Język Fenicki

Transcript

LUDY SEMICKIE Ludy semickie lub Semici - umowna nazwa, pochodząca od imienia biblijnego Sema (jednego z synów Noego), grupy ludów posługujących się językami należącymi do rodziny języków semickich. Określenie to pochodzi od niemieckiego filologa Augusta Schlözera, który wprowadził je w 1781. Historia W starożytności Semici zamieszkiwali tereny Bliskiego Wschodu (bez Egiptu), stanowiąc tam zasadniczo zwarty element etniczny, który falami pojawiał się w różnych okresach historycznych, wpływając w bardzo dużym stopniu na dzieje tego regionu. Przybywali z obrzeży pustyni Arabskiej w trzech falach migracyjnych. Do największych imperiów semickich w starożytności należało imperium akadyjskie, które założył Sargon Wielki. W okresie rozkwitu Akadu semicki język akadyjski stanowił lingua franca całego Bliskiego Wschodu z wyjątkiem Egiptu. Po upadku imperium Akadów i ostatniego państwa Sumerów, Semici pojawili się w postaci Amorytów, którzy opanowali Mezopotamię i inne przyległe regiony tworząc silne organizmy państwowe (np. państwo Szamsziadada w Asyrii i Hammurabiego w Babilonii). Wymienić należy też cywilizację Izraela z używanym na jego terenach w starożytności językiem hebrajskim biblijnym. Kolejna fala Semitów – Aramejczycy – która najechała tereny Bliskiego Wschodu, przyczyniła się do rozpowszechnienia się języka aramejskiego na całym Bliskim Wschodzie przez najbliższe stulecia, który przetrwał do naszych czasów w formie już nie tak powszechnej. Od VII w. datuje się ekspansję Arabów i języka arabskiego na cały Bliski Wschód i Afrykę Północną. W XX w. na tereny Izraela wraz z osadnictwem żydowskim wrócił wskrzeszony język hebrajski nowożytny. 1. Syro – Palestyna a) Protokananejczycy Kananejczycy (nazwa od akad. kinahhu - "purpura") starożytny lud zachodniosemicki, przybyły do Palestyny i Libanu (Syro-Palestyna) z Półwyspu Arabskiego pod koniec III tysiąclecia. Według Biblii Kananejczycy pochodzili od Kanaana, syna Chama. Byli blisko spokrewnienie z Amorytami. Odłamem Kananejczyków byli Fenicjanie, Edomici i Moabici. Dialektem języka kananejskiego był język hebrajski biblijny. Już w III tysiącleciu p.n.e. Kananejczycy wykształcili wysoką kulturę materialną i duchową oraz alfabetyczne pismo klinowe (Ras Szamra, Ebla, Ugarit). Zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem (Fenicjanie - głównie handlem morskim). Ich głównymi bogami byli: El, Baal i Asztarte. Stworzyli liczne państwa np. Jamchad ze stolicą w Halab (dzisiejsze Aleppo, Karkemisz, Katna. Założyli dobrze prosperujące porty: Ugarit i Byblos. Kananejczycy, którzy zamieszkali w Palestynie (nadając jej nazwę Kanaan) zostali częściowo podbici przez Izraelitów pod wodzą Jozuego w wieku XIII wieku p.n.e.. Resztę ich siedzib podbił król Izraela i Judy - Dawid, w X wieku p.n.e.. b) Hebrajczycy Słowo "hebrajczyk" było w biblii zwiazane z osobą Hebera, który miał być prawnukiem Sema (Jer 20, 15) Pochodzi od pnia {ibri}, co znaczy przejść. W Mezopotamii odnajdujemy je w formie habiru, a w Egipcie w słowie, które oznaczało łupieżców, przybyszów ze stepu. Hebrajczyk więc ściśle mówiąc oznaczał : "przechodnia", człowieka pielgrzymującego. Słowo to w tradycji żydowskiej przypomina cudowna wędrówki z Ur do Kanaan z czasów Abrahama, exodus z Egiptu pod przewodnictwem Mojżesza. Podczas tych wędrówek naród wybrany zdobył świadomość o samym sobie i o swoim przeznaczeniu. Żydzi nazywali się hebrajczykami tylko w wyjątkowych i podniosłych chwilach. Żydem był na co dzień a hebrajczykiem od święta. Hebrajczycy - ci pierwotni-pochodzili z nad Eufratu, potem, po wspomnianych wędrówkach doszło do asymilacji z plemionami aramejskimi Dzieje polityczne Ich przywódcą był Abraham, który przewodził dwunastu plemionom. Hebrajczycy pochodzili z północnej Mezopotamii, przez długi czas wędrowali po dzisiejszym Półwyspie Arabskim. Ich głównym zajęciem było pasterstwo.Około 1500 roku p.n.e. osiedlili się w Kanaanie, czyli Ziemi Obiecanej (pdn. Palestyna). Znaleźli się tam pod panowaniem egipskim. Zostali przesiedleni do delty Nilu. W XIII wieku p.n.e. pod przywództwem Mojżesza Hebrajczycy opuścili Egipt i powrócili przez Synaj do Ziemi Obiecanej. Tam pokonali Filistynów i Kanaanejczyków i utworzyli swoje państwo, którego pierwszym królem był Saul (panował około 1020-1004 p.n.e.). Osiągnęło ono rozkwit za panowania następcy Saula, króla Dawida (ok. 1004-965 p.n.e.), którego stolicą została Jerozolima, zdobyta przez Hebrajczyków w roku 1000 p.n.e. Syn Dawida, Salomon (965-928 p.n.e.) zbudował świątynię jerozolimską (z kamienia i drzewa cedrowego). Po śmierci Salomona doszło do rozpadu państwa hebrajskiego na Judeę na południu i Izrael na północy. Oba państwa dostały się pod panowanie asyryjskie. Izrael przestał istnieć w 722 p.n.e. w wyniku represji asyryjskich po nieudanym powstaniu. Ludność Asyryjczycy deportowali i rozproszyli (tradycja żydowska mówi o dziesięciu zaginionych plemionach). [życie w rozproszeniu, czyli diaspora] . Judea przetrwała pod panowaniem Asyryjczyków do upadku ich imperium w roku 612 p.n.e. Następnie mieszkańcy Judei znaleźli się pod panowaniem chaldejskim. W roku 586 p.n.e. próbowali się wyzwolić, jednak ich powstanie zostało krwawo stłumione przez Nabuchodonozora, który tysiące Judejczyków (Żydów) przesiedlił do Babilonii w charakterze zakładników. Świątynia Salomona została wówczas w ramach represji zburzona.  W roku 539 p.n.e. Judea stała się częścią imperium perskiego. Religia Jahwe był najważniejszym bogiem Hebrajczyków już za króla Saula. Uzyskał szczególną pozycję w Judei, stając się jedynym bogiem mieszkańców Jerozolimy. możliwy wpływ religii Echnatona na Hebrajczyków ok. roku 600 p.n.e. pod wpływem proroków rozwinęła się wiara w Przymierze – święte porozumienie między narodem wybranym a Jahwe. Dziesięć Przykazań jako kodeks etyczny objawiony przez Boga. koncepcja Boga uniwersalnego, wszechmocnego i wszechwiedzącego koncepcja Mesjasza (wybawiciela) c) Fenicjanie Fenicja (łac. Phoenicia terra lub Phoenice, z gr. Phoinike; fenickie Bani Kan'an "dzieci Kanaanu") – starożytna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, która obejmowała tereny dzisiejszego Libanu, zachodniej Syrii i północnego Izraela. Południowa część Fenicji kończyła się górami Karmel i oddzielała Galileę w Palestynie od morza. Na północy Fenicja dochodziła w pewnych okresach aż do miasta Gabala (dzisiejsze Dżebele). Kraj ten ciągnął się więc z północy na południe na długości 200-320 km przy szerokości 10-50 km. Powierzchnia Fenicji była górzysta. Zalesione w starożytności góry Libanu piętrzą się wzdłuż całego kraju, tu i ówdzie przecięte żyznymi dolinami. Niekiedy góry zbliżają się tak do morza, że z trudem można przeprowadzić przez nie drogę. Wszystkie więc większe osiedla (Tyr, Sydon, Arwad i inne) znajdowały się nad morzem, kraj zaś położony dalej od morza był mało zaludniony. Dlatego też Fenicja prawdopodobnie nie miała nigdy wielu mieszkańców. Prócz lasów i ślimaka purpurowego (Murex trunculatus), z którego wyrabiano purpurę, bogactw naturalnych Fenicja nie posiadała. Mimo to była jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw starożytności. Najważniejszą rolę miało tu bardzo dobrze rozwinięte rzemiosło i zaawansowane w rozwoju rolnictwo. Fenicjanie słynęli zwłaszcza z eksportu towarów luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane z metali czy szkła (sztukę wytapiania przejęli z Egiptu). Fenicjanie handlowali też kością słoniową, barwionymi tkaninami (sławna purpura tyryjska). Stworzyli na stokach górskich tarasowy system uprawy sadów owocowych i winnic. Fenicjanie jako zapłatę uzyskiwali najczęściej szlachetne kruszce, cynk, cynę, miedź, ołów. Na bardzo dużą skalę prowadzono handel niewolnikami. Nazwa Fenicja (gr. Φοινίκη Phoinike) prawdopodobnie pochodzi od nazwy, którą nadawali sobie Fenicjanie, skojarzonej przez etymologię ludową ze słowem φοινός (phoinos, krwistoczerwony) - ze względu na fenicki handel purpurą. Fenicjanie Najstarsza ludność Fenicji jest zupełnie nieznana. W III tysiącleciu p.n.e. Fenicję zamieszkiwali już Fenicjanie. O ich pochodzeniu nie wiadomo nic pewnego. Według Herodota przybyli oni znad Morza Czerwonego przez Syrię. Wiemy, że już ok. roku 2750 p.n.e. Fenicjanie założyli w Tyrze świątynię Melkarta. Musieli więc przybyć do Fenicji na początku trzeciego tysiąclecia z południa, jako fala ludów semickich, i tak właśnie, w oparciu o język, klasyfikuje się Fenicjan. Istnieje również pogląd (C. Autran "Pheniciens", 1920), iż Fenicjanie należeli do tzw. Ludów Morza (do których zaliczano m.in. dawnych Kreteńczyków, Etrusków, Sykulów), i że przybyli w trzecim tysiącleciu do Fenicji, podbijając zamieszkałych tam Semitów. Lud ten prowadził na Morzu Śródziemnym handel i zakładał kolonie. Dopiero ok. 1200 p.n.e. zajęli jego miejsce znów Semici. Autran powołuje się przede wszystkim na nazwy miejscowości takich jak Jordan, Hermon, Tyr, Byblos, które nie są semickie. Jednak listy z el-Amarna dowodzą, że ok. 1400 r. p.n.e. Fenicję zamieszkiwał lud prawie czysto semicki. Język fenicki Język fenicki należy do kananejskiej gałęzi pn.-zach. grupy języków semickich. Był on blisko spokrewniony z językiem hebrajskim. znany jest przede wszystkim z licznych napisów, które znajdowano w wielu miejscowościach nad Morzem Śródziemnym. Najstarsze z napisów pochodzą z IX w. p.n.e., ale większość jest z V w. p.n.e. lub późniejsza. Napisy te są na ogół krótkie, samogłoski nie są oznaczane, a treść napisów mało urozmaicona. Z tego względu język Fenicjan jest mało znany. Pomiędzy IV a II wiekiem język fenicki wyszedł z użycia, choć w piśmie był używany jeszcze w II wieku n.e. Dialektem języka fenickiego był język punicki używany w Kartaginie, który jako język neopunicki przetrwał na terenie Afryki do IV wieku n.e., wyparty całkowicie dopiero w VII wieku przez język arabski. Ustrój państwowy starożytnej Fenicji O ile wiadomo, Fenicjanie nigdy nie tworzyli jednego państwa, zawsze dzielili się na niezawisłe od siebie miasta polis, przeważnie rządzone przez królów, o władzy bardzo ograniczonej przez możne rody kupieckie. W Tyrze o wojnie i pokoju decydowano nawet wbrew woli królów. Pomimo to Fenicjanie bardzo chętnie przyznawali swym królom "boskie" pochodzenie. Drugą osobą w całej Fenicji był kapłan Melkarta Tynońskiego. Poza tym istniała prawie we wszystkich miastach Rada Starszych, której atrybutów dobrze nie znamy. Przyjmuje się, że za czasów nowobabilońskich dominowała republikańska forma rządów z suffetami (sędziami) na czele. Za rządów perskich miasta Sydon, Tyr i Aradus tworzyły federację, jedyną w dziejach Fenicji. Historia Pierwsze wzmianki o późniejszym wybrzeżu fenickim pochodzą z połowy III tysiąclecia p.n.e., kiedy Sargon Wielki zajął te ziemie kosztem ludów przedfenickich, które, jak później Fenicjanie, bogaciły się na handlu. Najdawniejszy okres historii Fenicji do roku 1600 p.n.e. jest bardzo mało znany. Wiadomo tylko, że już wtedy wpływy obce (w tym wypadku starobabilońskie) były bardzo silne. Od roku 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e. Fenicja znajdowała się pod panowaniem Egiptu, który stał wtedy u szczytu swej potęgi. Listy z Amarna malują fenickie państewka jako ciągle z sobą walczące nędzne mieściny, z których żadna nie pomaga drugiej i żadna nie jest w stanie obronić się przed ludami ciągle napadającymi na nie ze wschodu. Listy z el-Amarna wymieniają kilkanaście miast fenickich: Akka, Arwad i inne. Z czasem niektóre miasta pozyskały dużą potęgę, w szczególności kiedy upadło państwo Hetytów, przez długi czas największych wrogów Fenicji. Okres względnej niezależności przeżywała Fenicja po upadku potęgi Egiptu, a przed podbojem przez potężniejszą Asyrię (1100 p.n.e. - 876 p.n.e.). Najbardziej znanym władcą tego okresu jest Hiram I (970 p.n.e. - 936 p.n.e.), który rozbudował Tyr i utrzymywał przyjazne stosunki z Salomonem, królem Izraela. Innym znanym fenickim władcą tamtego okresu jest Ethbaal I (887 p.n.e. - 855 p.n.e.), kapłan Astarty, później król Tyru. Pierwsze napady asyryjskie (na Arwad) notuje historia już za Tiglatpilesara, ok. roku 1100 p.n.e. W 876 p.n.e. Assurnazirpal III ściągał haracz roczny od Tyru, Sydonu i Byblosu. Salmanasarowi II podlegała już cała Fenicja. Sennaherib w roku 701 p.n.e. poskromił inspirowane z Egiptu powstanie w Fenicji i zburzył całkowicie Sydon, który jednak w krótkim czasie podniósł się z ruin. Okres największej potęgi morskiej Fenicji przypadł na złotą erę Asyrii (709-664 p.n.e.). Gdy pod koniec VII w. p.n.e. asyryjskie imperium zawaliło się, saiccy faraonowie znów położyli swą ciężką rękę na Fenicji, ale po klęsce pod Karkemisz (605 p.n.e.) nastąpił okres panowania potężnego państwa nowobabilońskiego, który trwał aż do upadku Babilonu w 538 p.n.e. W tym roku Fenicja stała się piątą satrapią perską. Najpotężniejszym miastem fenickim tego czasu był Sydon, zwłaszcza za panowania Stratona I (po fenicku Abdasztart, 374-362 p.n.e.), który utrzymywał przyjazne stosunki z Atenami. Za króla Tennesa wybuchło powstanie przeciwko Persom, lecz Tennes zdradził swe miasto – pomimo to został przez Persów ścięty w roku 346 p.n.e. Ostatnim królem sydońskim był Straton II (346-332 p.n.e). Okres panowania macedońskiego rozpoczął się po bitwie nad Issos (333 p.n.e.). Arwad, Byblos i Sydon witały zwycięskiego Aleksandra jako wybawiciela. Potężny Tyr odmówił jednak wpuszczenia załogi macedońskiej. Po 7-miesięcznym oblężeniu został zdobyty przez wojska Aleksandra. 8000 obywateli zabito, 30 000 sprzedano do niewoli. Za diadochów Fenicja przechodziła z rąk do rąk, będąc stałym kamieniem niezgody między Ptolemeuszami i Seleucydami. Najbardziej znany z tego okresu jest Sydon. Ten okres chaosu i kompletnego upadku Fenicji zakończyło przybycie Rzymian (Pompejusz, 64 p.n.e.). Nowi władcy przynieśli Fenicji długotrwały pokój i dali jej jednocześnie szeroką autonomię. Po podziale cesarstwa rzymskiego w 395 r. n.e. Fenicja znalazła się oczywiście we wschodniej części imperium. W VII w. została podbita przez Arabów i uległa arabizacji. Fenicjanie i morze Fenicjanie byli przede wszystkim narodem żeglarzy i kupców. Przodowali oni w budownictwie okrętowym, dzięki czemu mogli się przemieszczać po całym basenie Morza Śródziemnego. Panowanie na morzu należało pierwotnie do Krety i dopiero po upadku kreteńskiej potęgi przeszło ono na Fenicjan (po XII w. p.n.e.). Najdawniejszym celem wypraw fenickich (oraz miejscem zakładania kolonii) był Cypr. Później przyszła kolej na inne wyspy Morza Śródziemnego: Sycylię, Maltę, Sardynię, Korsykę oraz Afrykę Północną (Kartagina). Do najdalej położonych kolonii należały Tarszisz (Tartessos) i Gadessa (dziś Kadyks) w Hiszpanii, skąd przywożono niezmiernie wtedy cenione srebro. Żeglarze feniccy pływali również za Gibraltar (m.in. na Wyspy Cynowe identyfikowane zazwyczaj z Brytanią), a na polecenie jednego z egipskich faraonów prawdopodobnie opłynęli Afrykę. Wynalazki i wytwórczość Najdonioślejszym wynalazkiem jest niewątpliwie pismo alfabetyczne, powstałe w II połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji. Ponadto Fenicjanie przejęli wiele wynalazków od starszych, sąsiednich kultur (wytapianie szkła, kruszców, metali). Za najpiękniejszy barwnik uchodziła fenicka purpura. Sztuka fenicka Rozwijała się od III do I tysiąclecia p.n.e., głównie w takich miastach fenickich jak Gubal (Byblos), Sydon, Tyr, Ugarit (Ugaryt) (Ras Szamra). Powstała przy udziale ścierających się na terenie Fenicji kultur Egiptu, Mezopotamii, Anatolii i Egei. Cechowało ją zróżnicowanie kierunków i brak własnej tradycji twórczej w artystyce. Kultura fenicka łączyła obce wzory, dlatego w wielu miejscach charakterystyczny jest eklektyzm. Sztuka fenicka w budownictwie opierała się na wzorach egipskich (groby szybowe i świątynie w Gubal), lecz w Ugarit odkryto groby z obwarowaniami i protodromosem z II tysiąclecia p.n.e. oraz ruiny rezydencji podobnej do pałacu Mari, wskazujące na oddziaływanie kultury helladzkiej. Jako budulec najczęściej używany był kamień ciosowy, ale mniejsze pomieszczenia kuto niekiedy w litej skale (Amrit). O kunszcie artystów fenickich świadczy fakt, że zostali oni powołani do budowy świątyni Salomona w Jerozolimie. Rzeźbiono z gliny i brązu, podobnie jak w Anatolii. Najczęściej były to małe figurki Baala oraz Astarte. Z kamienia powstał sarkofag Achirama i nekropolie sydońskie (np. sarkofag króla Tabnit). Charakterystyczne są też drobne rzeźby z kości słoniowej inkrustowane złotem i wysadzane szlachetnymi kamieniami. Fenicjanie znali się na