: Th. Rabsilber. 66 ძეძვების ნამოსახლარის პანორამული ხედი (წითელი) და სამთო არეალი საყდრისის გარშემო (მწვანე), ფოტო: მ. შაიხი, ArcTron. მტკვარ-არაქსის კულტურის ნაგებობა 2 პანორამული ხედი ნამოსახლარის II უბანზე, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 67 Excavation of burial ground III.1 and movie production by the German television, photo: Th. Stöllner. სამარხების არქეოლოგიური გათხრები III.1 უბანზე და ფილმის გადაღება გერმანიის ტელევიზიის მიერ, ფოტო: თ. შტოლნერი. ing settlement. Exploring this site was part of our field-work program from 2007 till 2015 (8 campaigns). The whole plateau is well protected by the two river streams of Mashavera and Ukangorula (Dampludka) in the West and the East, and can be reached only via the Southern plateau or by a natural “gate” from the North. As our surveys and field-work proved, the whole plateau was once settled: ceramic scatter and architectural remains are found at nearly all parts. In order to differentiate the area, we divided the plateau in four districts: The North plateau (area I), the gentle slope towards south (area II), the flat but smaller summit area in the centre (area III), and finally the southern plateau that is characterized by settlement platforms and a circumferential fortification (area IV). 68 The wall trench IV.5 with Iron Age fortification, photo: C. Groos. საცდელი თხრილი IV.5 უბანზე, რკინის ხანის ფორთიფიკაცია, ფოტო: ს. გროსი. Excavation of grave 8 and „house“ 5 (Ritual area) at the northern slope of area II, photo: F. Klein. სამარხი 8 და „ნაგებობა“ 5 (სარიტუალო მოედანი), არქეოლოგიური გათხრები, II უბნის ჩრდილოეთი ფერდი, ფოტო: ფ. კლაინი. Excavation in burial ground III.1, photo: Th. Stöllner. სამარხების არქეოლოგიური გათხრები III.1 უბანზე, ფოტო: თ. შტოლნერი Excavating burials, photo: DBM/RUB/GNM. სამარხების გათხრის პროცესი, ფოტო: DBM/RUB/GNM. პლატოს ორი მხრიდან, დასავლეთიდან და აღმოსავლეთიდან, კარგად იცავს ორი მდინარე - მაშავერა და უკანგორულა (დამბლუდკა). პლატოზე მისვლა შესაძლებელია, როგორც სამხრეთი მხრიდან, ასევე ჩრდილოეთით მდებარე ბუნებრივი „ჭიშკრის“ გავლით. როგორც ჩვენმა დაზვერვებმა და საველე სამუშაოებმა აჩვენა, ტერიტორია მთლიანად უნდა ყოფილიყო დასახლებული. კერამიკის ნატეხები და არქიტექტურული ნაშთები შეიმჩნევა ნამოსახლარის თითქმის ყველა ნაწილში. იგი ოთხ უბნად დაიყო - ჩრდილოეთი პლატო (უბანი I), სამხრეთის ფერდი (უბანი II), მცირე ზომის ვაკე ადგილი ნამოსახლარის ცენტრალურ ნაწილში (უბანი III) და ბოლო, სამხრეთი პლატო, სადაც დაფიქსირებულია მრავალფენიანი ნამოსახლარი და პერიფერიული საფორთიფიკაციო ნაგებობა (უბანი IV). ძეძვების პლატო, როგორც ჩანს, დასახლებული ყოფილა სხვადასხვა პერიოდში. მაშინ როცა ჩრდილოეთ 69 It turned out that the Dzedzvebi plateau was settled varyingly during the different occupation periods. While the Northern plateau seems to have been occupied during the Early Iron Age (end of 2nd and beginning of 1st millennium),this not the case in area II, where we found basically a Kura-Araxes occupation from the later 4th and earlier 3rd millennium. Little is still known from area III, where only some Early Bronze Age graves are scattered over the mostly unsettled area. Area IV is different, as there was an intensively settled and fortified Iron Age settlement that was built on top of a Late Chalcolithic and Early Bronze Age occupation. Documenting excavations areas by vertical photo­graphy, photo: Th. Stöllner. გათხრების დოკუმენტაციის პროცესი - ვერტიკალური ფოტოფიქსაცია: ფოტო: თ. შტოლნერი. Panorama view of the southern plateau between the Mashavera and the Ukangorula (Dambludka) valley, photo: Th. Rabsilber. 70 Pit with ceramic deposit in area II.7, Kura-Araxes, photo: Th. Stöllner. ორმო თიხის ჭურჭლებით, ძეძვები II.7, მტკვარ-არაქსის კულტურა, ფოტო: თ. შტოლნერი. პლატოზე ინტენსიური ცხოვრების კვალი ადრე რკინის ხანიდან (ძვ.წ. II ათასწლეულის ბოლო, I ათასწლეულის დასაწყისი) შეიმჩნავა, II უბანზე ძირითადად მტკვარ-არაქსის კულტურის ნასახლარის ნაშთებია მიკვლეული (ძვ.წ. IV ათასწლეულის გვიანი და III ათასწლეულის ადრეული პერიოდი). III უბნის შესახებ ინფორმაცია სამაოდ მწირია, სადაც მხოლოდ რამდენიმე ადრე ბრინჯაოს ხანის სამარხი იქნა დაფიქსირებული. IV უბანი განსხვავდება სხვა უბნებისაგან. იგი ინტენსიურადაა ათვისებული და გამაგრებული ადრე რკინის ხანაში. ამ პერიოდის ნასახლარი კი გაშენებულია გვიან ქალკოლითურ და ადრე ბრინჯაოს ხანის ნამოსახლარის ფენებზე. Hearth pit with ceramic pan, house 4, photo: H. Steinwand. კერაში ჩადგმული თიხის ტაფა, ნაგებობა 4, ფოტო: ჰ. შტაინვანდი. მაშავერასა და უკანგორულას ხეობები, სამხრეთი პლატოს პანორამული ხედი, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 71 Metallurgical workshop of house 2, photo: Th. Rabsilber. 72 მეტალურგიული სახელოსნო, ნაგებობა 1, ფოტო: თ. შტოლნერი. IX. The Kura-Araxes-Settlement at Area II/III 73 The Kura-Araxes-Settlement at Area II/III I. Gambaschidze, G. Mindiashvili, B. Murvanidze, N. Otkhvani, Th. Stöllner In 2007 the excavation started in the Kura-Araxes settlement of area II. It was fortunate that some of the house features were damaged and exposed by road construction work, so we were able to start immediately with excavation beside the road. This was a big advantage, as the area is densely ­occupied by bush vegetation (so called Dzedzvi-bushes), and even geomagnetic surveys are difficult, as the un derground basically consists of basalt rocks. But what we discovered fits best with the mine of Sakdrisi, not only by its concurrent chronology but also by the activities we discovered there. Most important are four houses that we were able to excavate over the years, of which house-complex 1/2 and 3 proved to be a workshop for metallurgical activities. In an annex that was built as a younger extension of house 1, part of a work shop with grinding area, slag and ore heaps, and a hearth were d ­ etected: 74 Dzedzvebi II.2, house-complex 1/2, with metallurgical workshop, draft: E. Sakhvadze. Various findings from the Kura-Araxes-period from the Kura-Araxes settlement in area II, photos: DBM/RUB/GNM. ირ. ღამბაშიძე, გ. მინდიაშვილი, ბ. მურვანიძე, ნ. ოთხვანი, თ. შტოლნერი 2007 წელს ძეძვების მტკვარ-არაქსის ნამოსახლარზე არქეოლოგიური სამუშაოები დაიწყო II უბანზე. ჩვენთვის საკმაოდ იღბლიანი აღმოჩნდა გზის სამშენებლო სამუშაოები, რომელმაც მართალია ზოგიერთი ნაგებობის ნაშთი დააზიანა, თუმცა, ამავდროულად გამოავლინა ჩვენთვის საინტერესო ობიექტები. გასათხრელი ფართობი მთლიანად დაფარული იყო ძეძვის ბუჩქებით. გეომაგნეტური დაზვერვებიც საკმაოდ რთული აღმოჩნდა, რადგან მიწის ქვეშ ძირითადად ბაზალტის ქანები ფიქსირდება. თუმცა, ჩვენი აღმოჩენები კარგად ესადაგება საყდრისის მაღაროს, არა მხოლოდ თანადროული ქრონოლოგიით, არამედ იქ დაფიქსირებული საქმიანობებით. ძეძვები II.2,ნ. ოთხვანი 1 და 2 კომპლექსი , მეტალურგიული სახელოსნო, ნახაზი: ე. სახვაძე მტკვარ-არაქსის კულტურის ნამოსახლარზე აღმოჩენილი სხვადასხვა ტიპის არტეფაქტები, II უბანი, ფიტო: DBM/RUB/GNM. უმნიშვნელოვანესი აღმოჩენაა ოთხი ნაგებობა, რომელთაგან 1/2 და 3 წარმოადგენს მეტალურგიულ სახელოსნოს. ნაგებობა 1-ის მიშენებაში დაფიქსირდა მადნის დასამუშავებელი საფხვნელი მოედანი, მადნის წიდები, მადნების გროვები და კერა. გაირკვა, რომ ეს იყო სპილენძის სახელოსნო, სადაც ხდებოდა სპილენძის მადნის გამოდნობა. მრგვალი ნაგებობა  1, 75 Dzedzvebi, II.3, house 3, fragments of crucibles. presumably used for gold concetrate smelting, photo/drawings: A. Kuczminski, Th. Rabsilber. ძეძვები II,3, ნაგებობა 3, ტიგელის ფრაგმენტები, რომელიც შესაძლოა გამოიყენებოდა ოქროს კონცენტრატის გამოსადნობად, ფოტო/ჩანახატი: ა. კუცმინსკი, თ. რაბსიბლერი. it turned out to be a copper workshop where copper-ores were smelted and melted in crucibles. While round house one with its central hearth might have served rather for leaving and other domestic activities, the annex building and further architectural structures in the south indicate craft activities. The workshop itself was multi-layered: the hearth as well as the grinding area show two work phases. The construction also became a bit clearer after a rain-event in 2014, when various postholes were found in the surrounding area. They might have carried a light roof construction that was built over this working place. A neighboring large house 3 brought evidence for extensive milling work of Sakdrisi-gold bearing ores and some of the refined slags even covered traces of Sakdrisi gold. The house was quite large and spanned over 100 m2; on the other hand, a central hearth was lacking, so it might have never been used for domestic activities. It could have housed a larger milling gang that refined the ores transported over from 76 Sakdrisi. Crucibles even provide evidence for the smelting of the ore-concentrate there. Gold enrichment in the soil also was clear proof for the activities once carried out here – as there is no gold at all in the basalt geology of Dzedvebi, this was indicative. Characteristic rubbers of the gold milling activities can be found everywhere in area II. This clearly demonstrates that gold milling was a ubiquitous activity in many part of settlement area II. Decorated wall-plaster from house 4 of Kura-­Araxes-period, photo: H.-J. Lauffer. კედლის-თიხის შელესილობის რელიეფური შემკულობა. ნაგებობა 4. მტკვარ-არაქსის კულტურის პერიოდი. ფოტო: ჰ.-ი. ლაუფერი. Various Obsidian arrow heads from the Kura-Araxes settlement, photo: M. Machavariani. სხვადასხვა ტიპის ისრისპირები მტკვარ-არაქსის კულტურის ნამოსახლარიდან, ფოტო: მ. მაჭავარიანი. რომლის ცენტრალურ ნაწილში კერა დაფიქსირდა, საცხოვრებელი უნდა ყოფილიყო. სამხრეთ ნაწილში არსებული დამატებითი შენობა და სხვა არქიტექტურული სტრუქტურები მიგვანიშნებს აგრეთვე სახელოსნოს არსებობაზე. ქურასა და საფხვნელ მოედანზე ორი ფაზა ფიქსირდბა. 2014 წლის კამპანიის დროს მოსულმა წვიმამ ზემოთ აღნიშნულ სახელოსნოს ტერიტორიაზე გამოავლინა სხვადასხვა ზომის ბოძის ორმოები. სავარაუდოდ, სახელოსნოს მსუბუქი გადახურვა უნდა ჰქონოდა. დიდი ზომის მე-3 ნაგებობაში დადასტურდა, რომ საყდრისის ოქროს მადანი სწორედ ძეძვების ნამოსახლარზე მუშავდებოდა. აქ აღმოჩნდა საყდრისის ოქროს შემცველი მადნები და წიდები. ნაგებობა საკმაოდ დიდი ზომისა იყო და მოიცავდა 100 მ2. აღსანიშნავია ასევე, რომ Hearth furniture from the Kura-Araxes settlement, photo: H.-J. Lauffer. კერის სადგრები მტკვარ-არაქსის კულტურის ნამოსახლარიდან, ფოტო: ჰ. ი. ლაუფერი. ნაგებობობაში ცენტრალურ ადგილზე არ დაფიქსირდა ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელი კერა, რაც აქ სახელოსნოს არსებობას უსვამს ხაზს. როგორც ჩანს, ამავე ნაგებობაში ხდებოდა საყდრისიდან მოტანილი მადნის დაფქვა. ტიგელების აღმოჩენის ფაქტი ადასტურებს, რომ აქვე ხდებოდა მადნის კონცენტრატის გამოდნობა. ნაგებობის ინტერიერის მიწაში დაფიქსირებული ოქროს მტვერი კიდევ ერთი დასტურია აქ სახელოსნო საქმიანობის არსებობისა, რადგანაც ძეძვების ბაზალტის გეოლოგიისათვის ოქროს არსებობა არ არის დამახასიათებელი. ოქროს გასამდიდრებელი სასრესსაფხვნელი იარაღები ძეძვების II უბნის მთელ ტერიტორიაზეა მიმოფანტული. ეს ფაქტი აშკარად ადასტურებს, რომ II უბანზე ინტენსიურად ხდებოდა ოქროს გამდიდრება. Dzedzvebi II.8, house 4, miniature vessels, photo: H.-J. Lauffer. ძეძვები II.8, ნაგებობა 4, მინიატურული ჭურჭლები, ფოტო: ჰ. ი. ლაუფერი. 77 Dzedzvebi II.7, ritual complex „house 5“ and graves 8 and 9, photo: Th. Stöllner. 78 ძეძვები II.7, სარიტუალო კომპლექსი - „ნაგებობა 5“ და სამარხები 8-9, ფოტო: თ. შტოლნერი. X. The Kura Araxes Graves: Who were that People and What did they Belief in 79 The Kura Araxes Graves: Who were that People and What did they Belief in I. Gambashidze, G. Gogočuri, G. Mindiashvili, N. Otkhvani, Th. Stöllner, L. Fehren-Schmitz Various graves have been discovered at the Dzedzvebi-plateau: the dis­ covery of these graves was very fortunate as they gave us the opportunity to get more insight into the communities of miners and smelters in Dzedzvebi and Sakdrisi. Nearly all of the graves are inhumations which provide us with information about the health status and also the biological ­relatedness of the people. The presence of collective burials is the most interesting feature among these graves. Their chambers were regularly constructed by stone slabs. This construction allows the reopening and the access to the inside space of the chamber. These graves were obviously used continuously over some time: the deceased were ­buried but after a while the graves were opened and a new burial was put into the grave chamber. While doing so, it also seems that ­manipulations of the already s ­ keletonized bodies were Dzedzvebi II.4, collective burial 6, Kura Araxes period, adult male person, photo: Th. Rabsilber. Dzedzvebi II.4, collective burial 6, Kura Araxes period, adult male person in detail, photo: Th. Rabsilber. Dzedzvebi III.1, collective burial 1, Kura Araxes period, assemblage of vessels, photo: Th. Rabsilber. 80 ირ. ღამბაშიძე, გ. გოგოჭური, გ. მინდიაშვილი, ნ. ოთხვანი, თ. შტოლნერი, ლ. ფერენ-შმიდტი ძეძვები II.4, კოლექტიური სამარხი 6, მტკვარარაქსის კულტურა, ზრდასრული მამრობითი ინდივიდი, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. ძეძვები II.4, კოლექტიური სამარხი 6, მტკვარარაქსის კულტურა, ზრდასრული მამრობითი ინდივიდი, დეტალი, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. ძეძვების პლატოზე დაფიქსირებულია სხვადასხვა ტიპის სამარხები. მათმა აღმოჩენამ საშუალება მოგვცა უკეთ შეგვესწავლა ნამოსახლარზე მცხოვრები და საყდრისში მომუშავე სამთომელითონეების ყოფა-ცხოვრება. თითქმის ყველა სამარხი ინჰუმაციურია, რამაც საშუალება მოგვცა მიცვალებულების ჯანმრთელობისა და ნათესაური კავშირების საკითხები დაგვედგინა. მათგან ყველაზე საინტერესო კოლექტიური სამარხები აღმოჩნდა. მათი დასაკრძალავი კამერები ნაგები იყო ქვის ფილებით. ამ ტიპის სამარხები დიდი ხნის მანძილზე გამოიყენებოდა - მიცვალებული იკრძალებოდა, მოგვიანებით სამარხი ხელახლა იხსნებოდა და ხდებოდა ახალი მიცვალებულის დასვენება. ძველი მიცვალებულის ჩონჩხი ფრთხილად ეწყობოდა სამარხი კამერის ერთერთ განაპირა ნაწილში. გარკვეულ შემთხვევაში მიცვალებულის ზოგიერთი ძვალი ამოღებულია სამარხებიდან (ძირითადად თეძოს ან მკერდის ძვლის ნაწილები). ინახებოდა თუ არა ეს ძვლები მიცვალებულის ხსოვნის საპატივსაცემოდ ჯერ-ჯერობით უცნობია. ძეძვები III, კოლექტიური სამარხი 1, მტკვარარაქსის კულტურა, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 81 Dzedzvebi III.1, collective burial 3, Kura Araxes-period, photo: Th. Rabsilber. ძეძვები III.1, კოლექტიური სამარხი 3, მტკვარ-არაქსი ეტაპი, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. Dzedzvebi III.1, burial 1, excavating graves and pits, photo: Th. Stöllner. ძეძვები III.1, სამარხებისა და ორმოების გათხრები, ფოტო: თ. შტოლნერი. 82 Dzedzvebi II.7., excavating the ritual complex of house 5 and grave 8, photo: F. Klein. ძეძვები II.7, „ნაგებობა 5“, სარიტუალო მოედნისა და სამარხი 8 არქეოლოგიური გათხრები, ფოტო: ფ. კლაინი. Dzedzvebi III.1, collective grave 3, burials and inventory, photo: Th. Rabsilber. ძეძვები III.1, კოლექტიური სამარხი 3, სამარხები და სამარხეული ინვენტარი, ფოტო: : თ. რაბსიბლერი. Dzedzvebi III.1, collective grave 3, vessel set, photo: Th. Rabsilber. ძეძვები III.1, კოლექტიური სამარხი 3, თიხის ჭურჭლები, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 83 left: Dzedzvebi III., beads from grave 3 (reconstruction); right: Dzedzvebi II.4., beads and pendants from grave 2, (reconstruction), photo: M. Machavariani. მარცხნივ: ძეძვები III, მძვივები, სამარხი 3 (რეკონსტრუქცია); მარჯვნივ: ძეძვები II,4, მძვები და საკიდები, სამარხი 2 (რეკონსტრუქცია), ფოტო: მ. მაჭავარიანი. ­ arried out: the bodies were carefully c moved to one part of the chamber and parts of their bones were removed (often the hips or parts of the breast). Whether these parts were kept to memorialize the deceased is as yet unclear. It is interesting to note that the burials regularly display a special selection of persons: In the collective burials 1, 3, and 6, we found a combination of three to five females that were buried together with one juvenile and one adult male individual. This selection probably displays a ritual concept that was ­efficacious over some time, and may represent some structure in which the communities were organized. It now will be most interesting to see if 84 these groups were related biologically. We hope that the investigations on their ancient DNA will help us to understand their kinship pattern. What really is interesting is the social concept of wealth and extraordinariness. There is not a single grave that is outstanding by its personal belongings, particularly during the older phases of the Kura-Araxesi-culture: metal is extremely rare and regularly the graves contain one or two standardized vessels (a jug and a bowl) as the typical grave good that went with the dead. No gold at all was found, which clearly demonstrates that it went either to the very rich, or it was used in communal practices and not was given to single persons. Dzedzvebi II.4., grave 2, decorated vessel with draft, photo: DBM/RUB/GNM Th. Rabsilber, drawing: E. Sakhvadze. ძეძვები II.4, სამახრი 2, ორნამენტირებული ჭურჭელი, ჩანახატი: ე. სახვაძე. აღსანიშნავია სამარხებში მიცვალებულების დამარხვის სხვა წესიც - 111, 3 და 6 კოლექტიურ სამარხებში დაკრძალული აღმოჩნდა სამიდან ხუთ ინდივიდამდე მდედრობითი სქესის წარმომადგენელი, ერთ მოზარდ და ერთ მამრობითი სქესის ზრდასრულ ინდივიდთან ერთად. ასეთი დაკრძალვის წესი შესაძლოა წარმოადგენდეს სარიტუალო კონცეფციას, რომელიც რაღაც დროის მანძილზე არსებობდა, რაც ამ საზოგადოებისათვის იყო დამახასიათებელი. ამ ეტაპზე მეტად საინტერესოა მიცვალებულთა ბიოლოგიური ნათესაური კავშრების დადგენა. ვიმედოვნებთ, რომ დნმ-ის კვლევები დაგვეხმარება გავარკვიოთ მათი სისხლით ნათესაობის საკითხი. საინტერესოა ასევე ამ საზოგადოების ქონებრივი და სოციალური სტატუსი. სამარხები საკმაოდ მწირია ინვენტარის თვალსაზრისით. ლითონის ნივთების აღმოჩენა იშვიათია. ინდივიდუალურ სამარხებში ძირითადად ერთი ან ორი მტკვარ-არაქსის კულტურისათვის დამახასიათებელი თიხის ჭურჭელია (თასი და დოქი) ნაპოვნი. სამარხებში არ დასტურდება ოქროს ნივთები, რაც იმის მანიშნებელია, რომ ოქროს ან მხოლოდ მდიდარ ადამიანს ატანდნენ, ან ის გამოიყენებოდა საერთო მოხმარებოსათის. 85 Dzedzvebi II.7., grave 9, collective burial with a large crouched male in the centre; F. Klein. ძეძვები II.7, სამარხი 9, კოლექტიური სამარხის ცენტრში მოხრილ მდგომარეობაში დასვენებული დიდი აღნაგობის. 86 მამაკაცი, ფ. კლაინი XI. The Kura Araxes Graves: A Spectacular Monument 87 The Kura Araxes Graves: A Spectacular Monument I. Gambashidze, G. Gogochuri, G. Mindiashvili, B. Murvanidze, N. Otkhvani, Th. Stöllner In area II.7 a special feature was detec­ ted and excavated in 2014 and 2015: it was a very special archaeological discovery that consisted of a round stone platform and two graves built besides it. The platform itself was special, as it reminded us first of a house construction with a central hearth. But there were no indications of house construction, such as post-holes, or typical domestic debris, such ceramic and other domestic waste. A deposition of animal bones deposited at the outside may be understood as remnants of a meal but not of a continuous domestic use of that Dzedzvebi, II.7., grave 9, with covering of basalt pillars, a dark brownish filled pit sidewards in the west (disturbance?) as well as offering goods on top of the grave covering; below: Dzedzvebi, II.7., grave 9, grave goods of the central male burial, spiral ring and handeld vessel: photos: H.-J. Lauffer. Dzedzvebi, II.7., riutal complex „house 5“ and grave 8, draft/mapping: F. Klein. ძეძვები II.7, „ნაგებობა“ 5, სარიტუალო მოედანი და სამარხი 8, ჩანახაზი/კარტოგრაფია: ფ. კლაინი. 88 ირ. ღამბაშიძე, გ. გოგოჭური, გ.მინდიაშვილი, ბ. მურვანიძე, ნ. ოთხვანი, თ. შტოლნერი ძეძვები II.7, სამარხი 9, ბაზალტის თლილი სვეტებიანი გადახურვით. დასავლეთ ნაწილში არსებული ორმო (დაზიანებული?) და სამარხის თავზე გამართული აღაპი, ფოტო: ჰ.ი. ლაუფერი ძეძვები, II.7, სამარხი 9, ცენტრალური მიცვალებულის (მამაკაცი) სამარხეული ინვენტარი რგოლი და ყურიანი ჭურჭელი, ფოტო: ჰ.ი. ლაუფერი. 2014-2015 წლებში, ძეძვების II.7 უბანზე გაითხარა განსაკუთრებული ობიექტი - ეს იყო საკმაოდ საინტერესო არქეოლოგიური აღმოჩენა - ქვით მოგებული მრგვალი მოედანი და მის გვერდით გამართული ორი სამარხი. მოედნის ცენტრალურ ნაწილში გამართული მრგვალი კერის გამო თავდაპირველად იგი საცხოვრებელი ნაგებობის შთაბეჭდილებას ტოვებდა, თუმცა მას საცხოვრისისათვის აუცილებელი სხვა ინდიკატორი არ გააჩნდა - ნაგებობის კონსტრუქცია, საყოფაცხოვრებო კერამიკა. მის გარეთ დაფიქსირებული ცხოველის ძვლები შეიძლება ჩაითვალოს საკვებ ნარჩენებად. ცენტრალურ ნაწილში გამართული Dzedzvebi, II.7., grave 8, photo: Th. Stöllner. ძეძვები II.7, სამარხი 8, ფოტო: თ.  შტოლნერი. 89 Dzedzvebi, II.7., grave 9, the 3D-visualization shows the several steps of construction (1-2), the stone contruction (3) and the various steps of the burials (4-5), photo: F. Klein. ძეძვები II.7, სამარხი 9, 3D ვიზუალიზაცია აჩვენებს კონსტრუქციის რამდენიმე საფეხურს (1-2), ქვის კონსტრუქციას (3) და დაკრძალვის სხვადასხა საფეხურს (4-5), ფოტო: ფ. კლაინი. 90 ­ latform. The large hearth itself was p a special installation allowing hearth practices by a larger group of people. This feature points to feasting practices ­rather than to an ordinary house. One of the two graves was built adjacent to the platform: A human bone deposit, obviously parts of an adult male, was deposited inside a massive stone slab construction. The skull was finally put on top of the long bone deposit while a bowl was laid down side wards. But another grave was even more spectacular. It was found only some meters away in the south-east of the platform: It was constructed as a rounded chamber grave that was sealed with two stone slabs to short diagonal entry. The construction was erected as a dry stone wall and covered by large basaltic ­needles that were put on it like wooden beams on a house roof. On top, various stones were put and – this was most interesting – some ceramic vessels, and a large and nice, but broken stone hammer was deposited. It is obvious that some offerings took place on the top of the monument as a funeral activity. When we excavated the interior space of the grave, we discovered again a collective burial of which one person was in the centre in a crouched position, while the other three persons, presumably also males, were deposited again to the side. The male in the centre can be described as a very large and brawny person: he was the first having small metal items as a personal belonging with him. Beside him four lamp heads were placed, thus reflecting perhaps the four persons in the grave. It is obvious that this person especially had a special rank within his community! თიხის დიდი ზომის კერა, როგორც ჩანს, სარიტუალო დანიშნულებისა უნდა ყოფილიყო, რომელსაც ადამიანთა დიდი ჯგუფი კოლექტიურად გამოიყენებდა. სავარაუდოდ, ამ ადგილზე სრულდებოდა აღაპი. ერთ-ერთი სამარხი გამართული იყო მოედნის განაპირას. ზრდასრული მამაკაცის ძვლები დასვენებული იყო დიდი ზომის ფილა ქვებზე. თავის ქალა კი მოთავსებული იყო ძვლების გროვაზე, თიხის ჭურჭელთან ერთად. მეორე სამარხი უფრო საინტერესო აღმოჩნდა. იგი დაფიქსირდა მოედნიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში რამდენიმე მეტრის მოშორებით. სამარხს აქვს მომრგვალებული შიდა ინტერიერი და ორი ფილა ქვისაგან შემდგარი დრომოსი. კონსტრუქცია მშრალი წყობითაა ნაგები და გადახურულია გრძელი, თლილი, ბაზალტის ქვებით. სამარხის თავზე დალაგებული იყო თიხის ჭურჭლები და დიდი ზომის გატეხილი ქვის ურო. აშკარაა, რომ საქმე გვაქვს აღაპთან. სამარხი კოლექტიურია, სადაც ერთი ძირითადი მიცვალებული (მამრობითი), დაკრძალული იყო მოკრუნჩხულ მდგომარეობაში, ხოლო სამი ინდივიდი, სავარაუდოდ ასევე მამრობითი სქესის, დასვენებულნი იყვნენ სამარხის კედელთან. ძირითად მიცვალებულს ჩატანებული ჰქონდა მცირე ზომის ლითონის ნივთები. აშკარაა, რომ იგი საზოგადოებაში მაღალი სტატუსის მატარებელი უნდა ყოფილიყო! 91 Dzedzvebi, II.7, Excavating grave 8 nearby „house 5“, photo: F. Klein. ძეძვები II.7, 92 „ნაგებობა 5“ სამარხი 8, არქეოლოგიური გათხრები, ფოტო: ფ. კლაინი. XII. Working the Gold as Ritual Activity: Mysterious Features in Area II and III 93 Working the Gold as Ritual Activity: Mysterious Features in Area II and III I. Gambashidze, G. Gogochuri, G. Mindiashvili, B. Murvanidze, Th. Stöllner While investigating the settlement structures of area II, the team also regu­larly discovered remnants of ritual activities: The most obvious example was the grinding work-place in the workshop of house 1/2. As the grinding station itself was a special feature, we left it in situ over the years, but after removing it a big surprise awaited us. A skull grave of a juvenile was found beneath, furnished with two small vessels: A special relation to the g ­ rinding and smelting work can be assumed according to its position and special treatment of the body. There are other cases that confirm the connection between the ritual and work-activities: In house 3 a similar skull grave was erected as an annex to the house. Again it was a juvenile person. It seems that these persons held a special watch over the work or were considered important for the communities being active there. Grinding and milling themselves were perhaps practices that evoked memories and thus a spiritual sphere. One should consider that these tasks were long lasting processes that has involved many, so it is logical to assume accompanying activities such as storytelling and singing. Feast- 94 Dzedzvebi II.2., grave 7, excavating the feature, photo: Th. Rabsilber. Dzedzvebi II.2., grave 7, 3D-documentation of the skull grave, F. Klein. ძეძვები II,2, სამარხი 7, 3D-დოკუმენტაცია, ფ. კლაინი. ირ. ღამბაშიძე, გ. გოგოჭური, გ.  მინდიაშვილი, ბ. მურვანიძე, თ. შტოლნერი ნამოსახლარის შესწავლისას II უბანზე დაფიქსირდა სარიტუალო საქმიანობის კვალი. 1/2 ნაგებობაში დადასტურებულ სამუშაო მოედანზე, საფხვნელი დაფის აღების შემდეგ, დაფიქსირდა მოზარდის სამარხი, რომელსაც ჩატანებული ჰქონდა ორი მცირე ზომის თიხის ჭურჭელი. სამუშაო მოედნისა და რიტუალის ურთიერთკავშირი ასევე, დაფიქსირდა ნაგებობა 3-შიც. ამ შემთხვევაში სამარხი გამართული იყო ნაგებობის კედელთან. დაკრძალული ინდივიდი აქაც მოზარდია. ძეძვები II,2, სამარხი 7, არქეოლოგიური გათხრები, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. Dzedzvebi II.2., house 2, workshop, draft: E. Sakhvadze. Grave 7 was found beneath the two large grinding stones nearby the hearth. ძეძვები II.2, ნაგებობა 2, სახელოსნო, ნახაზი: ე. სახვაძე. სამარხი 7 დაფიქსირდა ქურასთან ახლოს მდებარე ორი დიდი საფქვავის დაფის ქვეშ. 95 ing might have been another aspect of such work gatherings: In this way we may interpret a deposition found in an Early Kura-Araxes pit in 2014. Besides some complete ceramic vessels, parts of a hearth and a stone rubber were deposited there. All the items obviously served a purpose before being deposed in that pit. A further house, excavated in 2014 and 2015, also was related to the gold grinding and such accompanying ritual activities. First we found a big deposition of rubbers which were laid on top of ceramic containers and ladles (e.g. jugs); still standing idols were among them. It seems that the deposition just multiplied what we saw at the before mentioned pit: more rubbers, more containers perhaps indicate a ეს საქმიანობა, საკმაოდ ხანგრძლივი პროცესი იყო, რომელშიც ბევრი ადამიანი იღებდა მონაწილეობას, ასე, რომ ლოგიკურია ვივარაუდოთ, რომ ამ საქმიანობას თან სდევდა მუშაობის პროცესში ამბების მოყოლა და სიმღერა. ნადიმი შესაძლოა ყოფილიყო ასეთი თავყრილობის ერთ-ერთი ასპექტი. ამგვარი ინტერპრეტაციის საფუძველს იძლევა 2014 წელს გათხრილი ადრეული მტკვარ-არაქსის ორმოს შევსებაში აღმოჩენილი მასალები: მთლიანი თიხის ჭურჭელი, კერის ფრაგმენტები და ქვის სახეხი, რომელიც აშკარად სპეციალურად იყო მოთავსებული ორმოში. 2014-2015 წლებში გათხრილი სახლიც შეიძლება დაუკავშირდეს ოქროს მადნის დაფქვის რიტუალს. თავდაპირველად ჩვენ დავაფიქსირეთ სახეხების გროვა, რომელიც დაწყობილი იყო თიხის ჭურჭლებზე. აქვე, in situ მდგომარეობაში, Dzedzvebi II.2., hearth and grinding stone assemblage (upper phase); beneath the older, lower phase the skull gravepit was discovered, photo: I. Löffler. ძეძვები II.2, ქურა და საფხვნელი იარაღების ნაკრები (ზედა ფაზა); ქვედა ადრეული დონის ქვეშ დაფიქსირდა ორმო სამარხი, ფოტო: ი. ლოფლერი. 96 Dzedzvebi II.7., pit 37006 with deposit of hearth parts, a rubber stone and vessels, photo: Th. Stöllner. ძეძვები II.7, ორმო 37006 კერის ფრაგმენტებით, სახეხი ქვითა და თიხის ჭურჭლებით, ფოტო: თ. შტოლნერი. The artefact ensemble of 37006 photo: H.-J. Lauffer. ორმოში (37006) აღმოჩენილი არტეფაქტები, ფოტო: ჰ. ი. ლაუფერი. 