gliptyce. Wytwarzano pieczęcie cylindryczne z motywami egipskimi i mezopotamskimi, takimi jak gemmy czy skarabeusze. Najbardziej charakterystycznym zabytkiem Fenicji jest grobowiec króla Ahirama z Byblos. Postać króla spoczywa na leżącym lwie, po brzegach grobowca biegnie fryz z postaciami ludzkimi, składającymi królowi ofiary. Nad fryzem biegnie kant, ozdobiony liśćmi lotosu. Brzeg wieka posiada napis z XIII w. p.n.e. Fenicjanie produkowali wiele bogato zdobionych wyrobów z brązu i metali szlachetnych z akcentami irańskimi, kaukaskimi, egipskimi, anatolijskimi. W ceramice znajdowało się wiele przetworzonych motywów ornamentalnych zapożyczonych z Egei. W VII wieku p.n.e. kultura fenicka stopniowo ulegała wpływowi kultur asyryjskiej, perskiej i hellenistycznej. Dłużej przetrwała poza Fenicją, w jej koloniach, gdzie przybrała lokalny charakter. Najwyraźniej różnice widać na Cyprze, Sardynii i w Kartaginie. Religia Religia Fenicjan miała charakter politeistyczny. Na czele panteonu bogów fenickich stali Baal i Astarte. Baal (Pan) lub Baal-samin (Pan niebios), podobnie jak Zeus w Grecji, był władcą wszystkich bogów oraz najwyższym władcą i opiekunem Fenicjan. Nadawano mu atrybuty solarne, często przedstawiając Baala ze słonecznymi promieniami wokół głowy. Baalbek centrum jego kultu było nazwane przez Greków Heliopolis - Miastem słońca. Istniało w starożytności pismo greckie o Fenicji Φοινικικά (Foinikika), jakoby z XIII w. p.n.e., które zachowało się w przeróbce z I w. po Chrystusie. Wiadomości pochodzące z tego źródła uważano przez długi czas po większej części za kłamstwa, najnowsze wykopaliska zdają się jednak niektóre z tych wiadomości potwierdzać. Napisy i monety fenickie zawierają na ogół tylko imiona bóstw i przy tym jedynie z późniejszej epoki. Ciekawe jest, że bóstwa morskie pojawiają się dopiero w epoce hellenistycznej, co wskazywałoby, iż Fenicjanie pierwotnie mieszkali w głębi lądu, jako rolnicy i pasterze. W każdym razie, dawniejsze bóstwa fenickie mają wyraźny charakter naturalistyczny. Czczono w Fenicji pod różnymi postaciami siły i zjawiska przyrody. Bogów nazywano ogólnie elonim. Ogólną nazwą był też Baal, gdyż nie ma, wbrew bardzo powszechnemu mniemaniu, jakiegoś określonego boga tej nazwy, są natomiast baalowie rozmaitych miast. Na przykład Baalem Tyru był Melkart. Baalath (rodzaj żeński) Byblosu, słynna Astarte, właściwie była uosobieniem płodności (i dlatego miłości płciowej), potem również boginią księżyca. Do najważniejszych bóstw należał też Eszmun – Siła Życiowa, czczony zwłaszcza w Sydonie. Głęboko zakorzenione w kulturze fenickiej było składanie bogom ofiar z ludzi, zwłaszcza z dzieci (patrz: Moloch). 2. Mezopotamia a) Eblaici b) Akadowie -> kultura Sumero – Akadu Akadyjczycy (Akadowie) to lud semicki przybyły z Półwyspu Arabskiego do międzyrzecza babilońskiego. Jego nazwa wywodzi się od miasta Akad (Agade), które stało się stolicą imperium stworzonego przez jednego z Akadyjczyków Sargona Wielkiego około 2350 roku p.n.e. Zajmowali oni obszar od Morza Śródziemnego do Iranu. Akadyjczycy podbili w XXIV w. p.n.e. Sumerów, jednakże nie oznaczało to upadku kultury sumeryjskiej. Kultura ta była w dalszym ciągu rozwijana. Do dorobku Sumerów wnieśli tak wiele nowych wartości, że państwo Sargona Wielkiego zaczęto nazywać Sumero-Akadem. Wynaleźli kalendarz. Akadami nazywa się również Asyryjczyków i Babilończyków z II i I tysiąclecia p.n.e. Język akadyjski , dawniej też: chaldejski (akad. lišānum akkadītum, Kod ISO 639: akk) - język z grupy semickiej, używany w Mezopotamii od połowy III do początków I tysiąclecia n.e. Nazwa wywodzi się od starożytnego miasta Akad. Jego podstawowe dialekty to: staroakadyjski, babiloński i asyryjski. W drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. był używany w kontaktach dyplomatycznych między państwami Egiptu, Mezopotamii, Anatolii, Palestyny i Syrii. Pismo Język akadyjski zapisywany był sumeryjskim pismem klinowym, zawierającym znaki logograficzne i sylabiczne. Pismo to nie pozwalało oddać wielu typowo semickich dźwięków mowy, takich jak spółgłoski emfatyczne. Z drugiej strony zapis ten uwzględniał samogłoski, czego nie czyni współczesne pismo arabskie i hebrajskie. Fonetyka Spółgłoski W języku akadyjskim w porównaniu z prasemickim obserwuje się zanik spółgłosek artykułowanych w tylnej części aparatu mowy ([ɣ], [ħ], [ʕ] i [h]). Możliwe jest także że przynajmniej niektóre z tych dźwięków istniały w akadyjskim, choć nie były uwzględniane w zapisie klinowym. W dialekcie asyryjskim fonem š był zastępowany przez s (zjawisko analogiczne do polskiego mazurzenia). Samogłoski W języku akadyjskim istniały cztery samogłoski: a,e,i,u. Samogłoska e pojawiła się po zaniku spółgłosek gardłowych jako rekompensata - np. "cztery" to po akadyjsku erbe a po arabsku 'arba`ah. Iloczas był fonemiczny, podobnie jak w arabskim i hebrajskim. Nie było tonów. c) Amoryci -> Babilonia Amoryci to starożytny zachodniosemicki lud koczowniczy, odnotowany już w tekstach sumeryjskich i akadyjskich w III tysiącleciu p.n.e., jako lud "Amurru". Zawładnął on Mezopotamią i uzyskał przewagę na całym Bliskim Wschodzie w II tysiącleciu p.n.e. Dzieje Do Mezopotamii Amoryci trafili już w połowie III tysiąclecia p.n.e., jednakże nie odegrali wtedy jakiejś znaczącej roli, chociaż ich obecność była już pewnym zagrożeniem dla akadyjskiego władcy Sargona Wielkiego i jego następców, którzy podejmowali przeciwko nim szereg prewencyjnych wypraw. Znaczniejszy napór Amorytów na Mezopotamię (i w ogóle na cały tzw. Żyzny Półksiężyc) rozpoczął się na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. W efekcie tego w takich miastach jak Mari, Isin i Larsa, Babilon, Aszur i Esznunna, zaczęły rządzić dynastie amoryckie. Najprawdopodobniej Amoryci przyczynili się do upadku ostatniej, sumeryjskiej, dynastii - tzw. III dynastii z Ur, a także odgrywali pewną rolę w zaburzeniach w Egipcie podczas tzw. Pierwszego Okresu Przejściowego (ok. 2181-ok. 2133 p.n.e.). Na terenie Mezopotamii w wyniku ekspansji amoryckiej, w XVIII w. p.n.e., mimo iż niemal każde państwo było rządzone przez Amorytów, to jednak oni sami nie założyli właściwie swojego etnicznego państwa, narzucając jedynie swą władzę już istniejącym organizmom politycznym - nie tylko całym państwom, ale przede wszystkim miastom. W 1830 r. p.n.e. Amoryta Samuabum (lub też Samurabu) założył dynastię w Babilonie (której później najświetniejszym przedstawicielem był Hammurabi) i od tej pory zaczęło rosnąć znaczenie tegoż miasta na obszarze Mezopotamii. Niewiele później, bo ok. 1813 r. p.n.e. Amoryta Szamszi-Adad założył państwo, które często w historiografii określane jest jako pierwsze państwo asyryjskie (okres tzw. staroasyryjski) i w ten sposób po raz pierwszy w historii Asyria wkroczyłaby na drogę imperialnej wielkości. Jednakże m.in z uwagi na to, że Szamsziadad był Amorytą, wielu badaczy nie uznaje jego państwa jako części dziejów Asyrii, tylko określa je mianem królestwa Górnej Mezopotamii. Niemal w tym samym czasie inny Amoryta - Jachdunlim - stworzył ok. 1815 r. p.n.e., dość prężne państwo z ośrodkiem we wspomnianym już Mari, które zaczęło się znakomicie rozwijać. Po śmierci tegoż władcy Mari dostało się przejściowo pod kontrolę Szamszi-Adada, ale z kolei po jego śmierci powróciło pod rządy krewnego Jachdunlima - Zimrilima, za którego panowania osiągnęło swój szczyt rozwoju. Z tego właśnie okresu (pierwsza połowa XVIII w. p.n.e.) pochodzą ruiny kompleksu pałacowego, a także bogate archiwum glinianych tabliczek zawierających m.in. bogatą korespondencję dyplomatyczną, dającą wgląd w politykę tego regionu tamtych czasów. Mari zostało zniszczone przez Hammurabiego ok. 1757 r. p.n.e. Równocześnie z ekspansją w kierunku Mezopotamii, infiltracja Amorytów zaczęła obejmować Syrię, wybrzeża Morza Śródziemnego i Palestynę. Na tych właśnie obszarach plemiona amoryckie występowały najliczniej. Stąd też uważa się, że na terenach Palestyny w okresie przedizraelskim Amoryci odgrywali główną rolę, będąc tam dominującym czynnikiem etnicznym. O znacznej koncentracji Amorytów na terenach Syrii świadczą m.in. teksty amarneńskie (XIV w. p.n.e.) lokalizujące "Amurru" na północ od Fenicji oraz późniejsze liczne teksty klinowe pochodzące z okresu nowoasyryjskiego (X-VII w. p.n.e.) wskazujące na kraj "Amurru" jako położony na zachodzie. Dokumenty te wskazują na fakt istnienia państwa amoryckiego na terenach północnej Syrii, którego założycielem był niejaki Abdi-Ašratu (XV w. p.n.e.), który poległ w walce z władcami fenickich miast. Jego następcą był Aziru, który wykorzystując tarcia między Egiptem a Hetytami, zdołał wzmocnić swą pozycję w tym regionie, będąc wasalem raz faraona, to znowu władcy hetyckiego, kontrolując szlaki handlowe między wybrzeżem Morza Śródziemnego a Mezopotamią. Z kolei na terenie Palestyny Amoryci zamieszkiwali szereg miast, takich jak m.in.: Lakisz, Debir, Alalah, a także Urusalim (późniejsza Jerozolima). Upadek Amorytów, zwłaszcza na terenach Syrii i Palestyny, wiąże się z inwazją tzw. Ludów Morza, które to wydarzenie w znaczący sposób przeobraziło etniczny krajobraz Bliskiego Wschodu i Palestyny. Kultura Z punktu widzenia historii kultury Amoryci, na terenie Mezopotamii, przyjęli i zaadaptowali tradycję sumero-akadyjską rozwijając ją i nadając jej swój charakterystyczny odcisk. Pomimo iż ogólnie poziom kultury prezentował się na dość wysokim poziomie, to jednak w niektórych dziedzinach panował zastój (np. rzeźba). Niedostateczna liczba znanych nam zabytków nie pozwala na pełne ujęcie całokształtu architektury i sztuki amoryckiej. Religia natomiast - zdecydowanie politeistyczna bez faworyzowania jakiegoś konkretnego boga - w dalszym ciągu kultywowała tradycje z poprzednich okresów, z naciskiem na kult sił przyrody. Sami Amoryci nie przynieśli ze sobą jakiegoś nowego kultu. W zależności od miejsca, w którym sprawowali władzę przyjmowali lokalne bóstwa - czyli w Babilonie panteon sumeryjski, a na terenie Asyrii (zwłaszcza w stolicy państwa: Aszur) panteon asyryjski z bogiem Aszurem na czele, którego ranga wzrosła w związku ze wzrostem potęgi Asyrii. Jako pewną ogólną tendencję w religii można stwierdzić, że oscylowała ona w kierunku astrologii i magii. Stary Testament uznaje Amorytów za należących do najstarszych mieszkańców Palestyny; zamieszkiwali prawdopodobnie Transjordanię (inne teksty biblijne lokalizują ich siedzibę w górach środkowej Palestyny). W tekstach nowoasyryjskich (1. poł. I tysiąclecia p.n.e.) nazwa Amurru jest używana, razem z nazwą Hati, jako ogólne określenie terenów Syrii. Ta różnorodność lokalizacji Amorytów wynika z faktu rozmieszczenia ich plemion na całym tym obszarze. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Amoryci coraz intensywniej przenikali do Mezopotamii, gdzie jednak nie zdołali utworzyć jednego, skonsolidowanego państwa. Amoryckie dynastie rządziły w Isin, Larsie, a także w Babilonie, innym ważnym ośrodkiem było Mari. W 1. poł. II tysiąclecia p.n.e. na terenie Syrii i Palestyny powstały państewka amoryckie: Amurru, Lakisz, Debir, Alalach, Urusalim. Po osiedleniu się, Amoryci szybko przejęli kulturę sumeryjsko-akadyjską i zarzucili własny język, który znany jest właściwie tylko z imion własnych. Inwazja Ludów Morskich spowodowała upadek wielu amoryckich państewek i miast (XII w. p.n.e.). d) Asyryjczycy -> Asyria Asyria – starożytne państwo semickie w północnej Mezopotamii, które doszło do znacznej potęgi w II tysiącleciu p.n.e. i w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e., podbijając znaczne obszary Bliskiego Wschodu. Historia W historii Asyrii wyróżnia się trzy okresy:    staroasyryjski – XIX-XIV w. p.n.e. średnioasyryjski – 1375-1047 p.n.e. nowoasyryjski – 883-609 p.n.e. Okres staroasyryjski Mieszkańcy leżącej na północ od Babilonu Asyrii byli przez setki lat cywilizacyjnie zacofani w stosunku do swoich sąsiadów z południa. Jednak powoli i konsekwentnie ci, będący doskonałymi i bezwzględnymi wojownikami, prowincjusze zaczęli podbijać ziemie cywilizowanych sąsiadów. Rozwój Asyrii opierał się na rolnictwie i handlu, gdyż przez miasta asyryjskie przebiegały główne szlaki handlowe łączące Zatokę Perską z Morzem Śródziemnym. U zarania dziejów Asyrii istniały w tym kraju trzy znaczące państwa-miasta: Arbela, Aszur i Niniwa. Zachowywały one niezależność, ale panowały tylko nad najbliższą okolicą. Ok. roku 2000 p.n.e. na Mezopotamię najechali Amoryci i założyli liczne dynastie. Przedstawiciel jednej z nich Szamsziadad I z Terki (panował w latach 1813-1781 p.n.e.) założył pierwsze państwo asyryjskie, które było przez krótki czas największą potęgą w Mezopotamii. Po śmierci Szamsziadada zostało podbite przez Hammurabiego. Jako że Szamsziadad nie był Asyryjczykiem i nie rezydował w Aszur, niektórzy historycy skłaniają się do nazywania tego państwa królestwem Górnej Mezopotamii. W XVII w. p.n.e. ziemie asyryjskie zostały podbite przez przybyłe z północy plemiona Hurytów, którzy około 1490 p.n.e. założyli w Górnej Mezopotamii państwo Mitanni. Okres średnioasyryjski W XIV w. p.n.e. Mitanni zostało podbite przez Hetytów ze wschodniej Anatolii i Asyryjczyków, którzy odzyskali wówczas niepodległość. Odbudowana przez Aszuruballita I (panował w latach 1363-1330 p.n.e. [1] ) Asyria uzyskała status potęgi w latach 1243-1207 p.n.e. za panowania Tukultininurty I i, po krótkim załamaniu wywołanym najazdami licznych ludów m.in. Frygów, w latach 1116-1077 p.n.e. za panowania Tiglatpilesara I. Państwo średnioasyryjskie zostało zniszczone około roku 1080 p.n.e. przez Aramejczyków, którzy przybyli z Pustyni Syryjskiej. Okres nowoasyryjski W X w. p.n.e. powstało państwo nowoasyryjskie. Szybki wzrost jego potęgi zaczął się w roku 884 p.n.e. za panowania Aszurnasirapli II. Jego syn Salmanasar III został królem Babilonu i nałożył haracz na kraje Lewantu i Izrael. Po pewnym okresie zastoju do energiczniejszych podbojów przystąpił Tiglatpilesar III (od połowy VIII w. p.n.e.). Podboje jego i jego następców doprowadziły do powstania największego imperium, jakie dotychczas widziano. Asyryjczycy opanowali całą Mezopotamię, Lewant (745-720 p.n.e.), Palestynę, Cypr, a także Egipt (około roku 671 p.n.e.), który jednak utracili po 15 latach. Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje zarządzane przez urzędników wyznaczanych przez króla Asyrii, i zobowiązane do składania corocznych danin. Dla komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono konną pocztę kurierską. Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za panowania króla Sargona II (721-705 p.n.e.) i jego dynastycznych następców zwanych Sargonidami. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie przeniesione zostały do legendy w postaci "wiszących ogrodów Semiramidy", zaliczanych do siedmiu cudów świata, a faktycznie dotyczących ogrodów na płaskich dachach i tarasach pałaców w Babilonie. Imperium tym Asyryjczycy rządzili bardzo surowo, deportując i mordując buntowników. Wiele miast zostało zniszczonych. Los taki spotkał między innymi Babilon zniszczony w roku 689 p.n.e. przez króla Sanheriba. Asyryjczycy potrafili również budować (rękami niewolników i na koszt podbitych ludów) wspaniałe miasta, ogromne pałace ze wspaniałymi płaskorzeźbami i wielkie biblioteki, co miało duży wpływ na zachowanie się wiedzy o ich czasach. W kilkadziesiąt lat po osiągnięciu maksymalnych rozmiarów zaczęły się dla Asyrii poważne kłopoty wywołane najprawdopodobniej niemożnością zapanowania na tak ogromnym obszarem i wycieńczeniem państwa ciągłymi wojnami. W roku 652 p.n.e. brat ówczesnego króla Asyrii Aszurbanipala sprzymierzył się z wrogami Asyrii (m.in. państwem Elam) i opanował Babilonię, której był królem, chcąc przejąć władzę w całym imperium. Rebelia skończyła się klęską, a Babilon został ponownie zniszczony. Jeszcze około roku 646 p.n.e. Asyria zniszczyła państwo Elam, ale gdy zmarł król Aszurbanipal (ok. 627 p.n.e.) budowane przez ponad 200 lat mocarstwo zaczęło się rozpadać. Trzy lata po śmierci Aszurbanipala Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone przez chaldejskiego króla Nabopolassara. Ostateczny cios królestwu Asyrii zadali Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, gdy w roku 612 p.n.e. zajęli asyryjską stolicę Niniwę. Co prawda jeszcze przez trzy lata wojska asyryjskie wspierane przez Egipcjan stawiały gdzieniegdzie opór, ale zburzenie Niniwy stało się symbolem upadku Asyrii. Medowie i Babilończycy zburzyli wszystkie większe miasta asyryjskie, a ich ludność wymordowali. Zniszczenia były tak wielkie, że przez kilka następnych stuleci ziemie te były słabo zaludnione. Prymat na Bliskim Wschodzie przejęło państwo nowobabilońskie. W okresie nowoasyryjskim w stolicy Niniwie zostało wybudowanych wiele pałaców dla dworu królewskiego, zdobnych w liczne rzeźby ornamentalne, przedstawiające sceny z polowań, wojen, czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze władców. Ostatni z wielkich królów asyryjskich Aszurbanipal (668-627) założył ogromną bibliotekę w Niniwie, gromadząc w niej około 30 tysięcy glinianych tabliczek z pismem klinowym poezji oraz tekstów filozoficznych, medycznych, historycznych, astronomicznych i administracyjnych. Język pierwszych Asyryjczyków był językiem akadyjskim. Posługiwano się nim w tekstach pisanych pismem klinowym. Duże podobieństwo wykazuje współcześnie używana przez Asyryjczyków mowa. W drugiej połowie II tysiąclecia przed Chr. na scenie dziejowej Bliskiego Wschodu pojawili się Aramejczycy ze swoim, pierwszym na świecie, głoskowym alfabetem. Bliskie kontakty z krewnymi Aramejczykami przyspieszyły proces adaptacji ich wygodnego alfabetu do mowy Asyryjczyków. Wkrótce stare pismo klinowe zostało wyparte do świątyń i używane jedynie w korespondencji służbowej. Tworzący się nowy język, który zdaniem lingwistów należy do rodziny semickiej, odegrał ogromną rolę cywilizacyjną. Przez prawie tysiąc lat (do VII w. po Chr.) był lingua franca całego Bliskiego Wschodu wraz z Persją. W tym właśnie języku współcześni Asyryjczycy porozumiewają się ze sobą, a przede wszystkim modlą się. Nosi on różne nazwy lokalne: „Asuristanii”, „Athuraja”, „Athuri”, „Suraja”, „Surjojo”, „Aszuri”. W Polsce określa się go jako „syryjski”, „starosyryjski”, „syriacki”. W języku angielskim występuje często pod nazwą „syriac”. Pisząc w swoim języku Asyryjczycy najchętniej używaliby nazwy „asyryjski” (neoaramejski). Język Asyryjczyków występuje w kilku dialektach, z których najpopularniejszy jest „sureth” (u Asyryjczyków Wschodnich, tj. żyjących w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w obrębie imperium perskiego) oraz „turojo” (u Asyryjczyków Zachodnich, żyjących do VII w. na terytorium bizantyjskim Bliskiego Wschodu). „Sureth” jest bardziej zbliżony do języka literackiego. 3. Aramejczycy Aramejczycy, plemiona semickie z grupy północno-zachodniej, posługujace się językiem aramejskim. Źródła asyryjskie z XII w. p.n.e. wymieniają plemiona aramejskie, które przybyły na tereny Asyrii z obszaru Pustyni Syryjskiej i Arabskiej, będącego być może ich pierwotną ojczyzną. Wg Biblii Aramejczycy spokrewnieni byli z Hebrajczykami. Najdawniejsze wzmianki o Aramejczykach jako grupie etnicznej pochodzą z inskrypcji asyryjskiego króla Tiglatpilesara I (1115-1077). W początkach I tysiąclecia p.n.e., po upadku państwa hetyckiego, na terenach północnej Syrii i południowej Azji Mniejszej powstały liczne państewka aramejskie (m.in.: Bit-Agust, Bit-Bachiani, Soba), które, konkurując z księstwami nowohetyckimi, objęły swoimi wpływami rejony między Eufratem a Chaburem, zajmując następnie dolinę środkowego Eufratu. Wg Biblii królowie Saul i Dawid prowadzili walki z królestwami aramejskimi. Pod koniec panowania króla Salomona część państewek zjednoczyła się tworząc królestwo Damaszku, które toczyło walki z Salomonem i jego następcami. Wśród plemion aramejskich nie doszło jednak nigdy do takiej konsolidacji, która pozwoliłaby stworzyć silny, jednolity organizm państwowy. W miarę upływu czasu Aramejczycy przyjęli osiadły, miejski tryb życia, szybko się asymilując, ich panteon zapełnił się bogami sumeryjsko-akadyjskimi, kananejskimi oraz licznymi lokalnymi bóstwami. Podobne wpływy można odnaleźć również w ich sztuce. Odnowienie się w VIII w. p.n.e. potęgi asyryjskiej oraz wojny z plemionami Izraela przyczyniły się do utraty politycznego znaczenia Aramejczyków. Zdobycie 732 p.n.e. Damaszku przez Tiglatpilesara III oraz zniszczenie Hamatu 720 p.n.e. przez Sargon II położyło kres istnieniu niezależnych państewek aramejskich. W połowie VIII w. p.n.e. język aramejski stał się oficjalnym językiem Asyrii (obok akadyjskiego, który stopniowo został przez niego wyparty), dominującym na tym obszarze aż do podboju arabskiego. W 2. połowie I tysiąclecia upowszechnił się niemal na całym Bliskim Wschodzie. Język aramejski - język z grupy semickiej, używany na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. do czasów dzisiejszych. Dzielił się na dwie głównie odmiany: wschodnią (tereny Mezopotamii) i zachodnią (Fenicja i Palestyna). Języka tego używali początkowo jedynie Aramejczycy, ale na początku I tysiąclecia p.n.e. rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie stając się tamtejszym lingua franca. Sukces tego języka był w dużej mierze zasługą asyryjskich władców, którzy swoimi przesiedleniami rozproszyli Aramejczyków po asyryjskim imperium. Drugim, może nawet istotniejszym, czynnikiem było zaadaptowanie przez Aramejczyków pisma fenickiego, które jako prostsze zaczęło błyskawicznie wypierać pismo klinowe. W połowie VIII w. p.n.e. aramejski stał się drugim obok akadyjskiego oficjalnym językiem Asyrii. Gdy około 500 roku p.n.e. Persowie poszukiwali języka zrozumiałego dla wszystkich mieszkańców ich rozległego imperium, wybrali aramejski. Pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e. aramejski dominował już niepodzielnie. Hebrajski i sumeryjski były martwe i używano ich tylko w liturgii, akadyjski wymierał, a greki i perskiego używały tylko elity. Od Iranu aż po Egipt w mowie i piśmie większość ludności używała aramejskiego. Języka aramejskiego używał również Jezus, a także jego uczniowie. Kilka ksiąg Starego Testamentu jest spisanych po aramejsku. Być może niektóre księgi Nowego Testamentu zostały początkowo spisane po aramejsku. Jednak za tekst oryginału Nowego Testamentu zazwyczaj uznaje się język grecki koine. Jego dominację zakończyły arabskie podboje. Nowi władcy upowszechnili bardzo szybko pokrewny aramejskiemu język arabski, który przejął rolę bliskowschodniego lingua franca. Obecnie dialekty nowoaramejskie (uznawane czasem za osobne języki nowoaramejskie, m. in. syriacki, mandejski, judeo-aramejski) są używane przez mniejszości (głównie chrześcijan) w Libanie, Iraku, Iranie, Syrii oraz Gruzji. W starożytności język aramejski zapisywany był alfabetem aramejskim, który zastąpiony został następnie pismem syriackim (używanym obecnie również do zapisu języka Biblii). Współcześnie niektóre dialekty nowoaramejskie wciąż korzystają z pisma syriackiego, inne zapisywane są w alfabecie hebrajskim. Język aramejski jest starożytnym językiem należącym do grupy języków semickich wraz z asyryjskim, babilońskim, chaldejskim, hebrajskim i arabskim. W rzeczywistości języki arabski i hebrajski zawierają wiele elementów wziętych z aramejskiego, m.in. alfabet. Współczesne tzw. „kwadratowe” pismo hebrajskie nosi nazwę aszuri. Aszuri to hebrajska nazwa Asyryjczyków, potomków Aszura, syna Szema, syna Noego (Rdz 10,22). Wyrazy aramejskie pojawiają się już w pierwszej księdze Biblii (księdze Rodzaju), w rozdziale 31,47. Największy aramejski fragment znajduje się w księdze Daniela od 2:4 do rozdziału 7. Najstarsza znana inskrypcja w języku aramejskim datuje się na koniec X – początek IX stulecia przed Chr. Od tego czasu obserwuje się niezwykłe rozpowszechnienie się języka aramejskiego na dużym obszarze od Syrii poprzez Palestynę i do Egiptu, gdzie wyparł on wiele języków, w tym również akkadyjski i hebrajski. Przez prawie tysiąc leat aramejski był oficjalnym językiem mówionym i pisanym Bliskiego Wschodu. Upowszechnianie tego języka było związane ze wzrostem potęgi i podbojami imperium Asyryjskiego, które przyjęło aramejski za język oficjalny zamiast akkadyjskiego. W późniejszym okresie, zwanym chaldejskim lub neo-babilońskim, oraz po podbojach perskich język aramejski pozostał językiem międzynarodowym. Pomimo umocnieniu wpływów hellenistycznych (zwłaszcza w miastach) w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego, aramejski pozostawał językiem codziennym mieszkańców Syrii, Ziemi Świętej, mezopotamii i przylegających krajów. Jego wpływ został znacznie osłabiony dopiero w XIX stuleciu n.e., dwieście lat od chwili zajęcia przez muzułmanów Damaszku (633 r.) i Jeruzalem (635 r.), ale aramejski nigdy nie został całkowicie wyparty przez arabski. Izraelici, wysiedleni z Transjordanii, Baszanu i Gileadu w r. 732 przed Chr. przez asyryjskiego króla TiglatPilesera III, przejęli język aramejski. Tak samo było w przypadku deportowanych północnych plemion Izraela po zdobyciu Samarii w 721 r. przed Chr. przez Sargona II, oraz w przypadku Judejczyków wygnanych do Babilonu przez Nebukadnezara w 587 roku przed Chr. Żydzi, wracający po wygnaniu do Ziemi Świętej, przynieśli ze sobą język aramejski, który zakorzenił się tutaj i był powszechnie w użyciu również za życia Iszo Mszicho (Jezusa Chrystusa). W okresie hellenistycznym, pod panowaniem Seleucydów, aramejski przestał być językiem powszechnym, zaczęły się formować jego dialekty, różniące się co do wymowy i słownictwa. Niektóre z tych dialektów przyjęły formę literacką, i w końcu język podzielił się na Wschodnią gałąź z jej dialektami i Zachodną z jej dialektami. Jednak istnieje bardzo duże podobieństwo obu gałęzi języka aramejskiego. Rozwój języka aramejskiego można podzielić na pięć okresów, zgodnie z dostępnymi dokumentami sięgającymi tysiąca lat przed Chr.: - staroaramejski, 925-700 p.n.e., - urzędowy język imperium Asyryjskiego (jednolity aramejski) 700-200 p.n.e., - średni aramejski, 200 p.n.e. – 200 n.e., - późny aramejski, 200-700 r. n.e., - współczesny aramejski, od 700 r. do naszych czasów Język aramejski, w którym zostało sporządzone tłumaczenie Biblii nazywane Assachta Peszitta, jest dialektem północno-zachodniej Mezopotamii, który rozwinął się i był używany w Orhai, niegdyś państwie mieście, nazwanym później przez Greków Edessą, a obecnie nazywane przez Turków Urfa. Haran, miasto, gdzie mieszkał brat Abrahama Nachor, leży w odległości 38 kilometrów w kierunku południowo-wschodnim od Orhai. Duża społeczność żydowska miasta Orhai, jak również wspólnoty żydowskie w Asyrii, w królestwie Adiabene (którego królewska rodzina przyjęła judaizm), korzystała z Biblii, której większa część była przetłumaczona na ten dialekt i nazywana Peszitta Tanach. Ta wersja aramejska Starego Testamentu została przejęta przez przez wszystkie Kościoły chrześcijańskiego Wschodu, które używały i nadal używają języka aramejskiego na całym obszarze aż do Indii, a niegdyś nawet w Turkiestanie i w Chinach. W czasach Apostolskich Peszitta Tanach został uzupełniony księgami Nowego Testamentu. Ta forma literacka Wschodniego języka aramejskiego była wymawiana inaczej, niż dialekty aramejskie w krajach zachodnich pod rządami Rzymu i później Bizancjum, które uformowały dialekt „zachodni”. W zachodnich dialektach zauważalne są wpływy greckie i w gramatyce, i w stylistyce, zaś dialekty aramejskie imperium Perskiego zachowały starożytny styl, pisownię i wymowę. Grecy nazywali język aramejski językiem „syriackim” (wyraz ten został przez nich wprowadzony), i ta sztuczna nazwa przyjęła się na zachodzie. Na wschodzie język ten zachował swoją oryginalną nazwę liszana aramaja (język aramejski). Współczesny Wschodni Aramejski ma 16 dialektów, którymi rozmawiają chrześcijanie i Żydzi, oraz szeroko znany dialekt zachodni. Współczesny Zachodni Aramejski jest używany w trzech niewielkich miejscowościach leżących na północ od Damaszku, ale w formie wymieszanej z wyrazami arabskimi i tureckimi. Manuskrypty chrześcijańskie w języku Wschodnim Aramejskim są napisane starożytną czcionką nazywaną „Estrangela” (okrągłe, grube litery) bez oznaczania samogłosek. Po V stuleciu n.e. powstały dwa nowe rodzaje pisma: na Zachodzie przyjęto czcionkę serto (w której połowa liter jest inna niż w estrangela), stosującą pięć greckich liter na oznaczenie samogłosek (zapisywanych nad lub pod linią, albo obok spółgłosek), a na Wschodzie czcionkę nazywaną madinchaja (‘zachodnia’) lub swadaja (‘współczesna’), w której jedynie pięć z 22 liter zostało zmodyfikowanych. Na oznaczenie siedmiu samogłosek wykorzystano akcenty podobne do żydowskiego systemu samogłosek, stosowanego w Tyberiadzie lub w Babilonie. Współczesny język aramejski w różnych jego odmianach jest używany w dzisiejszym Iraku, Iranie, Syrii, Izraelu, Libanie, a także w wielu krajach zachodnich, do których wyemigrowali użytkownicy aramejskiego, w Europie, w Rosji, Australii i USA. W wielu Kościołach język aramejski jest wciąż językiem liturgicznym. Do nich należą Kościół Wschodu (Church of the East), Chaldejski Kościół Katolicki (Chaldean Catholic Church), Syriacki Kościół Prawosławny (Syriac Orthodox Church), Syriacki Kościół Katolicki (Syriac Catholic Church), oraz Maronicki Kościół Katolicki (Maronite Catholic Church). 4. Arabowie Arabowie (arab.: ‫` عرب‬Arab, w pierwotnym znaczeniu: "koczownicy") – grupa ludów pochodzenia semickiego zamieszkująca od czasów starożytnych Półwysep Arabski. Większość Arabów to ludzie biali, choć w Afryce spotkać też można Arabów o negroidalnym wyglądzie. Pierwsze wzmianki o Arabach pojawiają się w Biblii już ok. 1000 p.n.e, a w kronikach asyryjskich ok. VII wieku p.n.e. – przez ok. 1600 lat zamieszkiwali głównie rejon Półwyspu Arabskiego aby w VII wieku n.e. rozpocząć ekspansję i zmieszać się z ludnością mieszkającą na zajętych przez nich terenach, która uległa w znacznej części arabizacji. Najczęstszym wyznaniem wśród Arabów jest islam sunnicki, ale jest również wielu szyitów (głównie w Iraku, Jemenie, Syrii i Libanie) oraz chrześcijan (głównie w Libanie, Syrii i Egipcie). Często uznaje się Arabów nie za jeden naród, ale za wspólnotę kulturową. Pogląd ten jest spowodowany tym, że większość Arabów jest potomkami ludów podbitych w trakcie arabskich podbojów (m.in. Aramejczyków, Egipcjan, Wandalów, Berberów, zhellenizowanych mieszkańców Bliskiego Wschodu i zromanizowanych mieszkańców północnej Afryki). Krajami i terytoriami zdominowanymi przez ludność arabską są: Maroko, Mauretania, Sahara Zachodnia, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Sudan, Arabia Saudyjska, Palestyna (Zachodni Brzeg i Strefa Gazy), Jordania, Liban, Syria, Irak, Kuwejt, Jemen, Katar, Bahrajn, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Oman. Ocenia się, że obecnie żyje na świecie około 200 milionów Arabów, z czego najwięcej w Egipcie (66,8 miliona w 2001 roku). Duża emigracja arabska istnieje w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji Wśród Arabów istnieje podział na fellahów (ludność osiadłą) i beduinów (koczowników). Grupy te różnią się między sobą nie tylko stylem życia, ale także obyczajami a nawet sposobem mówienia. Historia Według przekazów Biblii i Koranu, Arabowie są potomkami Sema. Praojcami tego ludu, według średniowiecznych historyków, byli Kahtan, od którego wywodzą się al-`Arab al-`ariba – mieszkańcy południowej części Półwyspu Arabskiego, posługujący się językiem południowoarabskim – i Adnan, od którego wywodzą się północni Arabowie (musta`riba), pod względem antropologicznym i językowym bardziej zbliżeni do północnych Semitów takich jak Żydzi i Fenicjanie. Migracje Kahtanitów na północ doprowadziły do zlania się obu grup etnicznych w jedną. Już od początków [II tysiąclecie p.n.e.