97 Dzedzvebi II.8., house 4: in the centre a deposit of rubber stones and irregular stones covered a ceramic deposition, photo: I. Luther. ძეძვები II.8, ნაგებობა 4: ცენტრალურ ნაწილში დადასტურებული ხელსაფქვავები და უფრომო ქვები, რომლებიც დაფარულია თიხის ჭურჭლის ნატეხებით, ფოტო: ი. ლუთერი. Dzedzvebi II.8., house 4: at the southern wall a clay bench with a deposit of vessel between two „hearth furniture“ stands was discovered. The vessel contained a hematite pigment, photo: Th. Stöllner. ძეძვები II.8, ნაგებობა 4: სამხრეთ კედელთან არსებული თიხის ბორდიური, სადაც აღმოჩნდა კერის ორ სადგარს შორის მდგარი თიხის ჭურჭელი. ჭურჭელში დაფიქსირდა ჰემატიტის პიგმენტი, ფოტო: თ. შტოლნერი. 98 ± 38003 38010 38020 38019 38004 38005 38013 38002 38017 38021 38003 38022 38011 38018 prehistoric set Dzedzwe 38002_38022 ± Coordinate System: WGS 84, UTM Zone 38N Projection: Transverse Mercator 38016 0 Bolnis Province Kwe Georgi 5m Coordinate System: WGS Projection: Transverse Mer 0 Stonetool Find concentration Fireplace Ceramic Layer Stone packing Disturbance Wall Dzedzvebi II.8., house 4, base map of the features including the central deposition, draft: F. Klein. ძეძვები II.8, ნაგებობა, ძირითიადი გეგმა, ნახაზი: ფ. კლაინი. larger cradle of people? Another deposition nearby even underlined this connection: a vessel with milled reddish ore was found between two hearth furniture “idols” at a clay pedestal at the southwestern wall. It was the reddish ore-pigment that obviously was put there to get attention or even to evoke admiration. This and many other discoveries are clear proof for the intensive embedding of work practice in a ritual and religious sphere. დაფიქსირდა თიხის სადგრები. მსგავსი ტიპის გროვა კვლავ აღმოჩნდა იქვე ახლოს, ბაქანზე, თიხის ჭურჭელთან ერთად, რომელშიც დაფიქსირდა წითელი ფერის დაფქული მადანი. ჭურჭელი იდგა ორ სადგარს შორის. მასში არსებული მასა წარმოადგენს მადნის პიგმენტს, რომელიც სავარაუდოდ სარიტუალო დანიშნულებისა უნდა ყოფილიყო. ეს და სხვა მრავალი აღმოჩენა მიუთითებს ძეძვებში სარიტუალო პრაქტიკის არსებობაზე, რომელიც მიძღვნილი უნდა ყოფილიყო სამუშაო პროცესისადმი. 99 Mine A of Sakdrisi, state of excavation in 2011, photo: K. Stange, AVTTention. 100 მაღარო A, საყდრისი, არქეოლოგიური გათხრების მდგომარეობა 2011 წელს, ფოტო: კ. შტანგე, AVTTention. The Gold of Sakdrisi: How Much had been Mined and How? The Mining as a Societal Process XIII. 101 The Gold of Sakdrisi: How Much had been Mined and How? The Mining as a Societal Process Th. Stöllner But how do we know about the importance of Sakdrisi as a prehistoric gold mine? First we can ask how much gold once had been produced in the mine? But to know about the amount of gold that once was exploited, we need to have the time, the production yield, and the average content of veins in the single veins once exploited. As the mines were refilled again with mining debris, we are able to calculate the amount of gold that was once left behind, and sum it in comparison to the amount of gold that we found still in the single veins that have been exploited. According to our investigations data from the ore debris that we found refilled into the mines suggests a general mean of 1ppm. This can be regarded as a minimum number that could not be removed from the deposit. On the other hand, there is the average gold amount per each of the gold bearing quartz-hematite veins that we carefully calculated for each of the veins once exploited by the Kura-Araxes miners: In general, and according to partly very high gold amounts, we estimate at the moment a general output of something between 150 to 500 of gold that once had been produced in Sakdrisi. Further investigations have been performed since 2011 by fire-setting experiments, which allowed estimating all the efforts that were made with the sin- 102 Golden spiral rings of the late 4th and the 3rd millennium from Georgia and Azerbaijan, 1. Anaga, Kakheti, 2. Ananauri, Kakheti; 3.  Dalismta, Kakheti, 4. Enamta, Kakheti; 5. Hasansu, Agstafa region; 6. Kvemo Kartli; 7. Karashamb, Kotayk region; 8. Khankent, Stepanakert; 9. Koreti/Sachkhere, Imereti, 10. Martkopi, Kakheti; 11. Martkopi, Kachetia; 12. Metsamor, Armavir region; 13. Paravani/Akhali Khulgumo, Javakheti; 14. Sachkhere-Modinakhe, Imereti; 15. Sagarejo, Tetri Qvebi, Kakheti; 16. Shengavit, Armenia; 17. Zarzisgora, Sachkhere; 18. Zilicha, Kakheti photos: G. Salniker, G. Mindiashvili), Tblissi (1-4; 6-18) and A. Courcier, Bochum (5). თ. შტოლნერი რატომ არის ასეთი მნიშვნელოვანი საყდრისის პრეისტორიული ოქროს მაღარო? უპირველეს ყოვლისა უნდა დაისვას კითხვა თუ რა რაოდენობის ოქრო იქნა მოპოვებული მაღაროში. ამისათვის საჭიროა ჩვენ ვიცოდეთ დრო, მოპოვებული მადნის რაოდენობა და ძარღვებში ოქროს საშუალო შემცველობა. ოქროს ხვიები, ძვ.წ. გვიან IV ათასწლეული და III ათასწლეული: აზერბაიჯანი და საქართველო, 1. ანაგა, კახეთი, 2. ანანაური, კახეთი, 3. დალისმთა, კახეთი, 4. ენამთა, კახეთი, 5. ჰასანსუ, აღსტაფას რეგიონი, 6. ირგანჩაი, ქვემო ქართლი. 7. კარაშამბი, კოტაიკლის რეგიონი, 8. კანკერტი, სტეფანაკერტი, 9. ქორეთი/საჩხერე, იმერეთი, 10. მარტყოფი, კახეთი, 11. მარტყოფი, კახეთი, 12. მეწამორი, არმავირის რეგიონი, 13. ფარავანი/ახალი ხულგუმო, ჯავახეთი, 14. საჩხერე-მოდინახე, იმერეთი 15. საგარეჯო/თეთრი ქვები, კახეთი, 16. შენგავითი, სომხეთი, 17. ცარცისგორა/საჩხერე, იმერეთი 18. ზილიჩა, კახეთი, ფოტოები: გ. სალნიკერი, გ. მინდიაშვილი, თბილისი (14, 6-18) და ა. კურსიე, ბოხუმი (5). სამთო სამუშაოების დასრულების შემდეგ სამთოელები გამონამუშევრებს ავსებდნენ ნარჩენი ფუჭი ქანებით. ჩვენ შევძელით გამოგვეთვალა დატოვებული ოქროს რაოდენობა და ამასთანავე გამომუშავებულ ძარღვებში არსებული ოქროს შემცველობა. მაღაროების შევსების შესწავლამ აჩვენა საშუალოდ 1 ppm (1 გრამი ტონაზე). ეს შეიძლება ჩაითვალოს მინიმალურ რაოდენობად, რომლის მოპოვებაც ვერ მოხერხდა უძველეს დროში. მეორეს მხრივ, ეს არის ოქროს საშუალო რაოდენობა კვარც-ჰემატიტის თითოეულ ძარღვში, რომელიც საფუძვლიანად იქნა დაანგარიშებული ჩვენს მიერ. ოქროს მაღალი შემცველობის გამო ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ საყდრისში დაახლოებით 150-დან 500 კგ-მდე ოქრო იქნა მოპოვებული. 2011 წელს კვლავ ჩატარდა კვლევები ამ საკითხთან დაკავშირებით. ცეცხლის დანთების ექსპერიმენტის საშუალებით გამოთვლილი იქნა ოქროს წარმოების თითოეული ეტაპი. ამ ექსპერიმენტმა მოგვცა საშუალება გაგვერკვია რა დროსა და რა ძალით ხდებოდა მადნის მოპოვებადამუშავება. ჩვენ შევეცადეთ ყველა მონაცემი შეგვეკრიბა და გამოგვეთვალა: თუ რა ძალისხმევა დასჭირდებოდა ფარავანზე და ჰასანსუში (დასავლეთ აზერბაიჯანი) აღმოჩენილი ოქროს 103 103 gle steps of gold-production – from the preparation of the ore mining till the panning and smelting the gold concentrates. This experimentation, on the other hand, provides detailed insight into the time and logistical efforts of this process: What is technically necessary, how time- and labour-consuming had it been? So we tried to put all data together to estimate the effort that a group once made to produce golden “locken”-rings such we know them from the beginning of the 3rd millennium from Paravani or Hasansu in West Azerbaidjan. ხვიების დამზადებას, რომლებიც ძვ.წ. III ათასწლეულის დასაწყისით თარიღდება. თუ ჩვენ ავიღებთ ფარავნის ხვიას, რომლის Au/Ag წონა 9.4 გრამია, შეგვიძლია გამოვთვალოთ მისი წარმოებისათვის საჭირო ძალისხმევა (შემდეგში „ფარავანი-გამოთვლა“). საყდრისის გამონამუშევრებში დაფიქსირებული მადნის ოქროს შემცველობის გათვალისწინებით 1 გრამი ოქროს დასამზადებლად 42 საათია საჭირო. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით Investigation of Georgian Gold artefacts by help of a portable XRF, photo: I. Gambashidze. საქართველოში აღმოჩენილი ოქროს არტეფაქტების კვლევა XRF ხელსაწყოთი, ფოტო: ირ. ღამბაშიძე. 104 „The Paravani calculation’’ allows a rough estimate about the time consumption for gold production at a rock-gold deposit such as Sakdrisi (after Stöllner 2014; 2016). „ფარავნის გამოანგარიშება“ - უხეშად იქნა გამოვთვლილი ოქროს ხვიის დასამზადებლად საჭირო დრო საყდრისში მოპოვებული ოქროს მადნის მიხედვით. (შტოლნერი 2014, 2016) 1000000 Sakdrissi Mean 100000 Hassansu 160a Hassansu 160b Concentration in ppm 10000 1000 100 10 1 0,1 0,01 Ag Cu Ni Zn As Pd Sn Sb Pt Pb Bi Comparison between two golden earspirals from Hasansu and Sakdris mine shows the good overlapping of their trace elements, after Jansen et al. in Stöllner 2014. ჰასანსუში აღმოჩენილი ორი ოქროს ხვიისა და საყდრისის მადნის შედარება კარგად აჩვენებს მიკრო ელემენტების ურთიერთთანხვედრას, Jansen et al. in Stöllner 2014. 105 If we take the earring of Paravani with a weight of 9.4 g of Au/Ag as an example, we could calculate its production efforts (henceforth called the “Paravani-calculation”). If one calculates the amount of time according to the enrichment of Ag/ Au found in parts of the prehistorically mined ore-lodes of the Sakdrisi mine, one could end up with 42 h to produce 1g of gold. By considering these data we also get an impression of how many people might have been involved in the production. If we take the Paravani-earring as an example: the heavy ring (9.4 g) would have needed to be produced for at least 3 days by a group of 16 persons. Without integrating other data, one could argue that expeditions could have sporadically reached the mining site to produce such items on special occasions (e.g. funerals, festivals, gifts and social processes of negotiation). But if one looks to the general estimate of an annual yield of 1 kg of gold, one would estimate the need for 16 wor­ kers to produce this amount within 330 working days with eight hours of permanent work. Such people probably lived in the Dzedzvebi, where we have found the settlement of the gold miners. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ფარავნის ოქროს ხვიის (9.4 გ) დასამზადებლად, სულ მცირე სამ დღეში საჭირო იყო 16 ადამიანის შრომა. თუ არ გავითვალისწინებთ სხვა მონაცემებს, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სამთოელები ზოგჯერ მსგავსი ნივთების დასამზადებლად მოიპოვებდნენ მადანს მხოლოდ განსაკუთრებული შემთხვევებისათვის (მაგ. დასაფლავება, დღესასწაულები, ძღვენი და მიმოცვლის სოციალური პროცესები). თუმცა თუ დავაკვირდებით 1 კგ ოქროს წლიურ წარმოებას აშკარაა, რომ მუდმივი სამუშაოების პირობებში, 330 სამუშაო დღის განმავლობაში, სწორედ ასეთი ოდენობის მუშა-ხელია საჭირო (16 ადამიანი) ოქროს სასურველი რაოდენობის საწარმოებლად. ასეთი მუშა ხალხი კი შესაძლოა ცხოვრობდა ძეძვების ნამოსახლარზე, სადაც ჩვენ ვიპოვეთ მთამადნელთა დასახლება. In order to find a good general metal composition of the Sakdrissi gold, the gold had to be recently smelted, B. Hohmann. საყდრისის ოქროს ძირითადი შემადგენლობის გასაგებად, აუცილებელი გახდა მისი გამოდნობა, ბ. ჰომანი. 106 The gold prospects and the mining enterprise of the Sakdrisi I-V prospect; drawing/Map: T. Quelashvilli, Bolnissi. ოქროს კვლევები და სამთო წარმოება საყდრისი I-V უბნებზე; ჩანახატი/რუკა: ტ. ყველაშვილი, ბოლნისი. Working with the gold pan, photo: Tony V. Oquias. ტაფაში ოქროს რეცხვა. A slag found at the sites proved Sakdrisi gold as being processed in the Dzedzvebi settlement. ნამოსახლარზე დაფიქსირებული წიდა ადასტურებს, რომ საყდრისის ოქრო ძეძვების ნამოსახლარზე მუშავდებიდა. Gold prill derived fom the cupellation process at the bottom of the crucible, p ­ hoto: B. Hohmann. ოქრო მიღებული ტიგელში კუპელაციის შედეგად, ფოტო: ა. ჰაუპტმანი 107 Dzedzvebi IV.3: Crucibles and mould from Late Chalcolithic pits, photo: M. Machavariani, ძეძვები IV.3: ტიგელები და ყალიბი ქალკოლითური ხანის ორმოებიდან: მ. მაჭავარიანი. 108 XIV. Chalcolithic Forebears: The Earlier Settlement at the Southern Plateau 109 Chalcolithic Forebears: The Earlier Settlement at the Southern Plateau I. Gambashidze, G. Gogochuri, I. Löffler, Th. Stöllner, K. Tamazashvili The discovery of the gold-mine of Sakdrisi also has raised the question from the beginning of whether there were earlier activities in metallurgy that allow to understand the development of a quite advanced technology around 3000 BCE. Should the beginning be sought centuries earlier in the late Chalcolithic period? Such an assumption seemed likely, as the first evidence of metal usage appeared in the Caucasus already in the late 5th mill. BCE. It was by accident that our excavation came across layers of this time period at the plateau of Dzedzvebi by test-trenching in 2010: At the bottom and underneath a Kura-Araxes-settlement, first traces of a late Chalcolithic settlement were discovered. A small crucible was found along with other Chalcolithic artefacts: This was a lucky first proof that people came along with the ore-deposits of the Madneuli-Sakdrisi zone a long time before the Sakdrisi gold mining had started. Further excavations targeting these layers in 2014 and 2015 finally brought the evidence of a large Chalcolithic settlement at the Southern plateau of Dzedzvebi: It should have covered at least parts of this plateau. According to our 14C-dating, the settlement should have existed already in the earlier 5th millennium BC and did at least reach the beginning of the 4th millennium. The 110 Dzedzvebi IV.3, late Chalcolithic ceramic (socalled Sioni group) from various pits; photo: M. Machavariani.   Dzedzvebi IV.3, late Chalcolithic amphora-shaped vessel; H.-J. Lauffer. ძეძვები IV.3, გვიან ქალკოლითური ხანის დიდი ზომის ქილა; ჰ.ი. ლაუფერი. ირ. ღამბაშიძე, გ. გოგოჭური, ი. ლოფლერი, თ. შტოლნერი, ქ. თამაზაშვილი ძეძვები IV.3, გვიან ქალკოლითური ხანის თიხის ჭურჭელი (ე.წ. სიონის ჯგუფი) სხვადასხვა ორმოებიდან; ფოტო: მ. მაჭავარიანი. Late Chalcolithic ceramic from a settlement in the neighboring Abulmulg-valley; below: antler-hoe from the Late Chalcolithic layers in Dzedzvebi IV.3; H.-J. Lauffer. გვიან ქალკოლითური ხანის თიხის ჭურჭლის ნატეხებიაბულმუგის ნამოსახლარიდან; ქვემოთ: ირმის რქისაგან დამზადებული თოხი გვიან ქალკოლითური ხანის ორმოდან, ძეძვები IV.3, ჰ. ი. ლაუფერი. საყდრისის ოქროს მაღაროს აღმოჩენამ თავიდანვე წამოჭრა კითხვა: არსებობდა თუ არა ადრეული მეტალურგიული წარმოება, რომელიც წინ უძღოდა ძვ.წ. 3000 წლისათვის არსებულ საკმაოდ ორგანიზებულ და გამოცდილ სამთო საქმეს. შესაძლოა თუ არა, რომ ასეთ ხანად გვიან ქალკოლითური პერიოდი ჩაითვალოს? მსგავსი ვარაუდი სიმართლეს არაა მოკლებული, ვინაიდან ლითონის გამოყენების პირველი ფაქტი კავკასიაში ჯერ კიდევ ძვ.წ 5 ათასწლეულში დასტურდება. 2010 წელს ჩვენი ექსპედიცია წააწყდა გვიან ქალკოლითური ხანის ნამოსახლარის ნაშთებს, რომელიც მტკვარ-არაქსის კულტურის ფენების ქვეშ იყო მოქცეული. აღმოჩენილი იქნა მცირე ზომის თიხის ტიგელი, ამ ეპოქის სხვა მნიშვნელოვან არტეფაქტებთან ერთად. ეს გახდა პირველი დადასტურება იმ ფაქტისა, რომ ადამიანები საყდრისი-მადნეულის საბადოებს ბევრად უფრო ადრე იცნობდნენ, ვიდრე საყდრისში ოქროს წარმოება დაიწყებოდა. 14C დათარიღების მიხედვით ძეძვების ნამოსახლარზე ცხოვრება უკვე არსებობდა ძვ.წ V ათასწლეულის დასაწყისიდან. ექსპედიციამ ძირითადად შეისწავლა ამ პერიოდის სამეურნეო ორმოები, რომელიც ამოვსებული იყო თიხის ჭურჭლის ნატეხებითა და შინაური ცხოველის ნაშთებით. ერთერთ ორმოში აღმოჩნდა გასაოცარი ნივთები - რამდენიმე თიხის ჭურჭელი, სპილენძის სადნობი თიხის ტიგელი და ცულ-წერაქვის თიხის ყალიბი. ეს არის პირველი და ყველაზე ადრეული მეტალურგიული ინვენტარის აღმოჩენის ფაქტი საქართველოში. 111 Dzedzvebi IV.3, late Chalcolithic pit with metallurgical inventory; photo: Th. Stöllner. ძეძვები IV.3, გვიან ქალკოლითური ხანის ორმო მეტალურგიული ინვენტარით; ფოტო: თ. შტოლნერი. Dzedzvebi IV.3, Kura-Araxes-hearth, disturbed by an Iron Age pit (with grinding stones); left: Late Chalcolithic pit with metallurgical inventory; photo: Th. Stöllner, L. Naumann.. ძეძვები IV.3, მტკვარ-არაქსის კულტურის კერა, რომელიც დაზიანებულია რკინის ხანის ორმოთი (ორმოში დაფიქსირდა საფხვნელი დაფები); გვიან ქალკოლითური ხანის ორმო მეტალურგიული ინვენტარით; ფოტო: თ. შტოლნერი, ლ. ნაუმანი. 112 36277 36051 36284 36288 36097_1 prehistoric settlement Dzedzwebi IV,3 ± Bolnisi Province Kwemo Kartli Georgia Coordinate System: WGS 84, UTM Zone 38N Projection: Transverse Mercator Ironage pit Fireplace Pit Cultural layer Floor Mortar 36097 0 Solid rock Stones Stonetool Wall Stonesetting Postholes 2 4m Dzedzvebi IV.3, Kura-Araxes-floor, Iron Age and Late Chalcolothic pits display a complex intermingling of features; draft: F. Klein. ძეძვები IV.3, მტკვარ-არაქსის კულტურის იატაკის ნაშთი, რკინის ხანისა და გვიან ქალკოლითური პერიოდის ორმოები გვიჩვენებს თუ როგორ აზიანებენ ისინი ერთმანეთს; ნახაზი: ფ. კლაინი. Dzedzvebi IV.3, Late Chalcolothic pit with ceramic and bone disposal, photo: L. Naumann. ძეძვები IV.3, გვიან ქალკოლითური ხანის ორმო თიხის ჭურჭლის ნატეხებითა და ძვლოვანი მასალით, ფოტო: ლ. ნაუმანი. 113 Dzedzvebi IV.3, Late Chalcolothic obsidian blades and arrow-heads; photo: GNM/RUB/DBM, M. Machavariani. ძეძვები IV.3, გვიან ქალკოლითური ხანის ლამელები და ისრისპირები; ფოტო: GNM/RUB/DBM, მ. მაჭავარიანი. excavation especially was able to document a series of storage pits, in which large numbers of ceramic and domestic debris was deposited. This was fortunate, as it sheds light on the activities of those communities: In one of the pits, a most significant ensemble was detected along with a greater series of ceramic vessels. A copper smelting crucible and a casting mould surprisingly came to light: It is the first and earliest metallurgical inventory of Georgia, and indicates the sophisticated metallurgical know­ ledge that the early metallurgists held. The mould origi­nally had been used for casting a heavy shaft-hole tool with a hammer end on the one side and a cutting edge on the other. Dzedzvebi, IV.3., late Chalcoltihic ceramic, photo: H.-J. Lauffer. ძეძვები IV.3, გვიან ქალკოლითური ხანის თიხის ჭურჭელი, ფოტო,: ჰ. ი. ლაუფერი. 114 Both crucible and mould allow us an assumption about from where the technical knowledge once came: Similar tools are known from the Kura-Valley (from the so-called Leilatepe-culture), and even farther away from the Iranian plateau and the Araxes-valley. We therefore can ask if this knowledge once came with know­ledgeable people up the Mashavera-valley, where they searched for the first time for ores to produce metals. ორივე, ყალიბისა და ტიგელის აღმოჩენა გვაძლევს ვარაუდის საშუალებას თუ საიდან იღებს საზოგადოება ამგვარ ტექნიკურ ცნოდნას. მსგავსი ტიპის იარაღები ცნობილია მტკვრის ხეობიდან (ლეილა-თეფეს კულტურა). ასევე ირანის პლატოსა და არაქსის ველიდან. აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია ეს ცოდნა მაშავერას ხეობაში იმ გამოცდილ ხალხთან ერთად შემოვიდა, ვინც პირველად დაიწყო მადნების მოძიება, რათა ეწარმოებინათ ლითონი. Dzedzvebi, landscape in the east, photo: Th. Rabsilber. ძეძვები, ლანდშაფტი. ხედი აღმოსავლეთით, ფოტო: თ. რაბსიბლერი. 115 Dzedzvebi, IV.2. Surveying the Iron Age Walls, photo: Th. Stöllner. 116 ძეძვები IV.2. რკინის ხანის ნაგებობათა კედლები სადაზვერვო თხრილიდან, ფოტო: თ. შტოლნერი. XV. And the Later Ages: The Late ­Second and Early First Millennium in the Mashavera-Valley and at Dzedzvebi 117 And the Later Ages: The Late Second and Early First Millennium in the Mashavera-­ Valley and at Dzedzvebi I. Gambashidze, G. Gogochuri, G. Mindiashvili, B. Murvanidze, I. Löffler, Th. Stöllner The excavation at the southern plateau did also reveal a large bunch of information that was not expected at the beginning. As the settlement is covered by an extensive and fortified settlement of the Early Iron Age, we also had to excavate parts of this occupation. What had been considered hindering at the beginning later turned out to be a most interesting story about the time around BCE 1000. During those days, the southern parts of the Caucasus stood between the kingdoms and realms in Eastern Anatolia, Northern Syria, and North Iran, but also the tribes of the Northern Caucasus and the wider Eurasian steppe. It was a martial period from which we have evi­ dence of military campaigns and raids from both the regions of the Southern Caucasus. If we look at our settlement, we can easily see evidence of this martial period in the the fortification that surrounded the plateau. At one place, we even were able to excavate parts of this fortification, and were able to find evidence of a gate that allowed access to the inner settlement from the south: Several phases of walls were erected over each other and corresponded with stone paved roads that led directly into the settlement from the southern p ­ refield. 118 Dzedzvebi IV.3., Iron Age houses on top of the ­strategraphy, photo: Th. Rabsilber. Dzedzvebi, plateau of the settlement from south, photo: Th. Stöllner. ძეძვები, ნამოსახლარი პლატო, ხედი სამხრეთიდან; ფოტო: თ. შტოლნერი ირ. ღამბაშიძე, გ. გოგოჭური, გ. მინდიაშვილი, ბ. მურვანიძე, თ. შტოლნერი, ი. ლოფლერი ძეძვები IV.3, რკინის ხანის ნაგებობები; ფოტო: თ. რაბსიბლერი. სამხრეთი პლატოს უდიდესი ნაწილი ადრე რკინის ხანაში ყოფილა ათვისებული. ნამოსახლარზე აღმოჩნდა ამ პერიოდის საკმაოდ ფართო და გამაგრებული დასახლება, რომლის გათხრაც ჩვენი ექსპედიციის გეგმაში არ შედიოდა. ადრეული პერიოდის ფენების დაფიქსირებისას გვიანდელი ფენები საკმაოდ ხელის შემშლელი იყო, თუმცა მოგვიანებით საინტერესო სურათი მივიღეთ. დაახლოებით ძვ.წ. 1 ათასწლეულის დასაწყისში, კავკასიის სამხრეთი ნაწილი მოქცეული იყო ერთის მხრივ სამხრეთ ანატოლიის, ჩრდილოეთ სირიისა და ჩრდილოეთ ირანის სახელმწიფოებს შორის, ხოლო მეორეს მხრივ, ჩრდილოეთით მოსახლე ტომებსა და მომთაბარეებს შორის. ამ პერიოდში ინტენსიური ხდება სამხედრო საქმიანობები სამხრეთ კავკასიაში. თუ დავაკვირდებით ნამოსახლარს, ადვილად არის შესაძლებელი თანადროული საფორთიფიკაციო ნაგებობის დანახვა, რომელიც პლატოს იცავდა. ნამოსახლარის ერთ-ერთ ნაწილში ჩვენ შევძელით გაგვეთხარა თავდაცვითი სისტემის ნაწილი, სადაც დავაფიქსირეთ სამხრეთიდან შემოსასვლელი კარიბჭე. საფორთიფიკაციო ნაგებობის გათხრისას დაფიქსირდა კედლების სხვადასხვა სამშენებლო ფაზები, რომლებიც კენჭოვანი ქვით მოკირწყლული გზებით უკავშირდებოდნენ ნამოსახლარს. ძეძვები, ნამოსახლარი პლატო, ხედი სამხრეთიდან; ფოტო: თ. შტოლნერი გარდა საფორთიფიკაციო ნაგებობისა, დასახლების ცენტრალურ ნაწილში გაითხარა საყოფაცხოვრებო ნაგებობები. საცხოვრებლები რამდენიმე ოთახისგან 119 Dzedzvebi IV.3., Iron Age baking oven and hearths; below: Iron Age pits, photo: I. Löffler. ძეძვები IV.3., რკინის ხანის საცხობი ღუმელი და კერები; რკინის ხანის ორმოები, ფოტო: ი. ლოფლერი. 120 Dzedzvebi IV.3., Iron Age baking oven, 3D-visualization, right: animal bones selected for a deposition; draft/photo: Th. Rabsilber, H.-J. Lauffer. ძეძვები IV.3., რკინის ხანის საცხობი ღუმელი, 3D- ვიზუალიზაცია, მარჯვნივ: შეწირული ცხოველის ძვლები; ჩანახატი/ფოტო: თ. რაბსიბლერი, ჰ. ი. ლაუფერი. Dzedzvebi IV.2./3., Iron Age findings draft/photo: Th. Rabsilber, M. Machavariani. ძეძვები IV.2./3., რკინის ხანის არტეფაქტები, ფოტო: თ. რაბსიბლერი, მ. მაჭავარიანი. Dzedzvebi IV.2./3., Iron Age ceramic vessels, photo: H.-J. Lauffer. ძეძვები IV.2./3., რკინის ხანის თიხის ჭურჭლები, ფოტო: ჰ. ი. ლაუფერი. 121 Dzedzvebi IV.2., fortification structures, draft: F. Klein. ძეძვები IV,2, საფორთიფიკაციო ნაგებობები, ჩანახატი: ფ. კლაინი. 122 The gate itself was designed as a socalled tangential gate, at which two ramparts were partly installed parallel to each, thus allowing a passage between them. It was also interesting to learn by the excavation that this passage was blocked in the latest phase, perhaps because the gate was settled elsewhere. We were also able to investigate domestic architecture inside the settlement, where two houses could be excavated in parts. One of these had been burned in its latest phases. The houses were multi-roomed and consisted in one case of many baking ovens, perhaps indicating that the activity of baking was going beyond the daily use of the inhabitants. It could therefore well be a commercial bakery that we detected in the Iron Age house 1. An older phase that was likewise burned revealed some information about the house construction: The walls were erected on top of dry-stone walls and were made of a wooden construction (log and wattle and daub) that finally was plastered by a fine, smoothed lime plaster. შედგებოდა. ერთ-ერთ ნაგებობაში დაფიქსირდა პურის საცხობი ღუმელები. სავარაუდოდ, ნაგებობა საზოგადოებრივ საცხობს წარმოადგენდა. ადრეული სამშენებლო დონე, რომელიც ხანძრისგან იყო დაზიანებული საკმაოდ ინფორმატიული აღმოჩნდა არქიტექტურის თვალსაზრისით. ნაგებობის ხის კონსტრუქციის თიხით შელესილი კედლები აღმართული იყო მშრალი წყობის ქვის საძირკველზე. Dzedzvebi IV.3., Iron Age layers, excavation; photo: I. Löffler. ძეძვები IV. 3, რკინის ხანის ფენები, გათხრები; ფოტო: ი. ლოფლერი. Dzedzvebi IV.3., Iron Age ceramic findings, photo: M. Machavariani. ძეძვები IV. 3, რკინის ხანის თიხის არტეფაქტები, ფოტო: მ. მაჭავარიანი. 123 Demonstration to save Sakdrisi, photo: G. Bukhaidze. საყდრისის დასაცავი აქცია, ფოტო: გ. ბუხაიძე. 124 XVI. Wither Gold Mining? The Heritage Issue Sakdrisi 125 Wither Gold Mining? The Heritage Issue Sakdrisi I. Gambashidze, S. Saladze, Th. Stöllner At the end some words should be added to the well-known Heritage issue of Sakdrisi gold mine: In December 2014, the Sakdrisi mine had been destroyed by the licence-holding mining company RMG Gold Ltd. in order to exploit more of 6 t of precious metals still being bu­ ried beneath the Kachagiani hillock. The destruction occurred after a hard and public controversy about the issue from 2012 to autumn 2014, when people of Georgia and the international community tried hard to prevent the destruction and to safeguard this outstanding monu­ ment of early engineering that brought so much information to the oldest history of Georgian people. But why had the oldest gold mine in the world been destroyed for economic reasons, and how this could happen? Before we want to answer and tell the story from our perspective, it seems important to discuss some important aspects that always is related with heritage monuments when they are endangered by other public and commercial interests: If such monuments are of especial importance for a nation’s heritage, the decision making has to balance all the common interests, no matter if they are commercial, cultural, or ideological. In case a decision is made to sacrifice a monument of public interest to other interests, it became a wellknown practice to fully investigate the monument first, in order to at least secure the mobile heritage items, and to 126 Sakdrisi 2014: Heavy drilling maschinery prepares the next steps of explotation the Kachagiani hillock. Sakdrisi 2014: Georgian Citizens safeguarding Sakdrisi and camping on site. საყდრისი 2014: საყდრისის დამცველი ქართველი მოქალაქეები. ირ. ღამბაშიძე, ს. სალაძე, თ. შტოლნერი მძიმე საბურღი ტექნიკა მზადაა საყდრისი-ყაჩაღიანის ბორცვზე სამუშაოების დასაწყებად. Sakdrisi 2014: Georgian Citizens were demonstrating to save Sakdrisi. საყდრისი 2014: ქართველი მოქალაქეები საყდრისის დასაცავ დემონსტრაციაზე. photos: G. Bukhaidze, ფოტო: გ. ბუხაიძე ბოლოს აუცილებლად უნდა ითქვას ცოტაოდენი საყდრისის ოქროს მაღაროს კულტურული მემკვიდრეობის საკითხთან დაკავშირებით. 2014 წლის დეკემბერში, საყდრისის ქვეშ არსებული 6 ტონა ოქროს მოპოვების მიზნით პრეისტორიული ხანის მაღარო განადგურდა სამთო კომპანია RMG Gold Ltd-ის მიერ. ძეგლის ნგრევა განხორციელდა საკმაოდ მძიმე საზოგადოებრივი დავის შემდეგ, რომელიც მიმდნარეობდა 2012-2014 წწში. ამ ხნის განმავლობაში საქართველოს მოქალაქეებსა და საერთაშორისო საზოგადოებას არ დაუშურებია ძალისხმევა თავიდან აეცილებინათ ასეთი მნიშვნელოვანი ძეგლის განადგურება. ძეგლისა, რომელიც კავკასიის უძველესი მოსახლეობის ისტორიის ასეთი მდიდარი და საინტერესო ინფორმაციის შემცველი იყო. რატომ განადგურდა მსოფლიოში უძველესი ოქროს მაღარო? ვიდრე ამ კითხვებზე გავცემდეთ პასუხს და გიამბობდეთ ამის შესახებ, როგორც ჩანს თავდაპირველად საჭიროა განიხილოს ისეთი ასპექტები, რომლებიც ყოველთვის დაკავშირებულია კულტურულ მემკვიდრეობის ძეგლებთან, რომელთაც საფრთხე ემუქრებათ სხვადასხვა საზოგადოებრივი და კომერციული ინტერესის გამო. თუ ასეთი ძეგლები ეროვნული მემკვიდრეობისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა, გადაწყვეტილების მიღებისას უნდა მოიძებნოს საერთო ინტერესების ბალანსი, არ აქვს მნიშვნელობა ეს იქნება კომერციული, კულტურული თუ იდეოლოგიური. იმ შემთხვევაში თუ მოხდა ისეთი გადაწყვეტილების მიღება, როდესაც ძეგლი ეწირება სხვა სოციალურ ინტერესებს, პირველ რიგში 127 Sakdrisi 2014: Various actions to safeguard the Sakdrisi-monument; Sakdrisi in 2015 (below): The exploitation has started. Photo: G. Bukhaidze. საყდრისი 2014: საყდრისის ძეგლის დასაცავად ჩატარებული სხვადასხვა ღონისძიებები; საყდრისი 2015 (ქვემოთ): ექსპლოატაცია დაწყებულია. ფოტო: გ. ბუხაიძე. 128 Sakdrisi 2014: Various letters from international institutions and person tried to argue for the preservation of Sakdrisi. საყდრისი 2014: სხვადასხვა საერთაშორისო ინსტიტუციებისა და პირების წერილები საყდრისის გადასარჩენად. 129 The Kachagiani hillock in 2016: The monument is destroyed by the exploitation work of RMG Gold. p ­ hoto: N.Burchuladze, Protection Committee of Sakdrisi. საყდრისი-ყაჩაღიანი, 2016 წელი: ძეგლი განადგურებულია კომპანია RMG Goldის საექსპლოატაციო საქმიანობის შედეგად. ფოტო: ნინო ბურჭულაძე საყდრისის დაცვის კომიტეტი. Madneuli mine in 2008: Sakdrisi deposit as it might be in some years. მადნეულის საბადო, 2008 წელი: როგორი შეიძლება იყოს საყდრისის საბადო რამდენიმე წელიწადში. 