|II tysiąclecia p.n.e.] Arabowie tworzyli rozwinięte cywilizacje na względnie bogatym w wodę południowym wschodzie Półwyspu Arabskiego (np. Irem, Saba). Nie ma jednak ciągłości kulturowej między nimi a współczesnymi Arabami, gdyż państwa te upadły pod koniec I tysiąclecia p.n.e. ze względu na zmianę szlaków handlowych z Rzymu do Indii. Także północne obszary, częściowo pod wpływem rozwiniętych kultur Mezopotamii, wytworzyły handlowe państwa (Nabatejczycy, Petra, Gassanidzi). Obszary pustynne zamieszkiwane były natomiast przez pasterskie ludy beduińskie, żyjące bez organizacji państwowej w stanie określanym później jako dżahilijja (barbarzyństwo). Struktura społeczna tych ludów opierała się o więzi rodowe (asabijja). Rody prowadziły ze sobą ciągłe wojny. Religią Arabów w tym okresie był politeizm, w którym obok najwyższego boga Allaha czczono ciała niebieskie. Przełomem w rozwoju kultury arabskiej było stworzenie islamu i zjednoczenie Półwyspu Arabskiego przez Mahometa. Posługując się często zwyczajami okolic handlowych miast Mekki i Medyny i Koranem (według muzułmanów zesłanym mu przez Allaha) Mahomet zintegrował arabskie prawo i zwyczaje. Kultura Arabowie, jak wszystkie ludy Bliskiego Wschodu, są kulturą patriarchalną. Gościnność i odwaga są w tej kulturze dwiema największymi zaletami człowieka. Od czasów Mahometa nieodłącznym elementem tej kultury jest oczywiście islam. Już w czasach przed islamem Arabowie chętnie tworzyli literaturę, choć ze względu na małe upowszechnienie pisma była to głównie twórczość ustna. Plemiona arabskie rozwinęły skomplikowaną, sformalizowaną poezję, w której z reguły opisywano trzy tematy: pustynię, kobietę i wielbłąda. Istniało 16 gatunków poetyckich, znanych jako bihar (dosłownie 'morza'; rytm wiersza porównywano do pływów morskich). Najbardziej cenionym gatunkiem była kasyda i rubajjat. Szczytowym osiągnięciem pogańskiej kultury arabskiej są niewątpliwie muallaki – poematy autorów takich jak Imru al-Kajs, Labid ibn Rabia i Antara ibn Szaddad, wyhaftowane złotem na jedwabiu i zawieszone w świątyni Kaaba. Proza cieszyła się mniejszym powodzeniem, choć należy wymienić dzieło historyczne Dni Arabów. Ze względu na koczowniczy styl życia sztuki plastyczne nie były uprawiane na większą skalę. Średniowiecze było okresem największego rozkwitu kultury arabskiej. Arabowie zdołali przyswoić sobie, rozwinąć i pogodzić z islamem większość osiągnięć kultury hellenistycznej dominującej na podbijanych przez nich obszarach. Zarazem przyswoili sobie wiele osiągnięć kultury indyjskiej. Stworzyli wysoce rozwiniętą filozofię i logikę oraz bogatą literaturę (często opartą na formach beduińskich). Zaczęli też uprawiać naukę – zwłaszcza alchemię, matematykę (na podstawie cyfr indyjskich stworzyli m.in. cyfry arabskie) i medycynę. Przyswoili sobie dziedzictwo Platona i Arystotelesa, które dzięki nim przedostało się w okresie renesansu z powrotem do Europy. Rozwój malarstwa i rzeźby został zahamowany przez czynniki religijne. Islam uważa bowiem, iż wszelkie próby artystycznego przedstawiania postaci ludzkich i zwierzęcych stanowią naigrawanie się z dzieła Allaha i prowadzą do bałwochwalstwa. Za teksty szariackie uważają także grzeszną muzykę, zakaz ten nie był jednak nigdy powszechnie przestrzegany. Na muzykę arabską silnie wpłynęły dwie starożytne kultury: perska i akadyjska. Arabowie słyną z pięknej architektury, ozdabianej motywami geometrycznymi i roślinnymi, oraz wszechobecnej w ich świecie kaligrafii. Za sprawą uniwersalizmu islamu kultura arabska silnie wpłynęła na kultury Afryki Północnej, Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej i Kaukazu. LUDY INDOEUROPEJSKIE 1. Grupy ludów i języków indoeuropejskich a) Grupa anatolijska Hetyci    Ok. 2000 r. p.n.e. najstarszy lud indoeuropejski - Hetyci (nazwa "Hetyci" nie jest jednak pochodzenia indoeuropejskiego, spotykamy ją w Biblii i źródłach asyryjskich) - wespół z Luwitami zajął środkową część Azji Mniejszej. Region ten zamieszkiwały dotąd plemiona Chatti (tzw. Protohetyci mówiący językiem hattilli; Luwici mówili językiem luwili, a Hetyci - nasili). Po ciężkich walkach z rodzimą ludnością Anatolii powstało tam hetyckie państwo ze stolicą w Kussarze. Za założyciela państwa starohetyckiego (1640-1380 p.n.e.) uważa się Labarnas. Jego imię było tytułem późniejszych władców. Jego następca Hattusilis I przeniósł stolicę do Hattusas i zaatakował Asyrię. Kolejny władca, Mursilis I, podporządkował sobie Aleppo i zdobył Babilon (1531 p.n.e.). Po jego śmierci doszło do upadku państwa w wyniku walk wewnętrznych. Spokój w kraju przywróciła reforma Telepinusa, została wtedy uregulowana sprawa następstwa tronu, a możni utrzymali swe przywileje. Nastąpiło dalsze umocnienie państwa. Państwo nowohetyckie (1380-1200 p.n.e.) Król Suppiluliuma (1380-1346 p.n.e.) uczynił z państwa Hetytów mocarstwo, podporządkowując sobie większą część Azji Mniejszej i rozbijając państwo Mitanni. Rozkwit tego ostatniego przypadał na lata 14501350 p.n.e., stolicą było Waszszuganni, a najwybitniejszym władcą - Sauszsatar, pan rozległego obszaru od gór Zagros do Morza Śródziemnego i od jeziora Wan do Assuru Za Tuszratty państwu Mitanni zadały klęskę Asyria i właśnie Hetyci, którzy podporządkowali sobie Ugarit, Aleppo i Karkemisz w Syrii. Mursilis II (ok. 1345-1315 p.n.e.) odnosił sukcesy militarne na wschodzie i na zachodzie, zaś Muwatallis (13151290 p.n.e.) pokonał Egipt w bitwie pod Kadesz w Syrii. Ok. 1200 r. p.n.e. państwo hetyckie przeżyło najazd "ludów morza". Od czasów Suppiluliumy Hetyci utrzymywali stosunki z ludem Ahhijawa czyli mieszkańcami starożytnej Grecji (gr. Achajowie).   W religii hetyckiej spotykamy wiele zapożyczeń z kultur sąsiednich, przejęto np. wiele bóstw huryckich i protohetyckich (m.in. bogini słońca z Arinny. Z Babilonii przejęte zostały natomiast czynności kultowe, wróżby i magia. Społeczeństwo hetyckie miało układ hierarchiczny: na czele państwa stał król (labarna), wyznaczany przez poprzednika, po śmierci zaliczany w poczet bogów. Był on najwyższym sędzią, kapłanem i wodzem. Silną pozycję miała królowa (tawannanna) oraz wolni wojownicy; ci ostatni późnej stracili jednak na znaczeniu na rzecz urzędników. Hetyci prowadzili wojny mniej brutalnie niż ich sąsiedzi. Ich prawodawstwo było też bardziej humanitarne niż np. W Babilonii (kary grzywny i więzienia zamiast zasady "oko za oko"), nie czyniło ono też różnicy między mężczyznami i kobietami. Język hetycki (zwany również nesyckim) jest najlepiej znanym z wymarłych języków z podrodziny anatolijskiej języków indoeuropejskich. Mówiono nim w Azji Mniejszej w II tysiącleciu p.n.e. Poświadczony już w staroasyryjskich tekstach klinowych z Kanesz (Nesa, XVIII–XVII w. p.n.e.) był głównym językiem dokumentów klinowych z Hattusa, stolicy państwa Hetytów. Wyróżnia się 3 okresy rozwoju języka hetyckiego: – starohetycki (od XVI do połowy XV w. p.n.e.) – średniohetycki (od połowy XV do XIV w. p.n.e.) – nowohetycki (od początku XIV do XIII w. p.n.e.). Teksty starohetyckie są najstarszymi pisanymi zabytkami w rodzinie języków indoeuropejskich. Odkryte zostały w północnej Turcji w ruinach starożytnego pałacu królewskiego. Znaleziono tam 13 tysięcy glinianych tabliczek z hetyckim pismem klinowym. Odczytał je czeski orientalista Bedřich Hrozný i udowodnił indoeuropejskie pochodzenie języka. Swoje dokonania ogłosił 24 listopada 1915 podczas wykładu w Towarzystwie Bliskowschodnim w Berlinie. Językoznawcy wciąż nie są pewni czy języki anatolijskie oderwały się od języka praindoeuropejskiego i rozwijały samodzielnie czy też były po prostu jednymi z pierwszych, które ten proces rozpoczęły. Choć wciąż nie rozwikłano wielu zagadek, postępujące badania wykazały istnienie w języku hetyckim znacznie większej liczby słów pochodzenia indoeuropejskiego niż wcześniej oceniano. Język hetycki posługiwał się dziewięcioma przypadkami, a więc o 1 więcej niż język praindoeuropejski. Do XVI wieku p.n.e. pisany był pismem klinowym, a od XV wieku p.n.e. pismem hieroglificznym. Luwici Luwijczycy (Luwici), koczownicze ludy indoeur., w III lub na pocz. II tysiącl. p.n.e. osiadłe w Anatolii; przypuszcza się, że odegrali ważną rolę w dziejach hetyckiej Azji Mn., zwł. XIV–XIII w. p.n.e.; w pn. Syrii przetrwali do VIII w. p.n.e. Palajczycy – brak informacji b) Grupa indoirańska Indoariowie        Ariowie, Aryjczycy - lud indoeuropejski, który w okresie od XIX do XIV wieku p.n.e. rozprzestrzenił się w dolinie Indusu, wypierając z niej inne ludy - prawdopodobnie Drawidów. W późniejszym okresie zasiedlili cały Półwysep Indyjski, dziś są uważani za przodków większości Indusów. Nazwa 'Ariowie', 'aryjski' pochodzi od wyrazu arya ('wysoki'), występującego w językach staroindyjskim, staroperskim i awestyjskim, określającego właśnie ludy, które ich używały, czyli Aryjczyków, Indów i Irańczyków. Istnieje także hipoteza, że Ariowie założyli ok. 1490 r. p.n.e. na terenie Mezopotamii państwo Mitanni, jednocząc istniejące wcześniej na tym terenie państwa huryckie. Wskazują na to w szczególności nazwy bóstw czczonych w państwie Mitanni oraz nazwiska arystokratów, zbliżone do nazw bóstw aryjskich i nazwisk arystokratów aryjskich w Indiach. Ariowie żyli również na terenach dzisiejszego zachodniego Afganistanu i wschodniego Iranu, gdzie przybyli z Azji Środkowej po koniec drugiego tysiąclecia p.n.e.. Od ich nazwy pochodzi nazwa Iran. Na przełomie VII/VI wieku p.n.e. zostali podbici przez Medów, a później (po 550 roku p.n.e.) stali się poddanymi władców Persji. Po podbojach Aleksandra Wielkiego Ariowie znaleźli się pod władzą Seleucydów. W roku 240 p.n.e. tereny Ariów weszły w skład państwa baktryjskiego, a w roku 167 p.n.e. zostały podbite przez Partów. Przez cały ten czas Ariowie z terenów Iranu i Afganistanu asymilowali się z innymi ludami i ostatecznie zniknęli. Indoeuropejskie ludy irańskie Sanskryt - język; "język uporządkowany", w przeciwieństwie do języków naturalnych prakrytów, tzn. ludowych o "nieuporządkowanej" gramatyce) język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków indoeuropejskich. Pomimo powszechnego w Europie przekonania, iż jest językiem martwym, jak łacina, zasadniczo nim nie jest, gdyż nie tylko jest jeszcze stale używany w ceremoniach religijnych hinduizmu, ale także istnieją niewielkie grupy osób deklarujące go jako ich jedyny język ojczysty (wg spisów ludności z 1999 r. – ok. 3.000 osób na 900 mln ludności Indii). Czynione są też próby rewitalizacji tego języka poprzez tworzenie sanskryckich neologizmów na określenie współczesnych terminów, np. technicznych (np. telewizja, sanskr. duuradarshana). Jest też uznawany od 1949 roku za jeden z 13 konstytucyjnych języków Republiki Indii (obecnie 23 2008r. ). Dlatego właściwsze jest określenie go jako język wegetujący niż jako martwy. Medowie Medowie - lud indoeuropejski zamieszkujący w starożytności północno-wschodni Iran. Pierwsza znana wzmianka o nich pochodzi z 834 r. p.n.e. ze źródeł asyryjskich, które mówiły o tym, że król asyryjski Salmanazar III w czasie kampanii prowadzonej przeciwko królowi Namri, przeszedł przez ziemie Madai czyli Medów. W VII wieku p.n.e. Medowie podporządkowali sobie inne plemiona irańskie, w tym również Persów. W okresie między 614 a 605 rokiem p.n.e. sprzymierzył się z Babilonią i wraz z nią doprowadził do upadku Asyrii. W VI wieku p.n.e. utworzył własne potężne państwo, Medię. W 550 roku p.n.e. Medowie zostali podbici przez swoich niedawnych lenników - Persów i już nigdy nie odzyskali niezależności. Jednakowoż stanowili równouprawniony lud obok Persów w imperium. Wedle jednej z hipotez zakłada się że potomkami Medów są Kurdowie Język medyjski to język z grupy zachodnioirańskiej często uważany za dialekt perskiego. Jego słownictwo jest głównie irańskie, podobnie jak gramatyka. Historia Istnieją trzy teorie dotyczące historii języka medyjskiego. 1. Język medyjski pochodzi od starożytnego jezyka Medów, który powoli upodabniał się do perskiego, ale zawsze pozostały w nim pewne różnice. 2. Język staromedyjski w czasach Arsacydów stał się prawie identyczny w porównaniu do języka średnioperskiego przechodząc w jego dialekt, później oddalił się on z powrotem od języka perskiego i tak powstał język medyjski. 3. Język staromedyjski został wchłonięty już przez staroperski za Achemenidów. Później, pod koniec czasów średnioperskich Persowie z północy uznali się za potomków Medów i zaczęli sztucznie zmieniać swój język. Przeciw tej teorii przemawia to, że np.: już za Kartira I urzędnicy z Medii uważali się za odrębny naród od Persów. Dystrybucja geograficzna Języka medyjskiego używają obywatele Federacji Persji i Medii. Jest on językiem narodowym ponad 38 milionów mieszkańców tego kraju i ponad 13,5 miliona Medów żyjących poza granicami Federacji, głównie w Turcji. Język medyjski kontroluje Akademia Języka Medyjskiego z siedzibą w Hamadanie. Alfabet Alfabet używany do zapisu języka medyjskiego nazywa się irańskim, ale nie jest on całkowicie orginalnym alfabetem. Pochodzi od starego alfabetu awestyjskiego, który zastąpił pahlawijski i został zmodyfikowany tak, że każdy znak przedstawia dźwięki języków: perskiego, medyjskiego, wschodnioirańskiego i awestyjskiego oraz innych pomniejszych języków irańskich. Dlatego też nazwano go irańskim, gdyż jest dla wszystkich języków z tej rodziny dopasowany. Persowie Persowie, w języku perskim Farsi, lud należący do irańskiej grupy językowej. Główna narodowość Iranu (połowa ludności). Persowie pojawili się jako lud Parsua w źródłach asyryjskich. Na początku I tysiąclecia p.n.e. przybyli na Wyżynę Irańską i osiedli w rejonie obecnego Isfahanu oraz w krainie Parsa (obecnie Fars). Założycielem państwa Persów był Cyrus II Starszy, który stworzył potężne państwo Achemenidów. Po najeździe Arabów, którzy przyczynili się do upadku Persji, nastąpiła arabizacja Persów. Persowie przejęli alfabet arabski i islam (szyici). Rozwój języka perskiego można podzielić na trzy epoki:    staroperska (VI-IV w. p.n.e.) - zabytki języka staroperskiego zapisane pismem klinowym, średnioperska (III w. p.n.e. - VIII w. n.e.) - epoka języka pahlawi, nowoperska (od IX w. n.e.) - z językiem perskim zapisywanym alfabetem arabskim zwłaszcza w kaligrafii nastaligh i szakaste. Nie można jednak przedstawić tego rozwoju w postaci prostej. Jest to raczej linia łamana, ponieważ ani średnioperski nie jest bezpośrednim kontynuantem staroperskiego; ani nowoperski nie kontynuuje w pełni średnioperskiego. Sytuacja ta jest wynikiem skomplikowanych zjawisk społeczno-kulturowo-politycznych. c) Indoeuropejskie ludy stepowe Kimmeriowie    Kimmerowie (Kimerowie, Kimmeriowie, Kimmeryjczycy) to koczowniczy lud pochodzący najprawdopodobniej z terenów Krymu (stolica w Opuk) i przyległych do Krymu części dzisiejszej Ukrainy, który w drugiej połowie VIII w. p.n.e. przekroczył Kaukaz, wkraczając na Bliski Wschód. Początkowo zagrozili państwu Urartu, najeżdżając jego tereny, co wykorzystał król asyryjski Sargon II (722-705 p.n.e.), który zdruzgotał potęgę urartyjskiego władcy Rusy (730-713 p.n.e.). Następnie Kimmerowie podzielili się na dwa nurty: jedna grupa uderzyła w głąb Anatolii, zagrażając Frygii, a druga grupa ruszyła na południowy wschód w kierunku Iranu i sprzymierzywszy się z Medami stanowili bardzo poważne zagrożenie dla Asyrii, szczególnie w latach panowania Asarhadona (681-669 p.n.e.). Ok. r. 680 p.n.e. Kimmerowie najechali Frygię, doprowadzając ją do całkowitego upadku. Następnie w latach 657-652 p.n.e. Kimmerowie uderzyli na Lidię, którą doszczętnie złupili, zdobywając nawet jej stolicę Sardes, gdzie poległ władca Lidii - Gyges. Jednakże następca Gygesa, Ardys odparł Kimmerów i zabezpieczył kraj przed ich najazdami, chociaż wciąż stanowili oni poważne zagrożenie dla władców w Anatolii. Kimmerowie jako pierwsi na terenie współczesnej Ukrainy zaczęli wytapiać z rudy darniowej żelazo, w X w. p.n.e. wynaleźli piece hutnicze i zaczęli produkcję stali. Byli prekursorami i mistrzami kowalstwa. Sarmaci Sarmaci (lub Sauromaci) to nazwa irańskich ludów koczowniczo-pasterskich. Sarmaci byli spokrewnieni ze Scytami, Medami, Partami i Persami. Pierwsze wzmianki o Sarmatach znajdują się u Herodota (IV,21), Hipokratesa i Strabona. W starych dziełach zapisano, że mieszkali na ziemiach polskich na wschód od Wisły. Sarmaci tworzyli związek plemion, do którego zalicza się: Jazygów, Roksolanów, Syraków, Aorsów, Antów i Alanów. Najwcześniejsi Sarmaci, około 600 p.n.e. zasiedlali dorzecze dolnej Wołgi. Prowadząc koczowniczy lub osiadły tryb życia zamieszkiwali tereny między Mołdawią, Ukrainą, Polską, wybrzeżami Morza Czarnego, Jeziora Aralskiego, poprzez Kazachstan do Ałtaju i południowej Syberii. Ślady ich pobytu odkryto głównie w dopływach Dniestru, Dniepru, delt Amu-darii i Syr-darii, wzdłuż brzegów Wołgi, Samary i na Uralu. W IV-III w. p.n.e. zmieszali się z napływającą ze wschodu ludnością, co wykształciło u nich nowe związki plemienne. Od III w. p.n.e. zamieszkiwali między Donem i Morzem Czarnym. W okresie wędrówki na zachód wyparli Scytów, docierając w końcu I w. p.n.e. do Dunaju, gdzie weszli w kontakt z imperium rzymskim. Po przegranych wojnach z Rzymem część Sarmatów, z niektórych plemion, została wcielona do armii rzymskiej i rozproszyła się po ziemiach cesarstwa (np. Jazygowie trafili do Brytanii, a Alanowie wraz z ludami germańskimi dotarli do Galii i Hiszpanii). W XIII wieku spotykamy sarmackich Jazygów walczących z Mongołami nad rzeką Wołgą, Mongołów nie zatrzymali i migrowali min. na Węgry. Tryb życia i gospodarka Sarmatów związana była z pasterską hodowlą zwierząt. Sarmaci koczownicy nie zakładali stałych osad, żyli na wozach mieszkalnych pasąc krowy i konie. Osiadli Sarmaci żyli w strefie lasostepu, archeolodzy odkryli tam pozostałości osad z sarmackimi zabytkami. Sarmaci byli znakomitymi wojownikami, wprawianymi w wojenne rzemiosło już od dzieciństwa. Ich taktyka oparta była na działaniach grup lekkozbrojnych konnych łuczników. Dopiero Roksolanie utworzyli oddziały katafraktów – ciężkiej kawalerii, walczącej w zwartym szyku podobnie jak husaria. Tej taktyki nie stosowali Jazygowie i Alanowie, którzy używali łuków typu huńskiego. Organizacja społeczna Sarmatów była bardzo podobna do scytyjskiej. Po okresie wojen i podbojów wytworzyła się warstwa arystokracji, przedstawiciele której chowani byli w bogato wyposażonych kurhanach. Charakterystyczną cechą społecznych stosunków w sarmackich plemionach jest ważna rola kobiety w społeczności. Stosunkowa duża liczba grobów uzbrojonych kobiet, zwłaszcza na cmentarzyskach zachodnich Sarmatów, świadczy o pewnych elementach matriarchatu, które przetrwały z wcześniejszych okresów. Herodot twierdzi, że Sauromaci – wcześni, zachodni Sarmaci – pochodzili ze związku Amazonek ze Scytami. O wierzeniach Sarmatów wiadomo niewiele. Prawdopodobnie oddawali cześć słońcu i ogniowi. Rzymski historyk Ammianus Marcellinus notuje, iż Alanowie czcili jako boga wojny szamszir – nagi miecz wbity w ziemię. Sarmaci wierzyli w życie pozagrobowe, jako kontynuację życia ziemskiego. Autorzy antyczni używali dla określenia wschodniej Europy terminu Sarmacja. Ptolemeusz wyróżnia obok Germanii – Sarmację europejską, położoną między Wisłą i Dnieprem, oraz Sarmację azjatycką. Północną granicą tej krainy geograficznej był Ocean Sarmacki (Bałtyk). Odnalezione w pochówkach słowiańskich przedmioty w stylu sarmackim skłaniają niektórych do poglądów, że: a) Sarmaci to stara nazwa Słowian lub ich części; b) Słowianie powstali ze zmieszania Bałtów z Sarmatami; c) część Sarmatów podbiła Słowian, po czym uległa slawizacji. Polskie tradycje sarmackie początkami tkwią w niezapisanej przeszłości. Uczeni podkreślają podobieństwa leksykalne w sferze słownictwa religijno-obrzędowego, etycznego, a także zbieżności pomiędzy sarmacką symboliką, polskimi znakami heraldycznymi i godłowymi orłami. Uważa się, że ze starożytnego dialektu sarmacko-alańskiego rozwinął się język dzisiejszych kaukaskich Osetyńców. Sarmaci nie stanowili jednolitego ludu, języki poszczególnych plemion ulegały zróżnicowaniu. Scytowie Scytowie – koczownicze ludy irańskie wywodzące się z obszarów pomiędzy Ałtajem a dolną Wołgą, zamieszkujące od schyłku VIII lub od VII wieku p.n.e. północne okolice Morza Czarnego. Byli spokrewnieni z Sakami i Sarmatami. Źródła wiedzy Wiedzę o Scytach czerpiemy zarówno ze źródeł pisanych, jak i niepisanych, pozyskanych drogą badań archeologicznych. Autorem starożytnym, który w swoim dziele poświęcił najwięcej uwagi Scytom, był Herodot, który w "Dziejach" obszernie opisał pochodzenie Scytów, stosunki społeczne i gospodarcze u nich panujące oraz wojny z ich udziałem. O Scytach pisali także Strabon, Pompejusz Trogus, Diodor Sycylijski, Scytowie wspominani byli również w Biblii. Źródła pisane, często traktujące problematykę scytyjską zdawkowo, podające informacje niepełne lub zasłyszane, uzupełniane są danymi zdobytymi dzięki interpretacji znalezisk archeologicznych, głównie w trakcie eksploracji grodzisk i cmentarzysk kurhanowych, przy czym dane te stanowią niekiedy jedyne źródło wiedzy o wybranych aspektach życia lub historii Scytów. Scytowie na Kaukazie i na Bliskim Wschodzie Po raz pierwszy w zapiskach historycznych pojawiają się w VII w. p.n.e.. Pojawienie się Scytów nad Morzem Czarnym wiąże się z opuszczeniem ich dotychczasowych siedzib pod wpływem nacisku innego ludu koczowniczego – Massagetów. W chwili pojawienia się na północnym Nadczarnomorzu tworzyli Scytowie zwartą organizację wojskową, dzięki czemu pokonali zamieszkujące tu wcześniej plemiona, przede wszystkim Kimerów. W pościgu za Kimerami i z chęci zagarnięcia olbrzymich dóbr, będących udziałem ówczesnych cywilizacji Azji Mniejszej i dorzecza Tygrysu i Eufratu, Scytowie przez Kaukaz wdarli się do Azji Mniejszej. W latach siedemdziesiątych VII wieku p.n.e. Scytowie pod wodzą swojego władcy Ispakaiosa połączyli się z Medami i Manejczykami przeciwko Asyrii. Władcy Asyrii Asarhaddonowi udało się jednak zawrzeć ze Scytami separatystyczny pokój, w którym zgodził się m.in. wydać swoją córkę za wodza scytyjskiego Bartatuę. Następnie Scytowie ruszyli dalej na południe i dotarli aż do Syrii, budząc powszechny strach i przerażenie, czego wyrazem są obszerne fragmenty biblijnej Księgi Jeremiasza. Stąd Scytowie zamierzali ruszyć na Egipt, lecz faraon Psametych I wyszedł im naprzeciw i „nakłonił licznymi darami i prośbami, żeby się dalej nie posuwali”. Pobyt Scytów na terenach Zakaukazia trwał do początków VI wieku p.n.e., kiedy to wyparci zostali przez Medów pod wodzą Kyaksaresa i powrócili na tereny północnego Nadczarnomorza. Kontakty z ludami Bliskiego Wschodu podczas tej wyprawy oraz z koloniami greckimi na północnym Nadczarnomorzu wywarły ogromny wpływ na rozwój kultury scytyjskiej. Wojna z Persją Dariusza Wielkiego W 513 roku p.n.e. król perski Dariusz na czele wielkiej armii (która według Herodota miała rzekomo liczyć 700 tysięcy żołnierzy, wpieranych z morza przez 600 statków i okrętów) zaatakował Scytów, ale ci zastosowali taktykę spalonej ziemi i wojny podjazdowej. Dariusz dotarł do ich stolicy ewakuowanej i opustoszałej. Nie stoczył żadnej decydującej bitwy i ze zdziesiątkowaną armią powrócił do Persji. Na przełomie VII i VI w. p.n.e Scytowie najechali ludy kultury łużyckiej żyjące między Odrą i Wisłą. Wojna z Filipem Macedońskim Pierwsza połowa IV wieku p.n.e. to szczyt potęgi państwa scytyjskiego pod przywództwem króla Ateasa, rządzącego swoim rozległym państwem ze stolicy w Kamienskoje. Rosnąca potęga Scytów i ich zainteresowanie Tracją wzbudziły niepokój władcy Macedonii Filipa II i stało się powodem wojny między Macedonią a Scytią. Do walnej bitwy doszło na polach Dobrudży w 339 p.n.e. Scytowie ponieśli klęskę, a ich władca Ateas zginął. W 331 p.n.e. na Scytów wyprawił się jeden z wodzów Aleksandra Macedońskiego, Zopyrion, który dotarł aż do Olbii, miasta greckiego na scytyjskim wybrzeżu Morza Czarnego, i chociaż miasta nie zdobył, spustoszył rozległe tereny państwa scytyjskiego. Wydarzenia te stanowią początek końca panowania Scytów na rozległych terenach między Donem a Dunajem, gdyż ziemie osłabionych klęskami militarnymi i konfliktami wewnętrznymi Scytów stopniowo, między IV a II wiekiem p.n.e., zajęli Sarmaci. W tym czasie część Scytów opuściła stepy nadczarnomorskie i przeniosła się nad Dniestr i dolny Dunaj, gdzie rozproszyli się wśród miejscowej ludności (głównie Traków), czego wyrazem jest wykształcenie się mieszanej kultury tracko-scytyjskiej na tych terenach. Państwo scytyjskie na Krymie Pozostali Scytowie założyli nowe państwo ze stolicą w Neapolu Scytyjskim na Chersonezie Taurydzkim (Krymie). Państwo to toczyło częste wojny z Chersonezem, Królestwem Bosporańskim, a później z Rzymianami, lecz wojny te ze względu na niewielką już siłę militarną i osłabienie gospodarcze małego państwa scytyjskiego toczone były raczej bez powodzenia. Wojska scytyjskie zostały pokonane w II w. p.n.e. przez armię Farnakesa I, króla Pontu, w 110 p.n.e. następca Farnacesa, Mitrydates VI Eupator, wysłał na Krym armię pod dowództwem Diofantesa, który pobił Scytów króla Palakosa i wspierających ich Taurów. W połowie I wieku n.e. Scytowie oblegli znowu Chersonez, któremu na odsiecz przyszły wojska rzymskie pod dowództwem namiestnika Mezji Dolnej Plaucjusza Sylwanusa, który odparł Scytów. W ciągu III wieku n.e. dochodziło do zatargów zbrojnych z państwem bosporańskim, przy czym we wszystkich znanych przypadkach przewaga była po stronie Bosporu. W III wieku n.e. państwo Scytów krymskich doświadczyło najazdu Gotów, podczas którego zburzony został Neapol Scytyjski i inne miasta scytyjskie. Wydarzenie to było równoznaczne z polityczną śmiercią państwa scytyjskiego, przy czym resztki Scytów na Krymie utrzymały się do czasu inwazji Hunów, a więc do IV w. n.e. Znaczenie Scytów w historii Dzieje Scytów nierozerwalnie związane są z historią Europy Środkowej i Wschodniej oraz Bliskiego Wschodu od VIII wieku p.n.e. a IV wiekiem p.n.e. Ich miejsce w historii wyznacza fakt pośredniczenia w rozpowszechnieniu kultury greckiej na obszarach Europy Wschodniej. Sami Scytowie stworzyli ciekawą kulturę, która odcisnęła swoje piętno na ogromnych przestrzeniach Europy Wschodniej oraz Zachodniej i Środkowej Azji. Państwo scytyjskie stało się ważnym ogniwem w stosunkach kulturalnych i handlowych łączących Azję Mniejszą i Środkową z Europą. Dzięki wymianie handlowej Scytowie wciągnęli obszary środkowego i północnego Uralu wraz z terenami przyległymi w orbitę ówczesnego świata. Według rosyjskiego znawcy Scytów, Smirnowa, Scytowie i Celtowie zajmują w dziejach cywilizacji miejsce tuż za Grekami i Rzymianami. Język scytyjski - język z grupy wschodnioirańskiej, używany w starożytności w Scytii (obecnie Ukraina, południowa Rosja i Kazachstan), spokrewniony z językiem sogdyjskim i językiem sakijskim. Po najeździe Hunów zastąpiony przez języki tureckie. Współcześnie jego jedyną pozostałością jest język osetyjski. d) Europejczycy Protoceltowie i Celtowie   Celtowie – grupa ludów indoeuropejskich wydzielona na podstawie kryteriów językowych. Za kolebkę przyszłych Celtów uważa się region kurhanów w południowych Niemczech, między Lasem Czeskim i Renem, zasiedlony w połowie II tysiąclecia p.n.e. przez tzw. Protoceltów, mających za sąsiadów Protoilirów. W latach między 1800 a 1600 p.n.e. strefa kurhanów rozciąga się ku zachodowi, za Ren, obejmując Franche-Comte, Burgundię, Alzację i Lotaryngię. W odkrytych na tych terenach kurhanowych grobach odkryto wyposażenie grobowe świadczące o wojowniczości zmarłych. Ta kultura archeologiczna epoki brązu była spokrewniona z kulturami środkowej Europy. Około 1000 r. p.n.e. nastąpiła w tej części Europy zmiana obrządku pogrzebowego: zrezygnowano z usypywania kurhanów, pochówek szkieletowy zastąpił pochówek popielnicowy. W tej prowincji kulturowej, której część była protoceltycka, od roku 800 p.n.e. rozprzestrzeniło się używanie nowego metalu, żelaza. Przodkowie Celtów, zamieszkujący obszar w widłach górnego Renu i Dunaju, znaleźli się pod wpływem ludności (Ilirów) kultury halsztackiej. Nowa kultura wczesnego okresu epoki żelaza szybko rozprzestrzeniła się w kierunku zachodnim, tworząc zespół zachodniohalsztacki. Na całym obszarze ponownie występują należące do arystokracji plemiennej kurhany, z bardzo bogatym wyposażeniem grobowym (groby np. koło Heuneburga i Asperg). W drugim okresie epoki żelaza, czyli okresie lateńskim (450 r. p.n.e. - pocz. n.e.) kulturowa dominacja Celtów osiągnęła apogeum. Kultura archeologiczna, która jest odzwierciedleniem osadnictwa Celtów i ich oddziaływania na inne ludy Europy, nazywana jest przez archeologów kulturą lateńską (od stanowiska archeologicznego La Tène w Szwajcarii). Najstarsze źródła Najstarsze wzmianki o Celtach pojawiają się w VI wieku p.n.e., o Κελτοί Keltoi pisano po grecku, a o Celtae, Galli czy Galatae po łacinie. Wszystkie te określenia zaczerpnięte zostały najprawdopodobniej z języka celtyckiego i oznaczały "wojowników" lub "lud ukryty". Wśród zachowanych źródeł pisanych wspominają o Celtach:       Hekatajos z Miletu, pod koniec VI wieku p.n.e., pisząc o greckiej kolonii Massalia (dziś Marsylia) przekazuje informację o jej położeniu w kraju Ligurów, niedaleko kraju Celtów; Herodot z Halikarnasu wspomina o plemionach celtyckich zasiedlających w połowie V wieku p.n.e. krańce Półwyspu Iberyjskiego i obszary nad górnym Dunajem, gdzie lokuje ich miasto Pyrene; Arystoteles opisuje ich jako ponad miarę twardych, okrutnych i wojowniczych ludzi; po koniec II i w I wieku p.n.e. wspomina o nich Polibiusz a Posejdonios z Apamei opisuje Galów żyjących na terenach dzisiejszej Francji i Hiszpanii (jest to opis podróży przez te ziemie); historyk rzymski Liwiusz, żyjący w latach 59 p.n.e. – 17 r. n.e., w piątej księdze Dziejów podaje informacje o Celtach przy okazji opisu ich najazdu na Rzym (390 p.n.e.); Juliusz Cezar w swoim dziele Commentarii de Bello Gallico pozostawił najobszerniejszy opis obyczajów i życia Galów. Drogi ekspansji Celtów Dokładny zasięg ekspansji celtyckiej może budzić pewne wątpliwości, ponieważ zasięg kultury lateńskiej jest znacznie większy, niż zasięg rzeczywistego osadnictwa Celtów. Część znalezisk archeologicznych pochodzi z wymiany handlowej lub czasowego pobytu plemion celtyckich na tym obszarze. Z całą pewnością ludy europejskie zawdzięczają Celtom wejście w epokę żelaza, poznanie hutnictwa i kowalstwa, udoskonalenie garncarstwa i wprowadzenie żaren obrotowych. Najwcześniejszy okres migracji dotyczy końca VII i VI wieku p.n.e. Celtowie powędrowali na zachód obejmując w pierwszej kolejności południe dzisiejszej Francji i Hiszpanię. W VI wieku p.n.e. zasiedlili cały obszar Francji. Dawniej uważano, że pod koniec VI wieku z terenu Francji Celtowie powędrowali na Wyspy Brytyjskie osiedlając się w Brytanii i Irlandii. Od lat 1960. archeolodzy brytyjscy zwracają jednak uwagę, że nie ma żadnych dowodów archeologicznych, które potwierdzałyby zajście takiej migracji, a rozprzestrzenienie się "stylu lateńskiego" na Wyspach Brytyjskich jest wynikiem kontaktów kulturowych, a nie przesunięć ludnościowych. Po dotarciu na nowe tereny Celtowie na ogół asymilowali się z tubylczą ludnością. W Hiszpanii Celtowie z Iberami utworzyli grupę nazywaną Celtyberami. W VI wieku p.n.e. Celtowie osiedleni w dzisiejszej Bawarii dotarli na tereny Czech, Moraw , Śląska i Łużyc. . Po starciu ze Scytami niektóre plemiona utworzyły mieszane celto-scytyjskie grupy kulturowoetniczne. Kolejny etap ekspansji zapoczątkowanej w IV wieku p.n.e. skierowany był na południe i południowy wschód. Celtowie pod wodzą Brennusa przekroczyli Alpy i dotarli na Półwysep Apeniński, szybko opanowując ziemie Etrusków (Galia Przedalpejska, Gallia Cisalpina). Podczas tej wyprawy Rzymianie i Celtowie początkowo współdziałali ze sobą. Według zapisów Liwiusza, Rzymianie zaniepokojeni sukcesami militarnymi Celtów, wzięli udział w walkach po stronie Etrusków. Celtowie w odwecie pomaszerowali na Rzym (390 p.n.e.). Kapitol, zgodnie z legendą, ocalił alarm wszczęty przez gęsi. W IV wieku p.n.e. plemiona celtyckie zasiedliły Bałkany. W 334 p.n.e. Aleksander Wielki zawarł z Celtami sojusz (przed swoją wyprawą do Persji). W 279 p.n.e. Celtowie zaatakowali Delfy łupiąc zgromadzone tam skarby, najechali na Trację i Macedonię. Część Celtów podążyła w kierunku dzisiejszej Turcji i osiedliła się w północnej Frygii (Galacja). W 240 p.n.e. Attalos I odparł atak Galatów pod Pergamonem. Rzymski podbój Galii Przedalpejskiej zapoczątkowała klęska pod Telamonem (225 p.n.e.), zakończona zdobyciem w 192 p.n.e. ośrodka władzy Bojów, dzisiejszej Bolonii. Opanowanie północnej części Półwyspu Apenińskiego umożliwiło Rzymianom rozpoczęcie podbojów w Galii i Hiszpanii. W 133 p.n.e. zdobyli Numancję, a w 124 p.n.e. opanowali Południową Galię (teren dzisiejszej Prowansji), tworząc prowincję zwaną Galią Narbońską (Gallia Narbonensis). Pozostałą część Galii opanował Juliusz Cezar w latach 58 – 51 p.n.e.. Kolejne lata to próby pokonania Celtów na Wyspach Brytyjskich podejmowane przez Juliusza Cezara (w latach 55 p.n.e. i 54 p.n.e.) oraz Klaudiusza w 43 n.e.. Rzymianie nigdy nie opanowali całych Wysp Brytyjskich. Aby chronić zdobyte ziemie zbudowano mur Hadriana. W IV wieku p.n.e. Celtowie dotarli także na ziemie polskie. Pozostałości ich osadnictwa potwierdzają wykopaliska archeologiczne na terenie Śląska: w rejonie Góry Ślęży oraz na Płaskowyżu Głubczyckim i Małopolski, w okolicach Krakowa (Anartowie, Anarfracti sprzymierzeńcy Anartów, górskie plemiona celtyckie pozostające w znacznej niezależności od Imperium rzymskiego). Odkryto też ślady ich bytności na terenach Kujaw. Archeolodzy twierdzą, ze w dorzeczu rzek Cisy, Dniestru, Bugu, a także Prypeci, Dniepru i na Krymie znaleziono ślady celtyckiego pochodzenia. Podstawy materialne Plemiona celtyckie opanowały technologię pozyskiwania żelaza z rud bagiennych. Umiejętność wytwarzania i obróbka kowalska przyczyniła się w znacznej mierze do sukcesów militarnych celtyckich wojowników uzbrojonych w żelazne miecze. Znajomość kowalstwa pozwoliła także na zreformowanie rolnictwa. Dzięki wprowadzeniu głębokiej orki za pomocą żelaznych radeł uzyskiwali większe plony ziarna. Udoskonalili technikę mielenia stosując żarna obrotowe. Używane przez Celtów narzędzia kowalskie pozostały w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Od Greków