130 secure full know­ledge of the monument for a country’s cultural memory. In the case of Sakdrisi a well-balanced way of decision finding was not followed. Sakdrisi was nominated to the Georgia National Heritage List in 2006. After 2013 this nomination was omitted for reasons that are still doubtful. The commission that was appointed for that act did not regard the results of a 10-years international research, and thus violated the rules of good scientific practice. After this violation, a large group of citizens and international experts did protest against the decision to exploit the site. Georgian people came to Sakdrisi and brought the issue to the attention of the national and international audience. Finally, another commission did re-assure the former scientific results. Ways were sought either to safeguard or at least investigate the site. But it is now obvious that the commercial interests did win since the first explosions took place at the 13th of December 2014. When looking to the legal process of this approval – a process that now begins to be clarified by the Young Georgian Lawyers Association – it seems that this legal approval was well prepared and did circumvent the various Georgian laws that would have prevented the site’s destruction. This still outrages many citizens of Georgia. When we step back, then, we have to conclude that a society never can win as a whole if their laws are not applic­able for everybody, whatever interests are in the game. ძეგლი სრულყოფილად უნდა იქნეს შესწავლილი. მსგავსი პრაქტიკა საკმაოდ ცნობილია მსოფლიოში, რომელიც უზრუნველყობს მოძრავი ძეგლების დაცვასა და ძეგლის შესახებ ამომწურავი ინფორმაციის მოპოვებას. საყდრისის შემთხევაში შუალედის მოძებნა ვერ მოხერხდა. საყდრისს 2006 წელს ეროვნული მნიშვნელობის ძეგლის სტატუსი მიენიჭა, რომელიც 2013 წელს საეჭვო მიზეზების გამო მოეხსნა. ამ საკითხთან დაკავშირებით სპეციალურად შექმნილმა კომისიამ არ გაითვალისწინა 10 წლიანი საერთაშორისო კვლევები, უფრო მეტიც დაარღვია კარგი სამეცნიერო პრაქტიის წესები. ამ დარღვევების შემდეგ დაიწყო დიდი გამოსვლები და პროტესტი მოქალაქეებისა და საერთაშორისო ექპსერტების მხრიდან, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა ძეგლის ათვისებას. ქართველი ხალხის პროტესტმა ადგილობრივი და საერთაშორისო საზოგადოების ყურადღება მიიქცია. ბოლოს ახალმა კომისიამ ხელმეორედ გადახედა წინა სამეცნიერო შედეგებს. განიხილებოდა დაეცვათ ძეგლი თუ უკიდურეს შემთხვევაში ბოლომდე მაინც შესწავლილიყო იგი. სამწუხაროდ ახლა ნათელია, რომ კომერციულმა ინტერესებმა გაიმარჯვა. საყდრისში პირველი აფეთქება მოხდა 2014 წლის 13 დეკემბერს. თვალს თუ გადავავლებთ ამ პროცესში გამოსულ იურიდიულ ბრძანებებს, აშკარა ხდება, რომ იურიდიული დოკუმენტები წინასწარ და საკმაოდ კარგად იყო მომზადებული - ქართული სახელმწიფოს უამრავი კანონი, რომელსაც შეეძლო ძეგლის ნგრევა შეეჩერებინა, იქნა უგულველბელყოფილი. ეს ქართველი მოქალაქეების უფლების დარღვევაცაა. უკან თუ მოვიხედავთ, დავინახავთ, რომ საზოგადოება ვერასდროს ვერ გაიმარჯვებს თუ კანონი ყველასათვის ერთი არ იქნება, მიუხედავად იმისა თუ ვისი ინტერესი იქნება თამაშში. 131 The artefact ensemble of 37006 photo: H.-J. Lauffer. ორმოში (37006) აღმოჩენილი არტეფაქტები, ფოტო: ჰ. ი. ლაუფერი. 132 XVII. Catalogue of objects S. Senczek, K. Tamazashvili , 133 Showcase 1 – Treasures from the Earth: The Ores from the Madneuli-Sakdrisi Mineral Deposits Chalcopyrite Bolnissi-Madneuli ქალკოპირიტი ბოლნისი-მადნეული Chalcopyrite Bolnissi-Madneuli ქალკოპირიტი ბოლნისი-მადნეული Copper Ore Bolnissi-Madneuli სპილენძის მადანი ბოლნისი-მადნეული Copper Sakdrisi-Kviratskhoveli სპილენძის მადანი საყდრისი-კვირაცხოველი Quartzite Sakdrisi-Kachagiani კვარციტი საყდრისი-ყაჩაღიანი Quartz-heamatite Sakdrisi-Kachagiani კვარც-ჰემატიტი საყდრისი-ყაჩაღიანი Quartz-haematite Sakdrisi-Kachagiani კვარც-ჰემატიტი საყდრისი-ყაჩაღიანი Native copper Tsiteli Sopheli Bolnisi თვითნაბადი სპილენძი წითელი სოფელი, ბოლნისი Chalcopyrite with copper Kviratskhoveli ქალკოპირიტი სპილენძის ჩანართებით კვირაცხოველი 10 cm 10 cm 10 cm 10 cm 10 cm 10 cm 10 cm 10 cm 10 cm 134 Chalkophirite with copper Kviratskhoveli ქალკოპირიტი სპილენძის ჩანართებით კვირაცხოველი Sakdrisi-Kachagiani, Grube 1 Sakdrisi mine საყდრისი-ყაჩაღიანი, პრეისტორიული მაღარო 1 კვარც-ჰემატიტი (ოქროს მადანი) Quart-haematite (gold ores) 10 cm Showcase 2 – The Oldest Gold Mine: Prehistoric and Ancient Mining at the Kachagiani Hillock (Sakdrisi). F. 3040-4 Sakdrisi Ceramic Mine 1, working pocket 2 Reddish-brownish/black rim/neck sherd Kura-Araxes Thickness: 1,3 cm F. 3982-1 Sakdrisi Ceramic Mine 1, working pocket 2, northern extension Reddish-brownish rim/neck sherd Kura-Araxes Thickness: 1,2 cm ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი გვირაბი 1, გამონამუშევარი 2 პირ-ყელის ფრაგმენტი. მოწითალო-მოყავისფრო. მტკვარ-არაქსის კულტურა. F. 3040-4 სისქე : 1,3 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი გვირაბი 1, გამონამუშევარი 2, ჩრდილოეთი გაგრძელება პირ-ყელის ფრაგმენტი მოწითალო-მოყავისფრო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 3982-1 სისქე : 1,2 სმ 135 F. 4159 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap Reddish-brownish handle Kura-Araxes Thickness: 1,5 cm F. 4594 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap Reddish-brownish handle Kura-Araxes Thickness: 1 cm F. 4992 Sakdrisi Ceramic Trench 1, SE profile Brownish polished sherd with relief decoration Kura-Araxes Thickness: 1,5 cm F. 7272 Sakdrisi Clay Fragmented, cylinder shaped hearth stand Open cast mining A, heap Diameter: 8,6 cm Thickness: 5,9 cm F. 7645 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap Black polished sherd with a relief decoration Thickness: 1,4 cm 136 ყურის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, ფუჭი ქანების ნაყარი მოწითალო-მოყავისფრო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 4159 სისქე : 1,5 სმ ყურის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, ფუჭი ქანების ნაყარი მოწითალო-მოყავისფრო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 4594 სისქე : 1 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი თხრილი 1, სამხრეთ-აღმოსავლეთი ჭრილი რელიეფური ორნამენტით მოყავისფრო, ნაპრიალები მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 4992 სისქე : 1 სმ სადგარი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, თხრილი 1 ფრაგმენტული, მრგვალი ფორმის მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 7272 დიამეტრი: 8,6 სმ სისქე: 5,9 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, თხრილი 1 შავპრიალა, რელიეფური ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 7645 სისქე: 1,4 სმ F. 7688 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap Reddish-brownish sherd with scratched ornament decoration Thickness: 1,4 cm F. 8379 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap Reddish-brownish sherd with relief decoration and perforation Kura-Araxes Thickness 2 cm F. 10425-1 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A Greyish-polished rim sherd Kura-Araxes Thickness 0,9 cm F. 10612-1 Sakdrisi Ceramic Trench 1, NW profile Brownish sherd with spiral decoration Kura-Araxes Thickness: 1,8 cm F. 10665 Sakdrisi Ceramic Mine A3 Brownish sherd with rudimentarily handle, second use as an oil lamp Kura-Araxes Thickness: 1,2 cm ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, თხრილი 1 მოწითალო-მოყავისფრო, ამოკაწრული ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 7688 სისქე: 1,4 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, ფუჭი ქანების ნაყარი A მოწითალო-მოყავისფრო, რელიეფური ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 8379 სისქე: 2 სმ ჭურჭლის პირის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A მონაცრიფრო, ნაპრიალები მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 10425-1 სისქე: 0,9 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი თხრილი 1, ჩრდილო დასავლეთი პროფილი მოყავისფრო, ამოღარული ორნამენტთ მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 10612-1 სისქე: 1,8 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი მაღარო A3 მოყავისფრო, მეორადი გამოყენება-ჭრაქი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 10665 სისქე: 1,2 სმ 137 F. 11081 Sakdrisi Ceramic Trench 1 Brown-reddish sherd with a relief decoration Kura-Araxes Thickness: 1,6 cm F. 11517 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap Handle, reddish-black Kura Araxes Thickness 1,3 cm F. 13528 Sakdrisi Ceramic Trench 1 Brown-reddish sherd with a relief decoration Kura-Araxes Thickness: 1,7 cm F. 5479 Sakdrisi Ceramic Mine B Fragmented, brownish oil lamp Late antiquity Thickness: 1,4 cm F. 5481 138 ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი თხრილი 1 მოყავისფრო-მოწითალო, რელიეფური ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 11081 სისქე: 1,6 სმ ყურის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, ფუჭი ქანების ნაყარი A მოწითალო-მოყავისფრო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 11517 სისქე: 1,3 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი თხრილი 1 მოყავისფრო-მოწითალო, რელიეფური ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 13528 სისქე: 1,7 სმ თიხა ჭრაქი საყდრისი მაღარო B3 გვიან ანტიკური ხანა F. 5479 სისქე: 1,4 სმ Sakdrisi Ceramic Mine B Fragmented bottom sherd, in secondary use as oil lamp Late antiquity Thickness: 1,4 cm ჭურჭლის ძირის ფრაგმენტი თიხა საყდრისი მაღარო B3 ძირის ფრაგმენტი მეორადი გამოყენება - ჭრაქი გვიან ანტიკური ხანა F. 5481 სისქე: 1,4 სმ Sakdrisi Bone Selection of various bone tools (scrapers, wedge , antler pick) Kura-Araxes ძვლისა და რქის იარაღები (საფხეკები, სოლი, ირმის რქის წერაქვი) საყდრისი გვირაბი 1, გამონამუშევარი 2 და 3 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 591 Sakdrisi Obsidian Working place A/B Fragmented Arrowhead, secondary use as a scrapper Kura-Araxes Length: 1,9 cm, Width: 1,2 cm, Thickness: 0,3 cm F. 10275 Sakdrisi Bone Mine A, trench 1 Human calvarium (damaged at excavation) Late antiquity F. 10378 Sakdrisi Bone Mine A, trench 1 Human skull with deformation Late antiquity F. 1804 Sakdrisi Andesite Mine A Anvil stone with rectangular cross section, five depressions on one side, four on the other side Kura-Araxes Weight 19,17 kg F. 1990 Andesitic basalt Mine A Anvil stone with rectangular cross section, six depressions on one side, nine on the other side Kura-Araxes Weight 18,22 kg ისრისპირი ობსიდიანი საყდრისი სამუშაო მოედანი A/B მეორადი გამოყენება - საფხეკი მტკვარ-არაქსის კულტურა სიგრძე: 1,9 სმ, სიგანე: 1,2 სმ, სისქე: 0,3 სმ ადამიანის თავის ქალა საყდრისი მაღარო A, თხრილი 1 (დაზიანებულია გათხრების დროს) გვიან ანტიკური ხანა F. 10275 ადამიანის თავის ქალა საყდრისი მაღარო A, თხრილი 1 დეფორმირებული გვიან ანტიკური ხანა F. 10378 ამბოსი ანდეზიტი საყდრისი მაღარო A ოთხკუთხაგანივკვეთიანი, ერთ მხარეს ხუთი, მხარეს კი ოთხი სამუშაო ფოსოთი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 1804 წონა: 19,17 კგ ამბოსი ანდეზიტური ბაზალტი საყდრისი მაღარო A ოთხკუთხაგანივკვეთიანი, ერთ მხარეს ექვსი, მეორე მხარეს კი ცხრა სამუშაო ფოსოთი მტკვარ-არქსის კულტურა F. 1990 წონა: 18,22 კგ 139 F. 2192 Sakdrisi Andesite Dump Mine A Primary use as anvil stone, secondary use as hammer stone, horizontal hafting with two notches and two grooves Kura-Araxes Weight 1,52 kg F. 3138 Sakdrisi Andesite Mine 1/3 Hammer stone with pronounced, circular groove, horizontal hafting Kura-Araxes F. 4620 Sakdrisi Basalt Mine 1, trench 1 Grinding stone with one working surface Kura-Araxes Weight 1,61 kg F. 5733 Sakdrisi Andesite Mine 1, working pocket 2, northern extension Hammer stone with vertical hafting, three notches and one groove Kura-Araxes Weight 3,64 kg F. 5809 Sakdrisi Granodiorite Mine 2 Hammer stone with horizontal hafting and one groove Kura-Araxes Weight 3,3 kg 140 ამბოსი ანდეზიტი საყდრისი მაღარო A, ფუჭი ქანების ნაყარი მეორადი გამოყენება - ურო ტარის დასამაგრებელი ორი მცირე ზომის ღარითა და ორი უწყვეტი ღარით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 2192 წონა: 1,52 კგ ურო ანდეზიტი საყდრისი გვირაბი 1, გამონამუშევარი 3 ტარის დასამაგრებელი გამოკვეთილი, უწყვეტი ღარით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 3138 ხელსაფქვავი ბაზალტი საყდრისი მაღარო A, თხრილი 1 ერთი სამუშაო ზედაპირით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 4620 წონა: 1,6 კგ ურო ანდეზიტი საყდრისი გვირაბი 1, გამონამუშევარი 2, ჩრდილოეთი გაგრძელება ტარის დასამაგრებელი სამი მცირე ზომის ღარითა და ერთი უწყვეტი ღარით F. 5733 წონა: 3,64 კგ ურო გრანოდიორიტი საყდრისი მაღარო 2 ტარის დასამაგრებელი ერთი უწყვეტი ღარით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 5809 წონა: 3,3 კგ F. 7389 Sakdrisi Basalt Mine A Anvil stone with oval cross section and one depression on one side Kura-Araxes Weight 0,67 kg F. 7699 Sakdrisi Andesite Open cast mining A, heap A Primary use as hammer stone, secondary use as anvil stone, horizontal hafting with two notches Kura-Araxes Weight 7 kg F. 14193 Sakdrisi Andesite Open cast mining A Grinding plate with one working surface Weight > 24 kg F. 14581 Sakdrisi Ceramic Open cast mining A, heap A Tuyére Kura-Araxes (?) Thickness 1,3 cm F. 14860, 14866 Sakdrisi Faience Mine A/B Two beads Late antiquity F. 323, 2880, 2881, 2882, 2934, 8437, 11498, 11771 Sakdrisi Obsidian Collection of obsidian chisels and scrappers Kura-Araxes ამბოსი ბაზალტი საყდრისი მაღარო A მრგვალგანივკვეთიანი, ერთი სამუშაო ფოსოთი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 7389 წონა: 0,67 კგ ურო ანდეზიტი საყდრისი ჩასასვლელი A, ფუჭი ქანების ნაყარი A ტარის დასამაგრებელი ორი მცირე ზომის ღარით მეორადი გამოყენება-ამბოსი F. 7699 წონა-7 კგ საფხვნელი დაფა ანდეზიტი საყდრისი ჩასასვლელი A ერთი სამუშაო მოედნით F. 14193 წონა >24 კგ საქშენელი მილი თიხა საყდრისი ჩასასვლელი A, ფუჭი ქანების ნაყარი A მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 14581 სისქე: 1,3 სმ მძივი (2 ცალი) პასტა საყდრისი მაღარო A/B გვიან ანტიკური ხანა F. 14860, 14866 საფხეკები და საჭრისები ობსიდიანი საყდრისი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 323, 2880, 2881, 2882, 2934, 8437, 11498, 11771 141 F. 3604, 3982, 4591, 7645, 7649, 7688, 8379, 10425, 10983, 11081, 11131, 13528, 14275 Sakdrisi Ceramic Collection of ceramic sherds Kura-Araxes F. 3037, 3038, 3039, 3586, 4159, 4554, 4952, 7636, 7918, 11047, 11517, 13850, 14308, 14334 Sakdrisi Ceramic Collection of ceramic sherds Kura-Araxes F. 2276, 2634, 4260, 5481, 10105, 11930, 13974 Sakdrisi Ceramic Collection of ceramic sherds Late antiquity - early middle ages F. 4546, 5480, 8543, 7715-1, -2, -3, -4, 10629, 10798, 11451, 11851, 11913, 13262 Sakdrisi Ceramic Collection of ceramic sherds Late antiquity - early middle ages F. 3138, 3783, 5305, 5733, 5809, 7389, 8551, 8577, 10702, 14467 Sakdrisi Stone Collection of different types of stone tools Kura-Araxes Stray find Sakdrisi Wood Fragmented spoon Late antiquity - early middle ages 142 სხვადასხვა ჭურჭლის ნატეხები თიხა საყდრისი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 3604, 3982, 4591, 7645, 7649, 7688, 8379, 10425, 10983, 11081, 11131, 13528, 14275 სხვადასხვა ჭურჭლის ნატეხები თიხა საყდრისი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 3037, 3038, 3039, 3586, 4159, 4554, 4952, 7636, 7918, 11047, 11517, 13850, 14308, 14334 სხვადასხვა ჭურჭლის ნატეხები თიხა საყდრისი გვია ანტიკური-ადრე შუა საუკუნეები F. 2276, 2634, 4260, 5481, 10105, 11930, 13974 სხვადასხვა ჭურჭლის ნატეხები თიხა საყდრისი გვია ანტიკური-ადრე შუასაუკუნეები F. 4546, 5480, 8543, 7715-1, -2, -3, -4, 10629, 10798, 11451, 11851, 11913, 13262 სხვადასხვა ტიპის სამთო იარაღები ქვა საყდრისი მტკვრა-არაქსის კულტურა F. 3138, 3783, 5305, 5733, 5809, 7389, 8551, 8577, 10702, 14467 კოვზი ხე საყდრისი შემთხვევითი მონაპოვარი გვიან ანტიკური-ადრე შუა საუკუნეები Showcase 3 – Where the Miners Lived: Artefacts from the Kura-Araxes-Settlement of Balitishi-Dzedzvebi F. 25528 Dzedzvebi II,8 Ceramic Fragmented crucible Kura Araxes Diameter: 4 cm, Thickness: 1 cm F. 28877 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Cultural layer Fragmented crucible Kura Araxes Thickness: 2,7 cm F. 6079 Dzedzvebi II Flint House 1 Fragmented sickle blade Kura-Araxes Thickness: 0,4 cm F. 6080 Dzedzvebi II Flint House 1 Fragmented sickle blade Kura-Araxes Thickness: 0,4 cm F. 24080 Dzedzvebi II,7 Obsidian Trench I-IV, hummus layer Blade Kura Araxes Thickness: 0,3 cm ტიგელის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები II,8 მტკვარ-არაქსის კულტურა დიამეტრი: 4 სმ F. 25528 სისქე: 1 სმ ტიგელის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 კულტურული ფენა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 28877 სისქე: 2,7 სმ ნამგლის ჩასართი კაჟი ძეძვები II ნაგებობა 1 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6079 სისქე: 0,4 სმ ნამგლის ჩასართი კაჟი ძეძვები II ნაგებობა 1 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6080 სისქე: 0,4 სმ ლამელა ობსიდიანი ძეძვები II,7 თხრილი I-IV, ჰუმუსი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 24080 სისქე: 0,3 სმ 143 F. 24269 Dzedzvebi II,7 Red flint Saw Kura Araxes Thickness: 1,3 cm F. 25256-2 Dzedzvebi II,8 Obsidian Double-edged blade Kura Araxes Thickness: 0,5 cm F. 25290 Dzedzvebi II,8 Greyish-greenish flint Double-edged saw, slightly concave shape Kura Araxes Thickness: 0,7 cm F. 25338 Dzedzvebi II,8 Greenish flint Sickle blade Kura Araxes Thickness: 0,6 cm F. 25486 Dzedzvebi II,8 Obsidian Double-edged blade Kura Araxes Thickness: 0,6 cm F. 6081 Dzedzvebi II Obsidian House 1 Arrowhead Kura Araxes Thickness: 0,5 cm 144 საჭრისი წითელი კაჟი ძეძვები II,7 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 24269 სისქე: 1,3 სმ ლამელა ძეძვები II,8 ობსიდიანი ორმხრივ დამუშავებული მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25256-2 სისქე: 0,5 სმ საჭრისი კაჟი ძეძვები II,8 მონაცრისფრო-მომწვანო, ორმხრივ დამუშავებული მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25290 სისქე: 0,7 სმ ნამგლის ჩასართი მწვანე კაჟი ძეძვები II,8 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25338 სისქე: 0,6 სმ ლამელა ობსიდიანი ძეძვები II,8 ორმხრივ დამუშავებული მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25486 სისქე: 0,6 სმ ისრისპირი ობსიდიანი ძეძვები II ნაგებობა 1 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6081 სისქე: 0,5 სმ F. 12244 Dzedzvebi III Reddish-brownish flint Pit VI Arrowhead Kura Araxes Thickness: 0,5 cm F. 24192 Dzedzvebi II,7 Obsidian Pit 37029 Arrowhead Kura Araxes Thickness: 0,18 cm F. 28875 Dzedzvebi IV,3 Obsidian Cultural layer Arrowhead Kura Araxes Thickness: 0,4 cm F. 25402-1 Dzedzvebi II,8 Clay Hearth fragment with scratched ornament of a stylized waterfowl Kura Araxes Thickness: 4,3 cm F. 6142 Dzedzvebi II Ceramic House 1 Hearth stand, in shape of a spool, broken Kura Araxes Diameter: 7,5 cm Height: 12,2 cm F. 25273, 25432, 25574, 25575 Dzedzvebi II,8 Ceramic Collection of hearth stands, polished reddish surfaces Kura Araxes ისრისპირი მოწითალო-მოყავისფრო კაჟი ძეძვები III ორმო VI მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 12244 სისქე: 0,5 სმ ისრისპირი ობსიდიანი ძეძვები II,7 ორმო 37029 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 24192 სისქე: 0,18 სმ ისრისპირი ობსიდიანი ძეძვები IV,3 კულტურული ფენა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 28875 სისქე: 0,4 სმ კერის ბორდიურის ფრაგმენტი, თიხა ძეძვები II,8 წყლის ფრინველის გამოსახულებით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25402-1 სისქე: 4,3 სმ სადგარი თიხა ძეძვები II ნაგებობა 1 კოჭისებური კერის მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6142 დიამეტრი: 7,5 სმ სიმაღლე: 12,2 სმ კერის სადგრები, თიხა ძეძვები II,8 წითლად ნაპრიალები ზედაპირით, სხვადასხვა ფორმის. მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25273, 25432, 25574, 25575 145 F. 25363-0, -1, -2, -3 Dzedzvebi II,8 Ceramic Collection of miniature vessels Kura Araxes F. 12754-1 Dzedzvebi II,2 Ceramic Fragment of a stylized human figure Kura Araxes Thickness: 1,4 cm F. 18102 Dzedzvebi III,5 Ceramic Workshop remnant Reddish-brownish handle, secondary used as stamp Kura Araxes Thickness: 1,6 cm F. 20575 Dzedzvebi IV,2 Basalt Stratigraphic trench Animal figure, with schematic front legs. Probably a sheep / goat Kura-Araxes / iron age Length: 12,9 cm, Width: 10,7 cm F. 20592 Dzedzvebi IV,2 Granodiorite Stratigraphic trench Phallus, shaped by flaking, oval in cross section. Kura-Araxes / iron age Length: 15,4 cm,Width: 8,3 cm F. 25521 Dzedzvebi II,8 Clay Plaster, ornamented with two parallel raised lines Kura Araxes Thickness: 1,5 cm 146 მინიატურული ჭურჭლები თიხა ძეძვები II,8 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25363-0, -1, -2, -3 ანთროპომორფული სტილიზირებული ფიგურა თიხა ძეძვები II,2 მტკვარ-არაქსის კულტურა სისქე: 1,4 სმ ჭურჭლის ყური თიხა ძეძვები III,5 სახელოსნოს ნაშთი მოწითალო-მოყავისფრო, მეორადი გამოყენება - საბეჭდავი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 18102 სისქე: 1,6 სმ ზოომორფული ფიგურა-სქემატური ცხვარი/თხა ბაზალტი ძეძვები IV,2 სტრატიგრაფიული თხრილი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 20575 სიგრძე-12,9 სმ სიგანე-10,7 სმ ფალოსი გრანოდიორიტი ძეძვები IV,2 სტრატიგრაფიული თხრილი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 20592 სიგრძე-15,4 სმ სიგანე-8,3 სმ ბათქაში თიხა ძეძვები II,8 შემკული ორი რელიეფური ხაზით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25521 სისქე: 1,5 სმ F. 26281 Dzedzvebi IV,5 Copper Cultural layer Tool/weapon (awl/arrow?) Kura Araxes Length: 8,7 cm F. 27607-2 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Floor of the house of the second building phase (36042_4) Brownish polished fragment of a vessel with ornamentation Kura Araxes Thickness: 0,8 cm F. 27607-4 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Floor of the house of the second building phase (36042_4) Brownish polished fragment of a vessel with ornamentation Kura Araxes Thickness: 0,8 cm F. 27746-2 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Floor of the house of the second building phase (36042_4) Brownish polished fragment of a vessel with volute ornamentation Kura Araxes Thickness: 0,7 cm F. 29162-1 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36042_8/36042_9 Fragmented upper part of a long neck vessel Kura-Araxes Thickness: 0,7 ისრისპირი სპილენძი ძეძვები IV,5 კულტურული ფენა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 26281 სიგრძე-8,7 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 მეორე სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია (36042_4) მოყავისფრო, ნაპრიალები, რელიეფური ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 27607-2 სისქე: 0,8 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 მეორე სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია (36042_4) მოყავისფრო, ნაპრიალები, რელეფური ორნამენტითი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 27607-4 სისქე: 0,8 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 პირველი სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია/შემზადება (36042_1) მოყავისფრო, ნაპრიალები, სპირალური ორნამენტით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 27746-2 სისქე: 0,7 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36042_8/36042_9) მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 29162-1 სისქე: 0,7 სმ 147 F. 29166-1 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Cultural layer Blackish polished fragment of a vessel with volute ornamentation Kura Araxes Thickness: 0,8 cm F. 29173-3 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Cultural layer Reddish-brownish polished fragment of a vessel with volute ornamentation Kura Araxes Thickness: 0,8 cm F. 6000 Dzedzvebi II Ceramic Stray find Nearly complete pot with a cylindrical neck and two handles on the shoulder/ neck area Kura Araxes Thickness: 1,4 cm F. 6001 Dzedzvebi II Ceramic Stray find Fragmented lid, with scratched ornaments of stylized waterfowls, and a small handle in the centre of the lid Kura Araxes Thickness: 1,6 cm F. 24122 Dzedzvebi II,7 Ceramic Pit 37006/37009 Brownish-reddish jar with a bulbous body and nearly cylindrical neck. One handle on the shoulder/neck area Kura Araxes Hight: 18,4 cm Diameter rim: 9,4 cm Thickness: 0,8 cm 148 ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 პერიოდის ფენა შავპრიალა, სპირალური ორნამენტით მტვარ-არაქსის კულტურა F. 29166-1 სისქე: 0,8 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 კულტურული ფენა მოყავისფრო-მოწითალო , ნაპრიალები, სპირალური ორნამენტით მტვარ-არაქსის კულტურა F. 29173-3 სისქე: 0,8 სმ ქოთანი თიხა ძეძვები II შემთხვევითი მონაპოვარი ორყურა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6000 ხუფი თიხა ძეძვები II შემთხვევითი მონაპოვარი ამოკაწრული სტილიზებული წყლის ფრინველების გამოსახულებებით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6001 სისქე: 1,6 სმ ხელადა თიხა ძეძვები II,7 ორმო (37006/37009) ცალყურა, მოყავისფრო-მოწითალო, მტკვარ-არაქსის კულტურა სიმაღლე: 18,3 სმ პირის დიამეტრი: 9,4 სმ F. 24122 სისქე: 0,8 სმ F. 24123 Dzedzvebi II,7 Ceramic Pit 37006/37009 Brownish-reddish, fragmented bowl with a cylindrical shape. Kura Araxes Higth: 8,2 cm Diameter rim: 20 cm Thickness: 1,3 cm F. 24129 Dzedzvebi II,7 Ceramic Pit 37006/37009 Brownish-reddish, polished pot with cylindrical neck and two handles on the shoulder/neck area Kura Araxes Higth:24 cm Diameter rim: 21,5 cm, Thickness: 1,1 cm F. 25387 Dzedzvebi II,8 Ceramic Brownish-reddish, polished lid, with a broken handle in the centre Kura Araxes Diameter: 26 cm F. 25576 Dzedzvebi II,8 Ceramic Fragmented pot with three handles in the shoulder area. It contained powdered haematite Kura Araxes Thickness: 0,9 cm F. 25627 Dzedzvebi II,8 Ceramic Hearth 38046 Brownish-greyish fragmented pan. There is one handle directly on the rim, which turns into the inner part of the pan. Kura Araxes Thickness: 1,9 cm ჯამი თიხა ძეძვები II,7 ორმო (37006/37009) მოყავისფრო-მოწითალო, ცილინდრული ფორმის მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 24123 სიმაღლე: 8,2 სმ პირის დიამეტრი: 20 სმ სისქე: 1,3 სმ ქოთანი თიხა ძეძვები II,7 ორმო (37006/37009) ორყურა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 24129 სიმაღლე: 24 სმ პირის დიამეტრი: 21,5 სმ სისქე: 1,1 სმ ხუფი თიხა ძეძვები II,8 ნაკლული ყურით, მოწითალო-მოყავისფრო, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25387 დიამეტრი: 26 სმ ქოთანი თიხა ძეძვები II,8 სამყურა, ჭურჭელში დაფიქსირდა დაფხვნილი ჰემატიტი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25576 სისქე: 0,9 სმ ტაფა თიხა ძეძვები II,8 დაფიქსირდა თიხის კერაში (38046) ფრაგმენტული, მოყავისფრო-მონაცრისფრო, მცირე ზომის ცრუ ყურით, მტკვარ-არქსის კულტურა F. 25627 სისქე: 1,9 სმ 149 F. 25659 Dzedzvebi II,8 Ceramic Fragmented reddish polished pot with one complete and two fragmented handles on the shoulder Kura Araxes Thickness: 1,2 cm F. 12337 Dzedzvebi III Clay Pit IX Fragmented, rectangular part of a hearth stand Thickness: 5,4 cm F. 25429 Dzedzvebi II,8 Ceramic Fragmented reddish-brownish pithos with volute ornaments Kura-Araxes Thickness: 1,7 cm F. 25433-18 Dzedzvebi II,8 Ceramic Fragmented reddish-brownish pithos with volute ornaments Kura-Araxes Thickness: 1,4 cm F. 6081, 12244, 18020, 24192, 26197-1, 28875 Dzedzvebi Obsidian and flint Collection of arrowheads Kura-Araxes F. 25268, 27607-2, -4, 27746-2, 29162, 29166-1, -2, 29173 Dzedzvebi Ceramic Collection of ceramic Kura-Araxes 150 ქოთანი თიხა ძეძვები II,8 სამყურა, წითლად ნაპრიალები, ფრაგმენტული, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25659 სისქე: 1,2 სმ სადგარი თიხა ძეძვები III ორმო IX მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 12337 სისქე: 5,4 სმ დერგი თიხა ძეძვები II,8 შემკული ორმაგი სპირალით, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25429 სისქე: 1,7 სმ დერგი თიხა ძეძვები II,8 მოწითალო-მოყავისფრო, შემკული სპირალური ორნამენტით, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25433-18 სისქე: 1,7 სმ ობსიდიანისა და კაჟის ისრისპირები ძეძვები მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6081, 12244, 18020, 24192, 26197-1, 28875 სხვადასხვა ჭურჭლის ფრაგმენეტები თიხა ძეძვები მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 25268, 27607-2, -4, 27746-2, 29162, 29166-1, -2, 29173 F. 24269, 25290, 25338 Dzedzvebi Flint Collection of flint tools Kura-Araxes F. 6079, 6080, 25326 Dzedzvebi Flint Collection of flint artefacts Kura-Araxes სხვადასხვა ტიპის იარაღები კაჟი ძეძვები მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 24269, 25290, 25338 კაჟის იარაღები ძეძვები მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6079, 6080, 25326 Showcase 4 – Who were that People and What did they Believe in? Kura Araxes Burial Goods. F. 6304 Dzedzvebi III Ceramic Grave 1 Brownish-blackish amphora with a cylindrical neck and two handles on the shoulder/neck area Kura Araxes Thickness: 1,2 cm F. 6305 Dzedzvebi III Ceramic Grave 1 Brownish-blackish, bowl-shaped cup with a handle on the rim Kura Araxes Thickness: 1,4 cm ქოთანი, თიხა ძეძვები III სამარხი 1 ორყურა, მოყავისფრო-მოშავო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6304 სისქე: 1,2 სმ ტოლჩა თიხა ძეძვები III სამარხი 1 ცალყურა, მოყავისფრო-მოშავო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6305 სისქე: 1,4 სმ 151 F. 9027 Dzedzvebi II,4 Ceramic Grave 2 Blackish bowl with two small handles on the shoulder. Scratched ornament decoration around the vessel Kura-Araxes Thickness: 1,2 cm F. 9028 Dzedzvebi II,4 Ceramic Grave 2 Blackish bowl with two handles on the top of the rim. Around the vessel are scratched zigzag decorations. Kura-Araxes Thickness: 1,1 cm F. 9029 Dzedzvebi II,4 Ceramic Grave 2 Blackish pot with cylindrical neck. One handle on the top of the rim. Kura-Araxes Thickness: 1 cm F. 9944 Dzedzvebi II,3 Ceramic Grave 4 Blackish jar Middle bronze age Thickness: 1 cm F. 12347-1 Dzedzvebi III Ceramic Grave 3 Greyish bowl with two small bumps and scratched zigzag decoration Kura-Araxes Thickness: 1 cm 152 ჯამი თიხა ძეძვები II,4 სამარხი 2 ამოკაწრული ორნამენტით, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 9027 სისქე: 1,2 სმ ჯამი თიხა ძეძვები II,4 სამარხი 2 ორყურა ჭურჭელს მთელს სიგრძეზე შემოსდევს ზიგზზაგისებური ორნამენტი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 9028 სისქე: 1,1 სმ ქოთანი თიხა ძეძვები II,4 სამარხი 2 ცალყურა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 9029 სისქე: 1 სმ ქილა თიხა ძეძვები II,3 სამარხი 4 შავად გამომწვარი, შუა ბრინჯაოს ხანა F. 9944 ჯამი თიხა ძეძვები III სამარხი 3 ჭურჭელს ამკობს ამოკაწრული ორნამენტი და ორი კოპი, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 12347-1 სისქე: 1 სმ F. 12357 Dzedzvebi III Ceramic Grave 3 Greyish cup with a handle on the rim. Kura-Araxes Thickness: 1 cm F. 12361 Dzedzvebi III Ceramic Grave 3 Brownish-reddish bowl Kura Araxes Thickness: 0,9 cm F. 24301 Dzedzvebi II,7 Ceramic Grave 9 Greyish jar with a biconical belly and slightly funnel-shaped neck. One handle in the shoulder/neck area Kura Araxes Thickness: 1 cm F. 24365-1 Dzedzvebi II,7 Ceramic Grave 9 Greyish jar with a bulbous body and cylindrical neck. One handle in the shoulder/neck area Kura Araxes Thickness: 1 cm F. 24382 Dzedzvebi II,7 Copper Grave 9 Spiral ring Kura-Araxes Thickness: 0,18 cm ტოლჩა თიხა სამარხი 3 ძეძვები III ცალყურა, მონაცრისფრო, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 12357 სისქე: 1 სმ ჯამი თიხა ძეძვები III სამარხი 3 მოყავისფრო-მოწითალო მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 12361 სიქე: 0,9 სმ ხელადა თიხა ძეძვები II,7 სამარხი 9 ცალყურა, მონაცრისფრო, ძაბრისებური ყელითა და ბიკონოსური მუცლით, მტკვარ-არაქსის კულტურა სისქე: 1 სმ ქოთანი თიხა ძეძვები II,7 სამარხი 9 ცალყურა, მონაცრისფრო, ცილინდრული ყელითა და გამობერლი მუცლით, მტკვარ-არაქსის კულტურა სისქე: 1 სმ ხვია სპილენძი ძეძვები II,7 სამარხი 9 მტკვარ-არაქსის კულტურა სისქე: 0,18 სმ 153 F. 24384 Dzedzvebi II,7 Copper Grave 9 Fragments of a spiral ring Kura-Araxes Thickness: 0,2 cm F. 6301-6315 Dzedzvebi III Ceramic Grave 1 Collection of grave gifts Kura-Araxes F. 27566-1 Dzedzvebi IV,3 Obsidian Arrowhead Middle bronze age Thickness: 0,3 cm F. 12284, 12299, 12302, 12363, 12370, 12371, 12374, 12375, 12388, 12391 Dzedzvebi III Paste Grave 3 Collection of cylindrical beads Kura-Araxes F. 9000-1, -2, -3, 9022, 9024, 9026, 90359037, 9040-9042 Dzedzvebi II,4 Paste and copper Grave 2 Collection of beads and miniature copper artefacts Kura-Araxes 154 ხვია სპილენძი ძეძვები II,7 სამარხი 9 ფრაგმენტული მტკვარ-არაქსის კულტურა სისქე: 0,2 სმ თიხის ჭურჭელი ძეძვები III სამარხი 1 თიხა მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6301-6315 ისრისპირი ობსიდიანი ძეძვები IV,3 შუა ბრინჯაოს ხანა F. 27566-1 სისქე: 0,3 სმ მძივები პასტა ძეძვები III სამარხი 3 ცილინდრული ფორმის მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 12284, 12299, 12302, 12363, 12370, 12371, 12374, 12375, 12388, 12391 მძივები პასტა სხვადასსხვა ფორმისა და ზომის; საკიდები სპილენძი ძეძვები II,4 სამარხი 2 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 9000-1, -2, -3, 9022, 9024, 9026, 90359037, 9040-9042 Showcase 5 – The Gold Making Job: Tools and Craft Activities in Kura-Araxes Houses F. 6074 Dzedzvebi II,1 Basalt Grinding stone with two working surfaces Kura-Araxes Weight 0,61 kg F. 6793 Dzedzvebi survey Andesitic basalt Grinding stone with three working surfaces Kura-Araxes Weight 0,89 kg F. 6027 Dzedzvebi II,1 Andesite Primary use as grinding stone, secondary use as anvil stone Kura-Araxes Weight 0,95 kg F. 6752 Dzedzvebi survey Basalt Mallet with oval cross section Kura-Araxes Weight 0,14 kg F. 6244 Dzedzvebi II,2 Andesite Anvil-grinder combination tool Kura-Araxes Weight 0,55 kg ხელსაფქვავი ბაზალტი ძეძვები II,1 ორი სამუშაო ზედაპირით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6074 წონა: 0,61 კგ ხელსაფქვავი ანდეზიტური ბაზალტი ძეძვები სამი სამუშაო ზედაპირით, მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6793 წონა: 0,89 კგ ხელსაფქვავი ანდეზიტი ძეძვები II,1 მეორადი გამოყენება - ამბოსი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6027 წონა: 0,95 კგ სანაყი ბაზალტი ძეძვები მოპოვებული დაზვერვების დროს მრგვაგანივკვეთიანი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6752 წონა: 0,14 კგ კომბინირებული იარაღი ანდეზიტი ძეძვები II,2 ამბოსისა და ხელსაფქვავის ფუნქციით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6244 წონა: 0,55 კგ 155 F. 6168 Dzedzvebi II,2 Dolerite Anvil-grinder combination tool Kura-Araxes Weight 0,75 kg F. 9556 Dzedzvebi II,2 Basalt Hand-held grinding stone Kura-Araxes Weight 1,45kg F. 9357 Dzedzvebi II,3 Basalt Combination of anvil and grinding stone Kura-Araxes Weight 1,27 kg F. 12646 Dzedzvebi II,2 Andesite Grinding plate Kura-Araxes Weight ca. 15 kg F. 6207, 6209, 6042, 6074, 9357, 9917, 12691, 18096 Dzedzvebi Collection of grinding stones Kura-Araxes F. 6220, 6793, 12678, 18126, 25009 Dzedzvebi Collection of grinding stones Kura-Araxes 156 კომბინირებული იარაღი დოლერიტი ძეძვები II,2 აბოსისა და ხელსაფქვავის ფუნქციით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6168 წონა: 0,75 კგ ხელსაფქვავი ბაზალტი ძეძვები II,2 მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 9556 წონა: 1,45 კგ კომბინირებული იარაღი ბაზალტი ძეძვები II,3 ამბოსისა და ხელსაფქვავის ფუნციით მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 9357 წონა: 1,27 საფქვავი დაფა ანდეზიტი ძეძვები II,2 მტკვარ-არაქსის კულტურა მადნის გასამდიდრებელი იარაღები ძეძვების ნამოსახლარი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6207, 6209, 6042, 6074, 9357, 9917, 12691, 18096 მადნის გასამდიდრებელი იარაღები ძეძვების ნამოსახლარი მტკვარ-არაქსის კულტურა F. 6220, 6793, 12678, 18126, 25009 Showcase 6 – The Chalcolithic Forebears of the 5th and the Early 4th Millenium BC F. 29235 Dzedzvebi IV,3 Antler Pit 36310/36311_1 Shaft-hole hoe, broken on one side. Chalcolithic Length: 11 cm Width: 6,1 cm F. 22434 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36099/36100 Fragmented crucible Chalcolithic Thickness: 0,7 cm F. 27905 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36278/36279 Crucible with traces of copper Chalcolithic Length: 20 cm Width: 11 cm Height: 9 cm F. 27906 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36278/36279 Mold, for copper axe-pick Chalcolithic Length: 14 cm Width: 9,5 cm Height: 7,2 cm თოხი ირმის რქა ძეძვები IV,3 ორმო (36310/36311_1) გატეხილი ქალკოლითი F. 29235 სიგრძე: 11 სმ სიგანე: 6,1 სმ ტიგელი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36099/36100) ფრაგმენტული ქალკოლითი F. 22434 სისქე: 0,7 სმ ტიგელი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36278/36279) ემჩნევა სპილენძის კვალი ქალკოლითი F. 27905 სიგრძე: 11 სმ სიგანე: 9 სმ ცულ-წერაქვის ყალიბი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36278/36279) ქალკოლითი F. 27906 სიგრძე: 14 სმ სიგანე: 9,5 სმ სიმაღლე: 7,2 სმ 157 F. 28611-1 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36278/36279 Storage vessel Chalcolithic Height: 34 cm Diameter Rim: 11 cm F. 28612-2 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36278/36279 Fragmented pan, decorated with drill holes. Chalcolithic Height: 12,5 cm Diameter Rim: 50 cm F. 28624-1 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36288/36289 Nearly cylindrical pot Chalcolithic Thickness: 1 cm F. 28959-2 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36309/36312 Sherd decorated with appliqué decoration Chalcolithic Thickness: 1 cm F. 29271 Dzedzvebi IV,3 Bone Pit 36278/36279 Bead with incised ornament Chalcolithic Diameter 0,6 cm 158 ქილა თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36278/36279) ქალკოლითი F. 28611-1 სიგრძე: 34 სმ პირის დიამეტრი: 11 სმ ტაფა თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36278/36279) ქალკოლითი F. 28612-2 სიგრძე: 12,5 სმ პირის დიამეტრი: 50 სმ ქილა თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36288/36289) ქალკოლითი F. 28624-1 სისქე: 1 სმ ჭურჭლის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36309/36312) მცირე ზომის დანაძერწებით ქალკოლითი F. 28959-2 სისქე: 1 სმ მძივი ძვალი ძეძვები IV,3 ორმო (36278/36279) ნაჭდევი ორნამენტით ქალკოლითი F. 29271 დიამეტრი: 1 სმ F. 29289 Dzedzvebi IV,3 Bone Pit 36310/36311 Needle Chalcolithic Diameter 0,5 cm F. 29229-2, -3 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36310/36311 Fragmented pot Chalcolithic Thickness: 1,5 cm F. 29242 Dzedzvebi IV,3 Copper Pit 36310/36311 Stitching awl Chalcolithic Diameter 0,2 cm F. 29294 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36310/36311 Pot Chalcolithic Thickness: 1,5 cm F. 29044, 29045 Abulmug Area III Obsidian Triangular arrowheads Chalcolithic F. 29002, 29009, 29010, 29035, 29036, 29061 Abulmug-Kvitatskhoveli Pit-house 1Ceramic Collection of various rim sherds Chalcolithic მახათი ძვალი ძეძვები IV,3 ორმო (36310/36311) ქალკოლითი F. 29289 დიამეტრი: 0,5 სმ ქილა თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36310/36311) ფრაგმენტული ქალკოლითი F. 29229-2, -3 სისქე: 1,5 სმ მახათი სპილენძი ძეძვები IV,3 ორმო (36310/36311) ქალკოლითი F. 29242 დიამეტრი: 0,2 სმ ქოთანი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36310/36311) ქალკოლითი F. 29294 სისქე: 1,5 სმ ისრიპირი 2 ცალი ობსიდიანი აბულმუგი უბანი III კულტურული ფენა ქალკოლითი F. 29044, 29045 სხვადასხვა ჭურჭლის პირის ფრაგმენტები თიხა აბულმუგი-კვირაცხოველი მიწური 1 F. 29002, 29009, 29010, 29035, 29036, 29061 159 F. 22899, 28890, stray find Dzedzvebi IV,3 Stone Small axes with oval cross sections Chalcolithic F. 28611-1, 28612-2, 28624-1, 29229-2, -3, 29294 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Collection of chalcolithic vessels Chalcolithic ძეძვები IV,3 მცირე ზომის ქვის ცულები ქალკოლითი F. 22899, 28890, შემთხვევითი მონაპოვარი სხვადსხვა დანიშნულებისა და ფორმის ჭურჭლები თიხა ძეძვები IV,3 ქალკოლითი F. 28611-1, 28612-2, 28624-1, 29229-2, -3, 29294 F. 27971-1, -2, 28502-1, -2, -3, 28505-1, -2, ლამელები 28509-1, 28625-1, 29216, 29231-1, 29243- ობსდიანი 2, -3, 29254-1, 29270 ძეძვების ნამოსახლარი ქალკოლითი Dzedzvebi F. 27971-1, -2, 28502-1, -2, -3, 28505-1, -2, Obsidian 28509-1, 28625-1, 29216, 29231-1, 29243-2, Collection of obsidian blades -3, 29254-1, 29270 Chalcolithic 160 Showcase 7 – And the Later Ages: Early Iron Age Settlements at the Dzedzvebi Plateau. F. 23986 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Filling of the wall (36156) Upper part of a vessel with neck and shoulder. There is a zoomorphic handle from the rim to the shoulder. Early iron age Thickness: 0,7 cm F. 27276-1 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Burnt layer of the house of the second building phase (36054) Pot with a bulbous body, wheel turned Early iron age Diameter Rim: 16 cm Thickness: 1,6 cm F. 27292 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Burnt layer of the house of the second building phase (36054) Middle part of a storage vessel with three circular bands, near to the shoulder. Below the bands are polished ornamentations. Early iron age Thickness: 1 cm დოქის პირ-ყელისა ნაწილი, თიხა ძეძვები IV,3 ნაგებობის (36156) კედლის ქვებში ზოომორფული ყურით ადრე-რკინის ხანა F. 23986 სისქე: 0,7 სმ ქილა თიხა ძეძვები IV,3 მოერე სამშენებლო დონის დამწვარი ნაგებობის ბათქაშოვანი ფენა (36054) გამობერილი მუცლით დამზადებულია ჩარხზე ადრე რკინის ხანა F. 27276-1 პირის დიამეტრი: 16 სმ სისქე: 1,6 სმ დერგის ნაწილი თიხა ძეძვები IV,3 თიხა მოერე სამშენებლო დონის დამწვარი ნაგებობის ბათქაშოვანი ფენა (36054) მხრისა და მუცლის ნაწილი, ჭურჭელს გარშემო შემოუყვება სამი რელიეფური ზოლი, ადრე რკინის ხანა F. 27292 სისქე: 1 სმ 161 F. 28711 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Floor of the house of the first building phase (36042) Fragmented, lower part of a pot. The pot contended a selection of animal bones. Early iron age Thickness 0,9 cm F. 27687 Dzedzvebi IV,3 Clay Pit 36083 Plaster, with traces of dark paint (?). The object shows several thin layers of clay. Early iron age Thickness: 4,7 cm F. 29201-1 Dzedzvebi IV,3 Clay Burnt layer of the house of the second building phase (36054) Plaster, with traces of dark paint (?) Early iron age Thickness 2,7 cm F. 27418 Dzedzvebi IV,3 Bronze Floor of the house of the second building phase (36042_4) Needle Late bronze age-early iron age Length: 4,8 cm Diameter: 0,3 cm 162 ქოთანი თიხა ძეძვები IV,3 პირველი სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია/შემზადება (36042) ცალყურა, ფრაგმენტული, ჭურჭელში ელაგა დიდი რაოდენობით შინაური ცხოველის ძვლები ადრე რკინის ხანა F. 28711 სისქე: 0,9 სმ კედლის ნალესობის დეტალი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36083) შეღებილი (?), ადრე რკინის ხანა F. 27687 სისქე: 4,7 სმ კედლის ნალესობის დეტალი თიხა ძეძვები IV,3 მოერე სამშენებლო დონის დამწვარი ნაგებობის ბათქაშოვანი ფენა (36054) შეღებილი (?), ადრე რკინის ხანა F. 29201-1 სისქე: 2,7 სმ მახათი ბრინჯაო ძეძვები IV,3 მეორე სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია (36042_4) გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27418 სიგრძე: 4,8 სმ დიამეტრი: 0,3 სმ F. 28671 Dzedzvebi IV,3 Bronze Cultural layer under humus (36016) Needle Late bronze age-early iron age Length: 4,2 cm Diameter: 0,3 cm F. 28859 Dzedzvebi IV,3 Bronze Pit 36270/36271 Fragmented object Late bronze age-early iron age Length: 2,2 cm Diameter: 0,3 cm F. 28966 Dzedzvebi IV,3 Quartz Wall setting of pit 36201/36202 Fragment of a mound (?) with two parallel groves. 