przejęli koło garncarskie podnosząc poziom wytwarzanej ceramiki. Przez dodanie do gliny grafitu otrzymali trwalsze naczynia o specyficznym zabarwieniu. O rozwoju gospodarki i szerokich kontaktach handlowych może świadczyć fakt bicia własnych monet w najbardziej zaawansowanych regionach (m.in. w Bohemii). Monety po raz pierwszy pojawiły się pod koniec III wieku p.n.e. Najstarsze przypominają antyczne pierwowzory. Monety wykonywane ze złota naśladowały macedońskie statery a srebrne, bite w południowej Galii, wzorowano na greckich, używanych w zachodnich koloniach (np. w Massalii). Monety późniejsze wykonywane są w stylu lateńskim. Przedstawiano na nich stylizowane głowy ludzkie lub zwierzęce i zaprzęgi. Wizerunki niosą, nie zawsze dla nas zrozumiałe, treści mitologiczne. Na monetach pojawiły się także imiona celtyckie i symbolika dostojeństw zapisane w alfabecie greckim lub rzymskim. Bite były także monety z brązu o niższych nominałach. Środkiem płatniczym były też płaskie, nieobrobione sztabki żelaza. Miernikiem wartości w rozliczeniach wewnętrznych było bydło. Po podboju rzymskim, monety celtyckie wyszły z obiegu. Wynalezione przez Celtów pismo ogamiczne stosowane było w inskrypcjach w Irlandii i zachodniej Brytanii. Jego pochodzenie wiązało się w mitologii celtyckiej z bóstwem Ogmios (Ogma, Ogme) - boga uczonych i opiekuna literatury, który miał być jego twórcą. Języki celtyckie Po utracie niezależności, języki celtyckie stopniowo zanikały. Władze Anglii przez wiele wieków dążyły do zniszczenia tych języków w każdej z celtyckich prowincji Zjednoczonego Królestwa, posuwając się nawet do mordów na nauczycielach oraz bardach. Na bardów i nauczycieli w Irlandii urządzano łapanki kończące się wieszaniem. Szkocja, Walia i Irlandia są znane z wielkiej ilości powstań przeciwko angielskiemu panowaniu i dominacji. Wielkich szkód języki celtyckie doznały w Szkocji i Walii pod koniec XVIII wieku. Po kolejnym nieudanym powstaniu jakobitów przeprowadzono tam czystki etniczne, w wyniku których prawie zupełnie wyrugowano język gaelicki. Dziś język walijski jest nieco sztucznie podtrzymywanym i bardzo dotowanym językiem, Walia ma własną telewizję, wyłącznie walijskojęzyczną. Długo językiem przodków mówili mieszkańcy wyspy Man. Język tej wyspy to manx, lub mancu do dziś istniejący, choć używa go ledwie kilkaset osób, i należący do tego samego odłamu języków celtyckich co język gaelicki (szkocki), iryjski (irlandzki) oraz shelta, zwanych językami Qceltyckimi lub goidelskimi. Drugą grupę tych języków stanowią języki: walijski, bretoński i kornijski (kornwalijski), zwane P-celtyckimi lub brytańskimi. Do języków celtyckich zaliczamy również wymarłe języki z kontynentu europejskiego: języki galijskie (galijski i lepontyjski) czy język celtyberyjski. Współcześnie do przynależności do ludów celtyckich przyznają się Szkoci, Irlandczycy, Bretończycy i Walijczycy oraz niewielka społeczność żyjąca na północy Hiszpanii, w prowincji zwanej Galicją, a także wielu spośród mieszkańców Portugalii. Celtycko-germańskie związki językowe Na podstawie zapożyczeń i zbieżności językowych można stwierdzić, że Celtowie wywarli ogromny wpływ na większość dziedzin życia Germanów. W sferze prawno-społecznej mamy takie wspólne terminy jak: "prawo" (st.irl. recht, niem. das Recht), "przysięga" (st.irl. oeth, goc. aiths), "związek-sprzysiężenie" (st.irl. lu[i]ga, goc. liuga "małżeństwo"), "sługa-chłopiec" (st.irl. mug, gal. Magu-, goc. magus; celt. ambactus, goc. andbahts<*ambahts; na marginesie por. "wojsko, zastęp, czeladź": st.irl. slúag, slág i słow. sługa, lit. slauga – w słowiańskim za pośrednictwem bałtyjskim – tam bezpośrednio z celtyckiego używanego przez Celtów mieszkających w południowej Polsce, w okresie przedrzymskim, lub za pośrednictwem hipotetycznych pozostałości "wenetyjskich"). Póki Niemcy nie nauczyli się co znaczy słowiańska "granica", używali słowa mark wspólnego także ludom italo-celtyckim (st.irl. mruig, łac. margo). Germanie zapożyczyli szereg celtyckich słów ze sfery gospodarki: "drzwi" (korn. dor, ang. door), "podłoga" (st.korn. lor, ang. floor), "wóz" (wal. gwain, niem. der Wagen), "jechać" (st.irl. riad[a]im "jadę", niem. reiten), "przystań" (st.irl. cúan, niem. der Hafen), może też: "skóra" (st.irl. lethar, niem. das Leder). Celtowie "przynieśli" Germanom "żelazo" (gal. Isarno-, st.germ. Isarn-), "topór" (st.irl. biail, niem. das Beil), "oszczep" (st.irl. gai/e, niem. der Ger) oraz "pancerz" (isl. brynja), "wieżę" (celt. celicnon, goc. kēlikn), czy "gród" (st.irl. dún, niem. der Zaun). Jedno z dwu najwcześniej zanotowanych germańskich plemion nosi celtyckie imię Cymbrów, których porównać można z północno-zachodniobrytańskimi Kumbrami. Imię to za swoje wzięli ich najbliżsi krewniacy, znani później jako Walijczycy (Cymru - "kraj", Cymry - "naród"). Pochodzi ono od brytańskiego *kom-brogī "współmieszkańcy (pól)" (por. gal. brogae "pola"). Imię Germanów "kontynentalnych" – Teutonów, wywodzące się z nazwy drugiego z plemion – choć podejrzewane o celtyckość – jest jednak dość powszechne wśród ludów indoeuropejskich a oznaczało właśnie "lud, plemię" i pochodzi z indoeur. *teut-ā: prócz gal. Teuta-, st.irl. tuath "ród, lud, kraj" i goc. thiuda "t.s." por.: oskij. touto, lit. tautà "t.s.", obok imion Tutobod, Teudemer – inne formy: Theodemir/Tiudimer/Thiodimer/Thjodmar, Theodoric/Teuderic/Thjodrek itp. por.: dac. Tutis (= goc. Thiudis), Tutatus, Tutenes, trac. Tiuta, Touta, Totis, Tautomedes. Przetrwało ono w krajach skandynawskich, czy Włoszech jako etnonim odnoszący się do Niemców (choć jeszcze w st.nord. thydiskr "ludowy" = st.górnoniem. diutisk "ludowy, mówiący językiem ludowym – nie łaciną", skąd również, oczywiście, i niem. deutsch), ale też w niderlandzkim duits i angielskim Dutch. W krajach słowiańskich żyje być może w słowie "cudzy", który albo rodzimy z *teudy-o-s<*teud-i-s, lub pożyczką z germańskiego (goc.?) w formie *tjudjъ (najpierw w węższym znaczeniu "należący do cudzoziemców, obcych" w opozycji do svojъ, por. Svear "Swionowie, Szwedzi" dosł. "swoi", st.szw. sve "swój") z *tjudь-i "ludzie niezwykli, inni, groźni, innej mowy i obyczaju" (por. też "cudo"<*tjudo "coś niezwykłego, groźnego" i st.rus. Čudь "Czudowie - plemiona fińskie"). Religia Celtów Najstarsze wierzenia o charakterze chtonicznym, żeńskim, symbolizujące płodność, urodzajność i bogactwo a jednocześnie siły niszczące, śmierć i nędzę. Możliwe, że aspekt unicestwienia zawarty w wierzeniach matriarchalnych jest powodem często okrutnych i krwawych obrzędów. Kalendarz obchodów świąt oparty był na cyklu księżyca, który miał rangę najważniejszego ciała niebieskiego. Wysoka pozycja kobiet w kulturze celtyckiej jest związana nie tylko z kultem płodności. W tradycji celtyckiej kobieta uosabiała prastare bóstwa kobiecie mające władze nad światem i mężczyzną. W starych legendach władza i pierwiastek kobiecy były spójne. Matrony (matres, matrone, celt. mathair) - przedstawiane jako 3 siedzące postacie dojrzałych kobiet, karmiących niemowlęta lub trzymające rogi obfitości bądź kosze z owocami. Epona (znana w Galii) była boginią urodzaju oraz świata zmarłych, przedstawiano ją na koniu lub w pozycji siedzącej z atrybutami: rogiem obfitości, koszem owoców i kluczem. Kult wody - głównie rzek i źródeł (zwłaszcza gorących), łączący kult uzdrawiania, zapładniania. Rzeki identyfikowane w postaci bóstw żeńskich i męskich, źródła niekiedy w postaci par bóstw. Nie do końca wyjaśniony jest totemizm przewijający się w najstarszych wierzeniach celtyckich. Relikty tego kultu są widoczne przedstawieniach figuralnych odnalezionych w sanktuariach. Wśród pojawiających się zwierząt najczęściej odkryto wyobrażenia zwierząt (lub ich pojedyncze figurki ) takich jak: koń, jeleń, dzik i niedźwiedź. Rolę totemów pełniły też rośliny a zwłaszcza drzewa: dąb, cis i jabłoń. Z najstarszymi kultami związane są krwawe ofiary składane z ludzi i zwierząt. Z tymi obrzędami związane było picie krwi, ceremonialne ludożerstwo. Specyficznym zwyczajem celtyckim był "kult obciętych głów". Najprawdopodobniej w epoce brązu narodziły się bóstwa solarne (zmiana wiązana jest czasowo z przemianami zachodzących w obrzędach pogrzebowych). Bóstwa solarne związane były z pierwiastkiem męskim. Najprawdopodobniej początkowo każde plemię miało swojego boga, który często występował w towarzystwie bóstwa żeńskiego. Niektórzy z nich zyskali większą sławę. Możliwe, że występowali pod różnymi imionami. Stare, chtoniczne wierzenia, nadal miały swój udział w obrzędach związanych z kultem solarnym. Nasza wiedza na temat mitologii celtyckiej związana jest z późniejszym okresem występowania bóstw solarnych i w najszerszym zakresie dotyczy tradycji iryjskich. Obrzędowość celtycka związana jest przede wszystkim z przełomowymi chwilami roku: przesileniami letnim i zimowym oraz wiosennym i jesiennym zrównaniem dnia z nocą. Święta bardziej lub mniej wiązały się z kultem przodków (Celtowie wierzyli w nieśmiertelność i wędrówkę dusz). Wierzenia schyłkowe – wraz z postępującą romanizacją do panteonu bóstw celtyckich zostały wprowadzone bóstwa rzymskie i mistyczne wierzenia bliskowschodnie, południowej Galii kult egipskiej Izydy, także kult małoazjatyckiej Kybele i kult irańskiego boga Mitry (mitraizm). Społeczeństwo Społeczeństwo celtyckie składało się z trzech warstw (kapłańskiej, wojowników i rolników) pełniących różne funkcje. Najwyższym szacunkiem cieszyli się kapłani, wśród których wyodrębnić można trzy grupy:    bardów – złożoną z poetów i śpiewaków, mających zadanie przekazywać tradycję historyczną wieszczów (celtyckie filid) – badaczy przyrody o sporym zasobie wiedzy o świecie i wykonawców obrzędów ofiarnych druidów – najwyższych rangą kapłanów, posiadających wiedzę o ruchach gwiazd, świecie, ziemi i bogach. Studiujących przyrodę i filozofię moralną. Druidzi rozstrzygali w sprawach spornych i posiadali niepodważalny autorytet w społeczeństwie. Nauki pobierali przez 20 lat a wiedzę przyswajali pamięciowo, jako zbyt ważną by powierzyć ją pismu. Wojownicy rekrutowali się z najbogatszych członków wspólnoty. Ich powinnością była walka a łupy wojenne źródłem zysków. Najdzielniejszych opiewano w pieśniach. Walczyli na dwukołowych rydwanach, których załogę stanowił woźnica i wojownik. Uzbrojenie składało się z prostego, długiego, obosiecznego miecza, oszczepów i włóczni. Dodatkowo przypinano nóż. Za osłonę służyła drewniana, owalna tarcza okuta żelazną taśmą. Zdobiono ją metalowymi aplikacjami, namalowanymi znakami i wyobrażeniami figuralnymi. W niektórych plemionach wojownicy przywdziewali pasy łańcuchowe. Pod koniec II wieku p.n.e. pojawia się pojedyncza ostroga (wynalazek Celtów). Do rzadkości należało używanie hełmów i kolczug (był to strój paradny). Zwyczajem stosowanym przez Celtów było wyzywanie przeciwnika na pojedynek przed szeregiem armii. Pojedynek królewski mógł rozstrzygnąć losy bitwy. Zwycięzca obcinał głowę przeciwnikowi, które traktował jako trofeum i po powrocie mocował na ścianie domu. Celtowie lubili barwne stroje i bogate ozdoby. Charakterystyczną biżuterią były sztywne naszyjniki w kształcie koła (torques) noszone przez kobiety i przez mężczyzn (czasem jako oznaka godności). Wykonywano je z brązu, złota lub żelaza jako niezamknięte obręcze z ozdobnymi zakończeniami. Szaty spinano fibulami. Kobiety nosiły bransolety na przegubach dłoni, ramionach i kostkach nóg oraz naszyjniki z szklanych paciorków. Ozdobą były też pasy łańcuchowe, które mogły pełnić oznakę godności lub funkcji sprawowanej w społeczeństwie. Podstawową jednostką była rodzina monogamiczna. Grupy rodzin powiązane związkami krwi tworzyły ród. Plemię było wyższą formą organizacji na której czele stał król. Jego obowiązkiem była troska o dobrobyt i bezpieczeństwo całego plemienia. Wierzono, że pochodzenia od mitycznego przodka czerpie siły magiczne. Majątek króla był wspólnym dziedzictwem, z niego miał obowiązek utrzymać wojowników a nawet współplemieńców. Cnotą króla były:   hojność - zatem podarki powinien odwzajemniać z nawiązką (skąpstwo było traktowane jako największa wada u każdego z członków plemienia) odwaga – walczył w pierwszym szeregu albo w pojedynku Jego płodność gwarantowała zachowanie liczebności plemienia i żyzność zbiorów. Nie mógł mieć wad fizycznych, bo reprezentował urodę współplemieńców (okaleczony musiał zrzec się władzy). Król był uważany za męża wszystkich kobiet, a inni mężowie traktowani byli jako jego zastępcy. Zatem każde pierworodne dziecko uważano za dziecko króla. Dzieci nieślubne otaczano opieką całego plemienia jako dzieci o pochodzeniu boskim lub królewskim. Cały ród był odpowiedzialny za długi lub szkody wyrządzone przez osobę należącą do jego kręgu. Spłacany był solidarnie, w zależności od stopnia pokrewieństwa. Kobieta zajmowała wysoką pozycję w rodzinie. Prawo decydowania o losach rodziny było proporcjonalne do rozmiarów wniesionego majątku. W prawie obyczajowym istniało przynajmniej 8 rodzajów małżeństw (według niektórych badaczy 10) i każde z nich mogło być rozwiązane, pod warunkiem zgody obu małżonków. Istniała też prawnie usankcjonowana forma konkubinatu. Szczególną rolę w społeczeństwie odgrywali rzemieślnicy. Do tej grupy należeli kowale, lekarze, sędziowie i bardowie. Znajomość profesji była podstawą ich bogactwa a także sławy sięgającej często poza własne plemię. Najniższą i nieliczną warstwę tworzyli niewolnicy - jeńcy wojenni. Należeli do rodu lub plemienia (gdy byli własnością króla). Niektórych z nich poświęcano podczas składania krwawych ofiar. Hierarchia wewnątrz plemienia zależała od wartości posiadanego majątku. Od bogactwa zależała przynależność do warstw i pozycja zajmowana przez poszczególnych członków. Oprócz bogactwa o przynależności do arystokracji przesądzały takie cechy jak odwaga, urok osobisty i hojność. Cechy te i zagmatwane powiązania rodzinne wewnątrz plemienia rodziły współzawodnictwo i chęć udowodnienia wszystkim swojej wartości. Architektura celtycka Typowe warowne osiedla obronne – oppida, miejsca kultu na planie okrągłym obwiedzione rowami lub wałami; na planie kwadratowym drewniane. Typowe studnie ofiarne. Pod wpływem Imperium Rzymskiego świątynie na planie kwadratowym wzbogacone o kolumnadę. Celtowie osiągnęli wysoki, jak na tamte czasy, poziom rozwoju, ale nigdy nie stworzyli jednolitego państwa. W pierwszych dwóch wiekach naszej ery utracili niezależność (nie podbito jedynie północnej części Wielkiej Brytanii oraz Irlandii). Upadek cesarstwa rzymskiego spowodował w Europie powrót do tradycji celtyckich wśród Germanów, Słowian i Bałtów. Odrodzenie kultury celtyckiej miało miejsce także w V wieku na terenach Irlandii i Szkocji, po dotarciu na te ziemie chrześcijaństwa. Mimo istnienia wielu źródeł materialnych oraz mniej licznych pisanych kultura celtycka, a zwłaszcza jej strona duchowa, nie została dokładnie poznana. Najtrudniejsze do zbadania są zagadnienia dotyczące wierzeń, mitologii i obrzędów. Ludy greckie Grecy to naród pochodzenia indoeuropejskiego. Tworzące go plemiona dotarły na tereny Grecji w II tysiącleciu p.n.e. W starożytności Grecy dzielili się na wiele plemion, wśród których wyróżnia się kilka podstawowych grup: plemiona północno-zachodnie, w tym Dorowie, Jonowie i Achajowie (w tym Arkadyjczycy, Eolowie, Tessalowie, Beoci i Grecy z Cypru). Prawdopodobnie w czasie inwazji Dorów skolonizowali wybrzeże Azji Mniejszej, wywierając od tego czasu znaczny wpływ na kulturę innych ludów tego półwyspu. W VII i VI w. p.n.e. skolonizowali znaczną część basenu Morza Śródziemnego i Czarnego, przede wszystkim Sycylię i południową Italię. Od czasu podbojów Aleksandra Wielkiego rozprzestrzenili się na Bliskim Wschodzie, w licznych miastach między Egiptem (Aleksandria) a Baktrią. Grecy dzięki morskim podróżom i kolonizacji zetknęli się z cywilizacjami Wschodu, od których przejęli wiele osiągnięć. Po wojnach perskich ich stosunek do innych ludów uległ zmianie. Zaczęli uważać ich za barbarzyńców-ludzi niższego rzędu. Dorowie - lud grecki mówiący dialektem doryckim, który pod koniec II tysiąclecia p.n.e. zajął Helladę achajską. Pierwotnie, kiedy przebywali w górach Pindos, nazywali się Makednoi, a Dorami- Dorieis stali się w trakcie inwazji. Według mitycznej tradycji Dorowie, potomkowie Dorosa, połączyli się z żyjącymi na wygnaniu potomkami Heraklesa - achajskimi Heraklidami. Dorowie mieli dzielić się na trzy plemiona: Hylleis, Dymanes i Pamfyloi. Współczesna nauka umieszcza kolebkę Dorów w dolinie Dunaju, którzy potem, drogą migracji, przenieśli się na tereny północno-zachodniej Grecji, późniejszej Tessalii, Macedonii i Epiru. Według Tukidydesa ostateczny najazd Heraklidów i Dorów nastąpił w 1150 p.n.e., w osiemdziesiąt lat po zdobyciu przez Achajów Troi. Zakłada się, że pierwsze najazdy Dorów na ziemie achajskie miały miejsce już wcześniej. Około 1200 p.n.e. większość otwartych osiedli achajskich na Peloponezie została zburzona. Ufortyfikowane twierdze jak np. Mykeny zostały zdobyte przez Dorów dopiero około 1150 p.n.e.