1. groove length: 5,7 cm Diameter: 1,1 cm 2. groove length: 6,9 cm Diameter: 0,7 cm Late bronze age-early iron age F. 20155 Dzedzvebi IV,2 Ceramic Stratigraphic trench Stamp with negative swastika and a small circle on the middle. Late bronze age-Early iron age F. 20225 Dzedzvebi IV,2 Ceramic Stratigraphic trench Stamp with a negative swastika and circular arms. A small piece from the stamp part is broken. Late bronze age-early iron age Diameter: 3,9 cm მახათი ძეძვები IV,3 ბრინჯაო ჰუმუსის ქვეშ არსებული კულტურული ფენა (36016) გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 28671 სიგრძე: 4,2 სმ დიამეტრი: 0,3 სმ ღერაკი ბრინჯაო ძეძვები IV,3 ორმო (36270/36271) გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 28859 სიგრძე: 2,2 სმ დიამეტრი: 0,3 სმ ყალიბის ფრაგმენტი (?) კვარცი ძეძვები IV,3 ორმოს (36201/36202) კედლის წყობა ზედაპირზე ორი პარალელური ღარით F. 28966 1. ღარის სიგრძე: 5,7 სმ დიამეტრი: 1,1 სმ 2. ღარის სიგრძე: 6,9 სმ დიამეტრი: 0,7 სმ გვიან ბრინჯაო - ადრე რკინის ხანა საბეჭდავი თიხა ძეძვები IV,2 სტრატიგრაფიული თხრილი სვასტიკის გამოსახულებით გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 20155 საბეჭდავი ძეძვები IV,2 თიხა სტრატიგრაფიული თხრილი სვასტიკის გამოსახულებით გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 20225 დიამეტრი: 3,9 სმ 163 F. 22059 Dzedzvebi IV,3 Stone Floor of the house of the first building phase (36017) Whetstone, oval in square section Late bronze age-early iron age Length: 7,8cm Width: 1,9 cm Diameter: 1,4 cm F. 22069 Dzedzvebi IV,3 Bone Floor of the house of the first building phase (36042) Awl Late bronze age-early iron age Length: 6,7 cm Width: 1,7 cm F. 27154 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Floor of the house of the first building phase (36042_1) Fragmented statuette which shows a human torso. The extremities are missing. Late bronze age-early iron age Length: 5,8 cm Width: 3,8 cm F. 27335 Dzedzvebi IV,3 Stone Pit 36201/36202 Pendant, oval-shaped with a perforation and well-polished surface Late bronze age-early iron age Length: 3,4 cm Width: 2,2 cm 164 სალესი ქვა ძეძვები IV,3 პირველი სამშენებლო დონის იატაკი (36017) ოვალურგანივკვეთიანი, გვიან ბრინაჯო-ადრე რკინის ხანა F. 22059 სიგრძე: 7,8 სმ სიგანე: 1,9 სმ დიამეტრი: 1,4 სმ მახათი ძვალი ძეძვები IV,3 პირველი სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია/შემზადება (36042) გვიან ბრინაჯო-ადრე რკინის ხანა F. 22069 სიგრძე: 6,7 სმ სიგანე: 1,7 სმ თიხის ფიგურის (ტორსი) ნაწილი ძეძვები IV,3 პირველი სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია/შემზადება (36042_1) გვიან-ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27154 სიგრძე-5,8 სმ სიგანე: 3,8 სმ საკიდი ქვა ძეძვები IV,3 ორმო (36201/36202) ოვალურგანივკვეთიანი კარგად ნაპრიალები ზედაპირით გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27335 სიგრძე: 3,4 სმ სიგანე: 2,2 სმ F. 27368 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Floor of the house of the first building phase (36042) Fragment of zoomorphic figurine with two slit-shaped depressions 8pig snout) Late bronze age-early iron age Diameter: 1,8 cm, Height: 2,2 cm F. 27463 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36248/36249 Fragmented zoomorphic statuette (?) Late bronze age-early iron age Height: 2,6 cm, Width: 2,8 cm F. 27619 Dzedzvebi IV,3 Stone Pendant (?), oval-shaped with a circular horizontal grove. Late bronze age-early iron age Diameter: 1,9 cm With: 2,3 cm F. 28547 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Hearth (36286) in the house of the second building phase Miniature vessel (?), fragmented, with incised decorations on the rim. Late bronze age-early iron age Length: 2,8 cm, Width: 2,5 cm F. 28740-1 Dzedzvebi IV,3 Ceramic Pit 36095/36095_7 Red painted rim sherd, import ceramic Early iron age Thickness: 0,4 cm ზოომორფული ფიგურის ფრაგმენტი (ღორი დინგი) თიხა ძეძვები IV,3 პირველი სამშენებლო დონის იატაკის სუბსტრუქცია/შემზადება (36042_1) გვია ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27368 დიამეტრი: 1,8 სმ სიგრძე:2,2 სმ ზოომორფული ფიგურის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV,3 ორმო (36248/36249) გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27463 სიმაღლე: 2,6 სმ სიგანე: 2,8 სმ საკიდი (?) ქვა ძეძვები IV,3 მოერე სამშენებლო დონის დამწვარი ნაგებობის ბათქაშოვანი ფენა (36054) ოვალური ფორმის არტეფაქტი, რომელსაც ცენტრალურ ნაწილში შემოსდევს ღარი გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27619 დიამეტრი: 1,9 სმ სიგანე: 2,3 სმ მინიატურული ჭურჭლის ფრაგმენტი (?) თიხა ძეძვები IV,3 მეორე სამშენებლო დონე, კერა (36286) პირზე შემოუყვება ნაჭდევები გვიან ბრინაჯო-ადრე რკინის ხანა F. 28547 სიგრძე: 2,8 სმ სიგანე: 2,5 სმ ჭურჭის ფრაგმენტი თიხა ძეძვები IV, 3 ორმო (36095/36095_7) წითლად შეღებილი იმპორტული კერამიკა ადრე რკინის ხანა F. 28740-1 სისქე: 0,4 სმ 165 F. 20475, 21025, 21100, 22704, 22084, 23237, 28719, 28740 Dzedzvebi Ceramic Collection of late bronze age-early iron age ceramic fragments F. 21295, 23145, 27165, 27354, 27851 Dzedzvebi Flint Collection of flint sickle- blades Late bronze age-early iron age F. 21077, 21326, 22670, 22859, 23780, 23937, 23997, 23998, 27335, 27458 , 27699 Dzedzvebi Different material Jewelry and needles from the Dzedzvebi plateau Late bronze age-early iron age F. 20155, 20225, 27368, 27463, 27485, 27619, 28547 Dzedzvebi Ceramic, obsidian, stone Collection of different types of statuettes, stamps, lamella and whetstones. Late bronze age-early iron age F. 27355, 27418, 28671, 28859 Dzedzvebi Metal Collection of metal objects. Late bronze age-early iron age F. 6633, 6789, 20049, 20716, 20717, 20750, 20955, 21001, 22008, 22042, 22051, 22052, 22604, 22614, 23517, 23962, 26004, 26043, 26087, 26189, 27453, 27527, 27835 Dzedzvebi Ceramic, bone, Collection of spindles (?). Late bronze age-early iron age 166 სხვადასხვა ჭურჭლის ფრაგმენტები თიხა ძეძვების ნამოსახლარი ადრე რკინის ხანა F. 20475, 21025, 21100, 22704, 22084, 23237, 28719, 28740 კაჟის იარაღები ძეძვების ნამოსახლარი გვიან ბრინჯაო- ადრე რკინის ხანა F. 21295, 23145, 27165, 27354, 27851 სამკაული; მახათები; ქვა, თიხა, სარდიონი ძეძვების ნამოსახლარი გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 21077, 21326, 22670, 22859, 23780, 23937, 23997, 23998, 27335, 27458 , 27699 სხვადასხა დანიშნულების არტეფაქტები თიხა, ობსიდიანი, ქვა ძეძვების ნამოსახლარი გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 20155, 20225, 27368, 27463, 27485, 27619, 28547 ლითონის ნივთები ძეძვების ნამოსახლარი გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 27355, 27418, 28671, 28859 კვირისტავები (?) თიხა, ქვა, ძვლი ძეძვების ნამოსახლარი გვიან ბრინჯაო-ადრე რკინის ხანა F. 6633, 6789, 20049, 20716, 20717, 20750, 20955, 21001, 22008, 22042, 22051, 22052, 22604, 22614, 23517, 23962, 26004, 26043, 26087, 26189, 27453, 27527, 27835 Showcase 8 – How was the Gold Consumed? Golden Spiral Rings of the Earlier 3rd Millenium from Transcaucasia. 1.87-277 Koreti, Sachkhere (Zemo Imereti) Gold Ring 2. [88b]. 427 Tsartsisgora, Sachkhere (Zemo imereti) Gold Spiral 7. [27]. 574 Martkopi Kurgan, (Kakheti) Gold Spiral 10. [8]. 584 Ananauri Kurgan N 1; Grave N, (Kakheti) Gold Bead 20. [8]. 594 Ananauri Kurgan N2, (Kakheti) Gold Ring 51. [70]. 671 Trialeti Kurgan L, (Trialeti) Gold. Cone-shaped artefact 63. [27]. 713 Martkopi Kurgan N 3, (Kakheti) Gold Spiral რგოლი ოქრო ქორეთი, საჩხერე (ზემო იმერეთი) 1.87-277 ხვია ოქრო ცარცისგორა, საჩხერე (ზემო იმერეთი) 2. [88b]. 427 ხვია ოქრო მარტყოფი, ყორღანი #4 (კახეთი) 7. [27]. 574 მძივი ოქრო ანანაური, ყორღანი #1, სამარხი #3 (კახეთი) 10. [8]. 584 ხვია ოქრო ანანაური, ყორღანი #2, (კახეთი) 20. [8]. 594 კონოსური ფორმის ნივთი ოქრო თრიალეთი, ყორღანი L, (თრიალეთი) 51. [70]. 671 ხვია ოქრო მარტყოფი, ყორღანი #3, (კახეთი) 63. [27]. 713 167 64. [27]. 719a. Martkopi Kurgan N 3, (Kakheti) Gold/copper Spiral 68. [2]. 745 Zilitcha, Kurgan N2, (Kakheti) Gold Spirals 79. [15]. 803 Sagaredjo, Tetri Qwebi, Grave N4, (Kakheti) Gold Spiral 80. [3]. 913 Enamta. Kurgan N1, (Kakheti) Gold Spiral 168 ხვია ოქრო/სპილენძი მარტყოფი, ყორღანი #3, (კახეთი) 64. [27]. 719a ხვიები ოქრო ზილიჩა, ყორღანი #2, (კახეთი) 68. [2]. 745 ხვია ოქრო საგარეჯო, თეთრი ქვები, სამარხი #4, (კახეთი) 79. [15]. 803 სპირალი ოქრო ენამთა, ყორღანი #1, (კახეთი) 80. [3]. 913 XVIII. Bibliography GAMBASCHIDZE, I., HAUPTMANN, A., SLOTTA, R., YALÇIN, Ü. 2001: „Georgien. Schätze aus dem Land des Goldenen Vlies“. Katalog der Ausstellung Bochum. Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum 100, Bochum. ირ. ღამბაშიძე, გ. მინდიაშვილი, გ.გოგოჭური, კ.კახიანი, ი.ჯაფარიძე 2010: “ უძველესი მეტალურგია და სამთო საქმე საქართველოში ძვ.წ. VI-III ათასწლეულებში” თბილისი. გამომცემლობა “მწიგნობარი” GAMBASHIDZE, I., MINDIASHVILI. G., GOGOT­ SHURI, G., KACHIANI, K., DSHAPARIDZE, I. 2010: “Ancient metallurgy and mining in Georgia in the 6th to 3rd mill. BC.” (in Georgian), Tbilisi. HAUPTMANN, A. Муджири Т. П. 1987. Виявление Памятников горнорудного производства Грузии эпохи поздней бронзы-раннего железа. Не опубликованний отчет института горной механики имени Г.А. Цулукидзе.Тбилиси. MUDSHIRI, T.P. 1987: Discoveries of monuments of the ore-­ mining of Georgia in the Late Bronzeto the Early Iron Age]. Unpublished Report Institute Gornoj mechaniki Im. G.A. Zulukidze (Tblissi 1987). ალ. ომიაძე 2007: “ საყდრისის საბადოს მინერალოგიური და პეტროლოგიური ანალიზები” სამაგისტრო ნაშრომი. ივ. ჯავახიშვილის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. 2007. 2011: “Gold in Georgia I: Scientific Investigations into the Composition of Gold”. In: Ü. Yalçın (ed.), Anatolian Metal V. Der Anschnitt, Beiheft 24 (Bochum 2011) 173-186. OMIADZE, A. HAUPTMANN, A., GAMBASCHIDZE, I. STÖLLNER, TH. 2006: „Vom Kupfer zum Gold – Das Deutsche Bergbau-Museum in Georgien“. In: S. Brüggerhoff, M. Farrenkopf & W. Geerlings (Hrsg.), Montan- und Industriegeschichte. Festschrift R. Slotta zum 60. Geburtstag, 129-142. Schöningh. HAUPTMANN, A., BENDALL, C., BREY, G., JAPARIDZE, I., GAMBASHIDZE, I., KLEIN, S., PRANGE, M., STÖLLNER, TH. 2010: „Gold in Georgien. Analytische Untersuchungen an Goldartefakten und an Naturgold aus dem Kaukasus und dem Transkaukasus“. In: S. Hansen/A. Hauptmann/I. Motzenbäcker/E. Pernicka (eds.), Von Majkop nach Trialeti – Gewinnung und Verbreitung von Metallen und Obsidian in Kaukasien im 4.-2. Jahrtausend v. Chr. Beiträge des Internationalen Symposiums in Berlin vom 1.–3. Juni 2006. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 13 (Bonn 2010) 139-160. HAUPTMANN, A., KLEIN, S. 2007: Mineralogical and Petrological Analysis of Sakdrissi Deposit. MA thesis, Ivane Javakhishvili, Tbilisi State University 2007. 2014: „Sakdrissi – das älteste Goldbergwerk der Welt“. Blickpunkt Archäologie. Deutscher Verband für Archäologie 1/2014, 94-103. STÖLLNER, TH. 2015: Sakdrissi – das älteste Goldbergwerk der Welt. Archäologische Forschung im Fokus von Öffentlichkeit und Politik. Blickpunkt Archäologie. Deutscher Verband für Archäologie 1/2015, 65-71. STÖLLNER, TH. 2016: The Beginnings of Social Inequality: Consumer and Producer Perspectives from Transcaucasia in the 4th and the 3rd Millennia BC. In. M. Bartelheim, B. Horeijs, R. Krauss (Hrsg.), Von Baden bis Troia. Ressourcennutzung, Metallurgie und Wissenstransfer. Eine Jubiläumsschrift für Ernst Pernicka. Oriental and European Archaeology Volume 3 (Rahden 2016) 209-234. 2009: „Bronze Age Gold in Southern Georgia“. Revue d’archaéométrie 33, 2009, 75-82. 169 STÖLLNER, TH., ĠAMBAŠIŻE, I., HAUPTMANN, A., MINDIAŠVILI, G., GOGOČURI, G., STEFFENS, G. 2010: „Goldbergbau in Südostgeorgien – Neue Forschungen zum frühbronzezeitlichen Bergbau in Georgien“. In: S. Hansen, A. Hauptmann, I. Motzenbäcker, E. ­Pernicka (eds.), Von Majkop nach Trialeti – Gewinnung und Verbreitung von Metallen und Obsidian in Kaukasien im 4.-2. Jahrtausend v. Chr. Beiträge des internationalen Symposiums in Berlin vom 1.–3. Juni 2006. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 13, Bonn: Habelt, 103-138. STÖLLNER, TH., GAMBASHIDZE, I. 2011: “Gold in Georgia II: The Oldest Gold Mine in the World” In: Ü. Yalçın (ed.), Anatolian Metal V. Der Anschnitt, Beiheft 24, Bochum, 187-199. STÖLLNER, TH., CRADDOCK, B., TIMBERLAKE, S., GAMBASHIDZE, I. 2012: Feuersetzen im frühesten Metallerzbergbau und ein Experiment im frühbronzezeitlichen Goldbergbau von Sakdrisi, Georgien. In: K. Oeggl, V. Schaffer (eds.), Die Geschichte des Bergbaues in Tirol und seinen angrenzenden Gebieten. Proceedings 6. Milestone-Meeting Klausen 2011, Innsbruck: University Press, 65-77. STÖLLNER, TH., CRADDOCK, B., GAMBASCHIDZE, I., GOGOTCHURI, G., HAUPTMANN, A., HORNSCHUCH, A., KLEIN, F., LÖFFLER, I., MINDIASHWILI, G., MURWANIDZE, B., SENCZEK, S., SCHAICH, M., STEFFENS, G., TAMASASHVILI, K., TIMBERLAKE, S. 2014, “Gold in the Caucasus: New research on gold extraction in the Kura-Araxes Culture of the 4th millennium BC and early 3rd millennium BC. With an appendix of M. Jansen, T. Stöllner, and A. Courcier. In: H. Meller, E. Pernicka, R. Risch (eds.), Metalle der Macht. Tagungen des Landesmuseum s für Vorgeschichte Halle 11, Halle, 71-110. 170 STÖLLNER, TH., GAMBASHIDZE, I. 2014: “The Gold Mine of Sakdrisi and early Mining and Metallurgy in Transcaucasus and the Kura-Valley System”. In: G. Narimanishvili et al. (eds), International Conference: Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia. Proceedings, November 19-23, 2014, Tiblisi: Mitsignobari LTD, 101124. ქ. თამაზაშვილი 2014: “პრეისტორიული სამთო იარაღები საქართველოში”. 2014. გამომცემლობა “მწიგნობარი” TAMASHASHVILI, K. 2014: Prehistoric Mining Implements from Georgia. Tiblisi: Mitsignobari LTD. 171 172 173 174