-1100 p.n.e. Najazd objął praktycznie całą Grecję, a tylko nieliczne ziemie, np. Arkadia i Attyka pozostały w rękach poprzednich właścicieli. Konsekwencją najazdu Dorów, Tessalów i Beotów, a właściwie dwóch fal migracji (pierwsza inwazja Dorów miała skończyć się śmiercią w pojedynku Hylosa, syna Heraklesa) był upadek kultury mykeńskiej i początek tzw. Wieków Ciemnych w historii Grecji, trwających między 1200 p.n.e. a 700 p.n.e.. Zmienił się również etnos ziem Grecji: Dorowie zajęli Peloponez (prócz Arkadii), południowe wyspy jońskie oraz Kretę i Rodos i południową część wybrzeża Azji Mniejszej - Dorydę. Attyka, Eubea, Beocja i Jonia w Azji Mniejszej pozostały w rękach Beotów i Jonów. Achajowie zamieszkliwali nadal Arkadię, Pamfylię i Cypr, a Tessalię, Elidę i Fokaję zasiedlali Tessalowie, którzy wyparli z tych ziem Eolów. Plemiona spokrewnione z Dorami, które mówiły dialektem północno-zachodnim i brały udział w pierwszej fali migracji doryckiej, zasiedliły Epir, Elidę i Etolię. Przeludnienie Grecji, do którego przyczynił się najazd Dorów, spowodowało konieczność migracji Greków w kierunku Azji Mniejszej. Wędrówka Dorów była jedną z wielu migracji etnicznych w basenie Morza Śródziemnego, które około 1200 p.n.e. w sposób znaczący wpłynęły na zmianę układu polityczno-etnicznego ówczesnego świata. Jonowie - indoeuropejskie plemię protogreckie, które wraz z Achajami i Eolami około 2 tysiąclecia p.n.e. zasiedliło środkową i południową Grecję, tworząc wraz z autochtonicznymi Pelazgami i przy dominującej roli Achajów kulturę mykeńską. Dialekt joński był najstarszym dialektem greckim. W wyniku najazdu Dorów, Tessalów i Beotów Jonowie zostali zepchnięci na terytorium Attyki, Eubei i Chalkidyki. W X w. p.n.e. zaczęli zasiedlać wybrzeża Azji Mniejszej i wyspy Morza Egejskiego. Jonowie założyli tam dwanaście miast, zwanych dodekapolis, a krainę nazwano od ich nazwy Jonią. Achajowie (gr. Ἀχαιοί Achaioi) – plemię greckie, które jako pierwsze przybyło na obszary kontynentalnej Grecji około 2000 lat p.n.e., podbijając miejscowych Pelazgów. W XVIII w. p.n.e. Achajowie podbili Kretę, którą niepodzielnie władali jednak dopiero od drugiego najazdu około 1400 roku p.n.e. Eponimicznym ojcem plemion achajskich był mityczny Achajos, syn Zeusa i Pytii, w innej wersji syn królewny ateńskiej Kreuzy i Ksutosa. Achajowie byli twórcami kultury mykeńskiej, za której centrum uznaje się bogate w złoto Mykeny, leżące w Argolidzie na Peloponezie. Od innych plemion greckich odróżniali się tym że nosili brody oraz strojem złożonym z przepaski i chitonu z krótkimi rękawami. Mieszkali w prostokątnych domach zawierającymi wspólne pomieszczenie z paleniskiem pośrodku, tzw. megaron. Największymi księstwami achajskimi były Mykeny, w których władali Pelopidzi, Argos, Tiryns, Pylos, Lacedemon (Sparta), Kreta oraz Arkadia. Według Homera te niewielkie państwa wystawiły w wyprawie na Troję od 60 do 100 okrętów. Władca państwa achajskiego nosił miano wanaks. Pomagał mu w rządzeniu lawagetas – prawdopodobnie dowódca wojskowy. Achajowie podejmowali dalekie wyprawy wojenne, z których największa, przeciwko Troi, doczekała się epickiego opisu w postaci Iliady Homera. Zakładali też kolonie na Cyprze, w Pamfilii i Rodos. Najprawdopodobniej o Achajach wspominają hetyckie tabliczki odnalezione w Bogazköy, które opisują silne królestwo Akhkhijawa utrzymujące stosunki z władcami Hetytów – Mursilisem II i Tudhaliją IV. W XI w. p.n.e. Achajowie zostali zepchnięci przez Dorów do północnej części Peloponezu, na obszary zwane Achają. Język grecki klasyczny inaczej greka klasyczna - stadium rozwojowe języka greckiego, używanego w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. - 350 r. p.n.e.) starożytnej Grecji. Był to jeden z ważniejszych języków starożytności, rozpowszechniony na znacznych obszarach Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej oraz na Cyprze. Dzisiaj ten język można studiować na filologii klasycznej. Był to język bogatej literatury, w okresie klasycznym działał Tukidydes, Arystofanes, Platon, mówcy ateńscy. Zróżnicowanie dialektalne. Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem - występowały liczne dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym, ich wczesne formy zaświadczone są m. in. w dziełach Homera (zob. greka homerycka). Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:  Zespół jońsko-attycki - obiejmujący: a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego; b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cykladów i Sporadów Północnych (łącznie z Eubeą);    dialekt eolski - właściwie grupa dialektów Beocji, Tesalii i północno-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m. in. wyspy Lesbos; dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) - zespół obejmujący starożytne dialekty Cypru, Pamfilii i Arkadii; Zespół zachodni: a) dialekt dorycki - właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii, Mesenii, Argolidy i Koryntu, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i północnych Wysp Jońskich (m. in. na Kerkyrze). b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Etolii, Akarnanii, Fokidzie, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich. Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski - z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich - nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się. Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz). W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim). Ludy germańskie Germanie, inaczej Germanowie - odłam Indoeuropejczyków żyjący w północnej i środkowopółnocnej Europie, na północ od ludów celtyckich, posługujący się językami germańskimi. W epoce brązu zamieszkiwali tereny Skandynawii, Jutlandii i części Niemiec. Wg Tacyta (I w. n.e.) Germanie dzielili się na Ingewonów, Hermionów i Istewonów, wymienia też Swebów (Swewów), Wandalów, Chattów, Fryzów, Chauków i Cherusków, Semnonów (prawdopodobnie należących do Swebów) i Longobardów (również należących do Swebów), Anglów, Hermundurów, Markomanów, Kwadów, Bastarnów, Gotów, Gepidów, Swinonów i Sytonów. Historia Ludy germańskie charakteryzowała duża ekspansywność. W drugiej połowie II wieku Goci wędrując na południe wzdłuż linii Wisły i Bugu podbili stepy nadczarnomorskie i dużą część obecnej Rumunii, Gepidowie zawędrowali w góry Siedmiogrodu, na zachodzie (górna Cisa) ich sąsiadami byli Wandalowie (Hasdingowie), którzy przywędrowali tam (wypierani przez Gotów) ze wschodniej Polski (głównie prawobrzeżnego Mazowsza). Od IV w. można mówić o ekspansji Sasów na Brytanię, a od V w. zaczyna się podbój Brytanii przez Anglów. Frankowie osiedlili się początkowo w północnej Galii. Wandalowie wraz z sarmackimi Alanami poprzez Półwysep Iberyjski i Cieśninę Gibraltarską dotarli aż do północnej Afryki. Burgundowie wraz z Wizygotami zajęli dolinę Rodanu, skąd ci ostatni stopniowo przenosili się do Akwitanii i wreszcie za Pireneje na Półwysep Iberyjski, gdzie z czasem podbili także królestwo Swebów, aby w VIII wieku ulec Arabom. Ostrogoci najpierw osiedli w Dalmacji i Panonii, aby wkrótce obalić królestwo Herula Odoakra w Italii. W VI w. Longobardowie podbili Italię i założyli królestwo, które istniało do 2 połowy VIII wieku, kiedy zostało podbite przez Franków. Opuszczone przez Germanów obszary dzisiejszej Polski i wschodnich Niemiec zostały w VI-VII w. zasiedlone przez Słowian zachodnich. Po wcześniejszych mieszkańcach tych ziem pozostały do dnia dzisiejszego pamiątki w postaci kamiennych kręgów ukrytych w lasach w okolicy Mostowa niedaleko Koszalina. Po rozpadzie cesarstwa frankijskiego państwo zachodniofrankońskie skierowało na tereny Słowian ekspansję Sasów i Bawarów. Organizacja Początkowo Germanie byli zorganizowani w grupy rodzinno-plemienne, we wczesnym średniowieczu zaczęli wybierać wojskowych naczelników, wywodzących się z najznakomitszego rodu. Stanowisko nie było dziedziczne. Wódz sprawował władzę dożywotnio. Tylko jeden z wodzów germańskich wsławił się niechlubną tyranią w stosunku do innych Germanów - Marbod z plemienia Markomanów przeprowadził swój lud do Czech, a następnie podbił z nim Semnonów, Longobardów i Lugiów. W 17 roku n.e. uległ jednak Cheruskom, którzy zmusili go do ucieczki na ziemie cesarstwa rzymskiego. Wyznanie Germanie byli do V w. poganami, wcześniejszej chrystianizacji uległy tylko te ludy, które znalazły się w orbicie wpływów cesarstwa rzymskiego, ale przyjmowały one chrześcijaństwo wyznania ariańskiego. Pierwszym ludem germańskim, który przyjął katolicyzm byli Frankowie saliccy Chlodwiga. Do katolicyzacji pozostałych plemion przyczyniła się ekspansja blisko związanego z papiestwem imperium frankijskiego Karolingów. Najpóźniej schrystianizowani zostali Sasi (VIII w.), Anglowie (VII w.) i Germanie skandynawscy (X w.). Sytuacja językowa i etniczna Europy w okresie wspólnoty pragermańskiej Wspólnota pragermańska - definiowana jako wspólnota języka i religii ludów germańskich powstała około pięciu wieków przed naszą erą. Do początków IV w. n. e. używano stosunkowo jednolitego języka pragermańskiego[1]. Był to okres dominacji Rzymu i prawie na całym południu Europy i północy Afryki mówiono wówczas po łacinie. Wcześniej jednak Półwysep Iberyjski i tereny dzisiejszej Francji zamieszkiwały ludy posługujące się wczesnymi językami celtyckimi. Słowianie i Bałtowie mieli swoje siedziby na terenach dzisiejszej Rosji i Ukrainy. Pozostała część Europy - północne tereny Niemiec, Półwysep Jutlandzki i południe Skandynawii - znajdowała się w większości we władzy Germanów. Początki języka pragermańskiego Początki języka pragermańskiego owiane są tajemnicą. Niektórzy językoznawcy wysuwają ostrożne hipotezy, że język ten powstał w wyniku nawarstwienia się późnych dialektów praindoeuropejskich[2] na bliżej nieokreślony substrat języków uraloałtajskich. Inne hipotezy wskazują raczej na substrat azjanicki. Dowodem takiego właśnie przebiegu wydarzeń ma być fakt występowania we współczesnych językach germańskich dużej liczby słów nieindoeuropejskiego pochodzenia - zwłaszcza tych związanych z morzem i żeglugą, np. niem. See, ang. sea, niderl. zee, szwedz. sjö (rekonstruowana forma pragermańska - *saiwi-, *saiwa-) obok indoeuropejskich nazw niem. Meer (por. pol. morze, łac. mare). Należy tu jednak jeszcze cały szereg wyrazów ogólnych, takich jak niem. trinken - ang. drink - szwedz. dricka (=pić; rekonstruowana forma pragerm. *drenk); niem. Weib - ang. wife (=kobieta, żona; rekonstruowana forma pragerm.: *wiba). Innowacje fonetyczne i fonologiczne [edytuj] W języku pragermańskim pojawiło się w stosunku do praindoeuropejskiego kilka innowacji. Przede wszystkim zniknął ruchomy akcent wyrazowy, zastąpiony stałym akcentem padającym na samogłoskę tematyczną.[4] Co się tyczy spółgłosek, odkryto w języku pragermańskim tzw. pierwszą przesuwkę germańską (odkrycia dokonał Jakub Grimm). Polegała ona na regularnej zmianie artykulacji niektórych spółgłosek (zob. prawo Grimma). Innowacje gramatyczne Język pragermański zachował wiele praindoeuropejskich własności gramatycznych. Niektóre były systematycznie rozbudowywane, tak że praindoeuropejski przegłos stał się podstawą nieregularnej odmiany czasownika (por. niem. sehen - sah - gesehen, ang. see - saw - seen, szwedz. se - såg - sett). Jednak już w języku pragermańskim rozwinęła się obok tego odmiana regularna, oparta na dodaniu przyrostka dla form czasu przeszłego (por. niem. liebte, ang. loved, szwedz. älskade). Również w języku pragermańskim rozwinęła się regularna odmiana przymiotnika oparta na końcówce -n (por. niem. das blaue Haus : des blauen Hauses). Bardzo uproszczony został też praindoeuropejski system przypadków, z którego język pragermański zachował tylko mianownik, dopełniacz, celownik i biernik (por. opis gramatyki w haśle język niemiecki). Redukcji uległ też system czasów, z którego zachowały się tylko formy czasu teraźniejszego i przeszłego trybów oznajmującego i łączącego. Ludy słowiańskie Słowianie – kryterium lingwistycznie - ogół ludności posługującej się językami słowiańskimi. Najliczniejsza indoeuropejska grupa ludnościowa w Europie, zamieszkująca wschodnią, środkową oraz południową część tego kontynentu. Do Słowian zalicza się: Białorusinów, Bośniaków, Bułgarów, Chorwatów, Czarnogórców, Czechów, Kaszubów, Ślązaków, Łemków, Macedończyków, Polaków, Rosjan, Serbołużyczan, Serbów, Słowaków, Słoweńców i Ukraińców oraz ponad 140 pomniejszych grup. W przeszłości istniały również grupy    Słowian dackich Słowian panońskich Słowian połabskich Mniej więcej do połowy XIX w. za Słowian uważano również Wołochów i Mołdawian (zobacz: Alexandru Cihac). Znaczne rozprzestrzenienie Słowian zaważyło na wyodrębnieniu się trzech grup językowych:    Słowian zachodnich Słowian wschodnich Słowian południowych Pochodzenie nazwy "Słowianie" Jedną z licznych hipotez w tej kwestii wiąże nazwę Słowianie ze słowem "słowo". Słowianie byliby to zatem ludzie "znający słowa", potrafiący mówić, w odróżnieniu od innych ludów, z którymi Słowianie się zetknęli, a którzy posługiwali się niezrozumiałym dla nich językiem (por. Niemcy - "niemi, ludzie, którzy nie mówią (zrozumiałym językiem)"). Potwierdza to tezę, że ukształtowanie się etnicznej świadomości Słowian nastąpiło w momencie zetknięcia się ich z innymi ludami. Część badaczy uważa, iż jest to słowo pochodzenia rdzennie słowiańskiego i wzięło się od “słowa”. Inna teoria mówi o obcej etymologii tego wyrazu, prawdopodobnie celtyckiego lub germańskiego pochodzenia. Badacze J. Peisker i H. Łowmiański określali pochodzenie nazwy Słowian od “slovy”- czyli błota. Tłumaczyli to upodobaniem naszych przodków do wilgotnych terenów. W tej kwestii nie ma jednak jednoznacznego wyjaśnienia. Hipotezy dotyczące pochodzenia Słowian Od roku 1745, kiedy Johann Christoph Jordan opublikował w Wiedniu książkę De originibus slavicis, trwają ożywione dyskusje na temat tego, gdzie znajdowała się tzw. prakolebka Słowian i kiedy nastąpiła emigracja ludów słowiańskich z tej prakolebki. Językoznawcy, chociaż zasadniczo różnią się w swoich koncepcjach, zwykle zgadzają się co do jednego faktu: języki słowiańskie powstały w wyniku rozpadu pierwotnego języka prasłowiańskiego. Nie ma jednak uzgodnionego stanowiska co do tego, kiedy i gdzie język prasłowiański istniał oraz kiedy doszło do jego rozpadu. Zasadniczo stanowiska w tej kwestii podzielić można na dwa: 1. wspólnota językowa prasłowiańska istniała w odległych czasach (wymienia się tu często II tysiąclecie p.n.e.); 2. wspólnota językowa prasłowiańska istniała w czasach bliskich pojawieniu się Słowian w antycznych źródłach pisanych, a więc być może nawet dopiero około połowy I tysiąclecia n.e. Większość językoznawców ponadto uważa, że przed etapem istnienia języka prasłowiańskiego istniała wspólnota językowa bałto-słowiańska. Oprócz sporu w sprawie chronologii przemian językowych, trwa spór o położenie pierwotnych siedzib Słowian. W tej kwestii wyróżnić można dwa generalne stanowiska:   koncepcję autochtoniczną, która głosi, że przed etapem swoich wędrówek Słowianie zamieszkiwali tereny środkowej Europy, w szczególności obszar dzisiejszej Polski, pomiędzy Odrą i Bugiem; koncepcję allochtoniczną, która głosi, że przed etapem swoich wędrówek Słowianie zamieszkiwali obszar położony poza środkową Europą; zwykle wskazuje się na Europę Wschodnią jako na miejsce położenia ich pierwotnych siedzib. Dyskusja na temat koncepcji autochtonicznej i allochtonicznej była w ciągu ostatnich 250 lat utrudniona wskutek częstego uwikłania w politykę i ideologię. Dla przykładu, kwestia autochtoniczności Słowian na terenie Polski miała istotne znaczenie dla Polaków w dobie zaborów; w okresie rodzenia się narodowego socjalizmu w Niemczech i w czasach hitlerowskich archeolodzy niemieccy często podkreślali dowody potwierdzające allochtoniczną koncepcję, zaś po II wojnie światowej polscy badacze ponownie często podkreślali dowody archeologiczne świadczące o autochtonizmie Słowian i prasłowiańskim charakterze tzw. Ziem Odzyskanych. Dyskusja ta do dnia dzisiejszego nie jest wolna od emocji. Wśród rozmaitych szczegółowych koncepcji, pomijając te, które nie mają żadnego oparcia w danych naukowych, wymienić można tytułem przykładu następujące proponowane ostatnio lokalizacje "prakolebki" Słowian:  na obszarze Polski, ewentualnie także na Wołyniu i Podolu (koncepcja archeologów Józefa Kostrzewskiego, Witolda Hensla, Konrada Jażdżewskiego czy językoznawcy Witolda Mańczaka oraz mediewisty i onomasty Jerzego Nalepy) o Analiza DNA (Y HG3) [1][2] potwierdza autochtoniczne lub wręcz zachodnie pochodzenie Słowian. o Ostatnie badania antropologiczne (przeprowadzone w latach 2002 - 2004 na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza), dotyczące stopnia zróżnicowania antropologicznego populacji ludzkich zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu, wskazują na prawdziwość koncepcji autochtonicznej.[3] Badania te potwierdziły także wcześniejsze wnioski wysuwane przez J. Czekanowskiego, W. Kockę i A. Wiercińskiego.     na Środkowym Podnieprzu (koncepcja etnologa Kazimierza Moszyńskiego czy archeologów Kazimierza Godłowskiego i Michała Parczewskiego), według językoznawcy Zbigniewa Gołąba: o praojczyzna w górnym dorzeczu Donu do 1000 p.n.e., o pobyt nad środkowym Dnieprem, o po inwazji Scytów (700 p.n.e.) od Odry po Don, według koncepcji Martynowa: o etap protosłowiański w zachodniej części terytorium Bałtów (XII wiek p.n.e.), o oddziaływania substratu italskiego, wytworzenie kultury łużyckiej, o etap prasłowiański: oddziaływania irańskie (V wiek p.n.e.), o osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze (V-III wiek p.n.e.), o kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia (III wiek p.n.e.), o początki naszej ery: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć. wg Trubaczowa: o praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem. Dodatkowo zakłada się niekiedy, że:  grupy plemienne sarmackich koczowników (może plemiona Antów, Serbów i Chorwatów) sprawowały zwierzchnictwo (np. poprzez ochronę przed innymi koczownikami, pobierając za to trybut), dołączyły do Słowian (będących rolnikami, piechotą), w wyniku czego powstała kultura mieszana przypominająca stosunki między Fulbe a Hausa w Afryce. Język prasłowiański miałby być wg nich skreolizowaną formą.  brak (rozpoznanych) Słowian przed 400 r n.e. oznacza, że byli oni wtedy jedną z grup bałtyckich, zapewne skrajnie południową; dorzecze Dniepru w starożytności było zamieszkane przez zróżnicowane grupy mówiące językami bałtyckimi ("Borystenidzi"), ich południowa peryferia została ok. 300-400 zmieszana z Sarmatami i uformowała się w nowy ekspansywny etnos znany jako Słowianie. Istotne jest też że różne koncepcje mają różną historyczną głębię. Za najstarszą kolebką jednoznacznie identyfikowanych przodków Słowian należy przyjąć południową Europę gdzie do 10 tys. lat temu prowadzą wyniki badań genetycznej genealogii wyznaczane przez haplogrupę R1a1 chromosomu Y. Warto nadmienić że są to nowe dane z XXI wieku kompletnie nieznane wcześniejszym historykom którzy mogli się tylko domyślać. Falsyfikacja danych genetycznych jest praktycznie niemożliwa z uwagi na małe prawdopodobieństwo losowych kros mutacji w YDNA - . Również niedawno przeprowadzane badania genetyczne, stanowiące ciekawostkę genetyczną [4] przedstawiają dowody na pokrewieństwo między Polakami a Węgrami. Zarówno Polacy jak i Węgrzy (również Serbołużyczanie) mają najwyższą częstotliwość genetycznego znacznika R1a1 w Europie, który waha się i wynosi od 5 do 60%. Obydwa narody mają również zgodnie z tymi badaniami ten sam znacznik chromosomu Y będący wskazówką mówiącą, że pochodzi od z tego samego ojca i powstał ok. 10 000 lat temu. Źródła do historii Słowian O historii etnosu słowiańskiego można dowiedzieć się ze źródeł pisemnych, genetycznych, paleoantropologicznych, legendarnych, etnograficznych, lingwistycznych i archeologicznych. Najstarsze źródła pisane wymieniające ludy, które ewentualnie mogą być utożsamiane ze Słowianami, pochodzą z I w. n.e. i są dziełem starożytnych historyków i geografów greckich i rzymskich. Wspominają oni mianowicie o ludzie Wenedów (Venedi) lub Wenetów (Venethi), zamieszkującym m.in. tereny identyfikowane z obszarem dzisiejszej Polski. Tacyt w dziele Germania wymienia Wenetów wśród mieszkańców wschodniej Europy (na wschód od Wisły), Pliniusz Starszy w dziele Historia naturalna wymienia Wenedów jako zamieszkujących tereny pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym. W II w. Ptolemeusz z Aleksandrii w dziele Geographia wymienia Wenedów jako zamieszkujących Sarmację, w pobliżu Zatoki Wendyjskiej (utożsamianej z Zatoką Gdańską) i na wschód od rzeki Wistuli (Wisły). Wysunięto przypuszczenie, że Wenedów można identyfikować po części z twórcami archeologicznej kultury przeworskiej. Znacznie później, bo w połowie VI w. n.e., gocki historyk Jordanes w dziele Getica stwierdził, że Słowianie niegdyś zwani byli Wenetami. Na tej podstawie wielu uczonych, już od XIX w. utożsamiało Wenedów/Wenetów ze Słowianami i to utożsamienie stało się podstawowym argumentem dla teorii autochtonicznej. Najstarsze wzmianki, które bez żadnych wątpliwości można wiązać ze Słowianami zawierają dzieła historyków gockich, bizantyjskich, arabskich i innych, począwszy od VI stulecia – m.in. Jordanesa, Prokopiusza z Cezarei, Pseudo-Maurycego, Teofylakta Simokatty, Teofanesa, Konstantyna VII Porfirogenety, Ibrahima ibn Jakuba – a patrząc z perspektywy zachodniej króla angielskiego Alfreda czy tzw. Geografa Bawarskiego. Jeden z pierwszych z nich, Jordanes, wymienia nazwy dwóch odłamów Słowian: Antowie i Sklawinowie lub Sklawenowie (dodając, że dawniej wszyscy Słowianie zwani byli Wenetami). W Geografii Ptolemeusza występują wzmianki o narodzie zwanym Σουοβενοι (Suobenoi), mieszkającym w dorzeczu Wołgi, również niekiedy utożsamianym z Prasłowianami. Początki ekspansji Według najbardziej w chwili obecnej wiarygodnej teorii, przyjmowanej najczęściej w archeologii polskiej, ukraińskiej i rosyjskiej, obszaru wyjściowego migracji Słowian można doszukiwać się w dorzeczu środkowego i górnego Dniepru, na obszarze, na którym w pierwszych wiekach naszej ery (I-IV w. n.e.) archeolodzy wyróżniają archeologiczną kulturę kijowską. Po rozbiciu przez Hunów w r. 375 państwa Gotów, zajmującego rozległe tereny od stoków karpackich i dolnego Dunaju na zachodzie aż po Dniepr na wschodzie, powstała możliwość przesunięcia się protosłowiańskich grup z obszaru dorzecza środkowego i górnego Dniepru na znacznie bardziej atrakcyjne (zarówno ze względu na dogodne warunki do uprawiania rolnictwa, jak i ze względu na bliskość Cesarstwa Bizantyjskiego) tereny dzisiejszej zachodniej Ukrainy i Mołdawii. Osadnictwo słowiańskie w tym okresie (schyłek V - początek VI w.) mogło sięgać na tereny dzisiejszej Polski do linii górnej Wisły jak wynika z przekazu Jordanesa, jak również z wymowy źródeł archeologicznych. Kolejny etap migracji Słowian na południe stał się możliwy po rozbiciu kaganatu huńskiego w roku 454. Wówczas Słowianie przesunęli się na północny brzeg dolnego Dunaju, czyli na granicę Cesarstwa. W latach 518-527 Antowie najechali Bizancjum, potem ich nazwa znika z zapisów historycznych. W latach 549-550 Sklawinowie spustoszyli prawie cały Półwysep Bałkański. W 551 rozbili pod Adrianopolem armię Justyniana I. Przybycie Awarów w tę strefę około roku 558 zmieniło sytuację Słowian, którzy zostali podporządkowani koczownikom. Dalsza ekspansja Słowian na południe odbywała się aż do roku 626 w ramach najazdów awarsko-słowiańskich. Wówczas też bardziej atrakcyjny stał się kierunek migracji na północny-zachód, wzdłuż łuku Karpat na ziemie dzisiejszej Polski (druga połowa VI w.) i dalej na tereny położone nad Łabą na terenie dzisiejszych wschodnich Niemiec (pocz. VII w.). Życie i władza Najstarszy znany ustrój panujący wśród Słowian to demokracja wojenna. Ludność zajmowała się hodowlą bydła i uprawą ziemi, głównie prosa i beru. Budowała osady wzdłuż rzek. Podstawową formą budynku mieszkalnego była niewielka ziemianka o planie kwadratu, z dużym piecem kamiennym lub glinianym. Chaty rozmieszczone były w jednym lub kilku rzędach wzdłuż rzeki. Kultura materialna wczesnych Słowian jest uboga w wyroby metalowe: licznie natomiast występują proste, niezdobione naczynia gliniane, wykonywane bez użycia koła garncarskiego. Słowianie przejawiali jednak łatwość w przyswajaniu sobie obcych wzorów - na terenach, gdzie kontaktowali się z Cesarstwem Bizantyjskim czy z Awarami, występują liczne ozdoby o formach zaczerpniętych z tych kultur. Nad Dunajem Słowianie zapoznali się też z takimi wynalazkami, jak np. koło garncarskie. Kilka spokrewnionych rodzin tworzyło ród, wspólnotę opartą na związkach krwi. Ziemię uprawiano przez kilka lat, a po jej wyjałowieniu się przenoszono siedzibę o kilka lub kilkanaście kilometrów. Na nowym miejscu wypalano las i użyźniano popiołem ugory. Do elity plemiennej należała starszyzna plemienna, wybierana z najbogatszych rodów (żupani i władykowie) oraz wojownicy posiadający konie. Pośród nich, na ogólnym zgromadzeniu zwanym wiecem, wybierano dowódców wojskowych (wojewodów, czelników i kneziów). W czasie wędrówki na zachód i ciągłych wojen właśnie dowódcom wojskowym udało się utrzymać faktyczną władzę polityczną i przekazać ją nawet własnym synom, mimo że większość spraw plemiennych załatwiano nadal podczas ogólnego zgromadzenia (wiecu). Pierwsze państwa słowiańskie Państwo Samona (pierwsza połowa VII w.): założone przez kupca frankijskiego Samona około 624 r. Prawdopodobnie miało charakter związku plemion. Samon dał się poznać jako waleczny władca Słowian, który toczył wojny z Awarami i Frankami. Po jego śmierci państwo rozpadło się.        Karantania: państwo założone przez słowiańskie plemię Karantan. Głównym ośrodkiem był Krnski Grad (okolice dzisiejszego Klagenfurtu w Austrii). Od lat czterdziestych VIII wieku zależne od królestwa Franków. Po klęsce powstania Ljudewita w latach dwudziestych IX wieku jego odrębność została zlikwidowana. Bułgaria: państwo założone przez turecki lud Protobułgarów. Stojący na ich czele chan Asparuch w 681 roku podporządkował swej władzy Słowian zamieszkujących Dobrudżę. W IX wieku Protobułgarzy ulegli slawizacji. Slawonia: państwo ze stolicą w Sisak powstało prawdopodobnie w końcu VIII wieku. Było zależne od królestwa Franków. Władca Slawonii, książę Ljudewit, wzniecił w roku 819 powstanie przeciw Frankom. Zostało ono jednak stłumione, a około 838 roku Slawonia została włączona do państwa frankijskiego. Chorwacja: państwo ze stolicą w Ninie powstało na przełomie VIII i IX wieku. Na początku IX wieku jego władca Borna przyjął chrzest. Księstwo Nitrzańskie: Jest najstarszym znanym organem państwowym Proto-Słowaków. Początkowo niezależne, od 833 część Państwa Wielkomorawskiego. Państwo wielkomorawskie: powstało ok. 830 r. na ziemiach Moraw i Słowacji. Jego pierwszy władca to Mojmir I. Upadło ok. 906 roku w wyniku najazdu Madziarów. Księstwo Błatneńskie (840-876) Słowianie na ziemiach polskich Na ziemiach polskich początkowo podstawową komórką społeczną była rodzina wraz z krewnymi. Grupa rodzin z danego terytorium tworzyła małą społeczność zwaną opolem. Opola z poszczególnych terenów (zazwyczaj oddzielonych od siebie barierami naturalnymi jak rzeki, góry czy bory) tworzyły plemiona (np. Polanie, Wiślanie, Bobrzanie, Goplanie itp.). Na co dzień opolem zarządzał wiec plemienny, który w razie zagrożenia wybierał dowódcę (księcia lub wojewodę). Z czasem jednak tymczasowi wodzowie chcieli utrzymać władzę nad coraz liczniejszymi wspólnotami. Właśnie ich ambicje przyczyniły się do jednoczenia całych plemion we wspólnoty. Na terenach Polski mieszkało wiele plemion słowiańskich, z których największe to Wiślanie (nad górną Wisłą), Polanie (nad Wartą), liczne plemiona śląskie, plemiona pomorskie, Mazowszanie (nad środkową Wisłą), Goplanie (na Kujawach), czy Lędzianie (nad Sanem i Wieprzem). Wiele z nich zapewne zaczęło się jednoczyć, lecz największy sukces odnieśli Polanie. Pierwszym udokumentowanym władcą państwa Polan był Mieszko I. Zgodnie z przekazem Galla Anonima przed Mieszkiem państwem Polan rządził "król" Popiel a po nim kolejni potomkowie Piasta: Siemowit, Lestek i Siemomysł. Za panowania Mieszka I, kiedy Polanie przyjęli chrzest zbiorowo miało miejsce wiele buntów przeciw nowej wierze. Miały one swój najwiekszy wydźwięk w powstaniu za Mieszka II, lecz nawet wsześniej kapłani starej wiary obmywali wiernych ze chrztu w dawnych świętych miejscach chcąc utrzymać jak naliczniejszą grupę zwolenników wśród niższych warstw społecznych. Języki słowiańskie - grupa języków w obrębie rodziny języków indoeuropejskich (podrodzina bałtosłowiańska). Składa się z trzech zespołów językowych: zachodnio-, wschodnio- i południowosłowiańskiego. Najstarsze zachowane manuskrypty z tekstami słowiańskimi pochodzą z X wieku. Do zapisu języków słowiańskich używane są lub były alfabety: głagolicki, cyrylicki i łaciński (w niewielkim zakresie również arabski). Wywodzą się z języka prasłowiańskiego używanego przez dawnych Słowian, który uległ ostatecznemu rozbiciu na dialekty regionalne w wyniku ekspansji Słowian na Bałkany w VI wieku naszej ery. Językami słowiańskimi posługuje się ponad 300 mln osób. Na bazie języków słowiańskich powstały też sztuczne języki słowiańskie jak slovio, meżduslavianski i glagolica, które są zrozumiałe dla mówiących przynajmniej jednym językiem słowiańskim. Na podstawie wschodniosłowiańskich dialektów Syberii (z zapożyczeniami z języków tureckich oraz języka arabskiego) opracowano sztuczny język syberyjski. Również oparte na językach słowiańskich są fikcyjne języki północnosłowiańskie oraz wenedyk, język romański który przeszedł podobny rozwój jak polski. POCHODZENIE INDOEUROPEJCZYKÓW – HIPOTEZY 1. Teorie praojczyzny indoeuropejskiej Istnieją liczne teorie na temat domniemanej pierwotnej siedziby Indoeuropejczyków. Niektórzy specjaliści łączą te ludy z tzw. kulturą grobów kurhanowych (zob. teoria kurhanowa). Kultura ta zamieszkiwała tereny na północ od Morza Czarnego – od Kaukazu aż po Karpaty – między V i III tysiącleciem p.n.e.. Według zwolenników tej teorii ekspansja ludów indoeuropejskich przebiegała w kierunku Indii, a następnie Persji, Bliskiego Wschodu i Europy (niektórzy sugerują jednoczesne przemieszczanie się Indoeuropejczyków z ich pierwotnych siedzib w kierunku Europy Wschodniej). Według innej teorii praojczyzną Indoeuropejczyków były tereny Azji Mniejszej (jest to tzw. hipoteza anatolijska, wysunął ją Colin Renfrew). Teoria kurhanowa Hipoteza stworzona w 1956 roku przez Mariję Gimbutas. Dotyczy rozwoju i rozprzestrzeniania ludności praindoeuropejskiej. Uwzględnia występowanie kurhanów, zależności językowe oraz dystrybucję genu R1a z markerem (M17). Również poprzednie kultury naddunajskie wykazują podobieństwa. W rozwoju kultur mamy fale migracji, których najbardziej genetycznie prężne czoła czasami zawracają po napotkaniu naturalnych barier (TBH). Jest to uzupełnienie hipotezy kurhanowej, zakładającej jednokierunkową migrację. Dwie hipotezy rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich: >> Hipoteza 1 (wędrówki plemion) Najbardziej tradycyjna hipoteza pochodzenia Indoeuropejczyków wskazuje na stepową lokalizację ich ojczyzny oraz na grupy plemion, które opuściły swoje pierwotne siedziby gdzieś w Azji i przywędrowały w kilku falach do Europy i południowo-zachodniej Azji niosąc języki wywodzące się ze wspólnego indoeuropejskiego pnia. >> Hipoteza 2 (rozwój rolnictwa) Druga przedstawiona tu hipoteza wyklucza migracje plemion i przypisuje rozprzestrzenienie się języków indoeuropejskich na skutek rozwoju rolnictwa w Anatolii i jego rozejściu się po Europie i zachodniej Azji. Plemiona zbieracko-łowieckie adaptowały zarówno język jak i kulturę rolniczą niesioną przez rozprzestrzeniających się wczesnych rolników. Jest to tzw. teoria fali. ( Colin Renfrew) HIPOTEZA 1 (WĘDRÓWKI PLEMION) Przyjmując, że w przeszłości istniał jeden wspólny język praindoeuropejski można śmiało założyć, że istniał lud mówiący tym językiem. Rzekomą praojczyznę ludu mówiącego językiem praindoeuropejskim lokalizuje się gdzieś na stepach południoworosyjskich lub kazachskich (wg teorii stepowej) lub gdzieś w strefie leśnej w klimacie umiarkowanym też na terenach rosyjskich (teoria leśna). Na poparcie tych teorii można przytoczyć wiele argumentów będących efektem prac naukowych językoznawców badających języki rodziny indoeuropejskiej oraz rekonstruujących język praindoeuropejski. Szacuje się, że wspólnota indoeuropejska istniała w V-IV tysiącleciu p.n.e. Nie wiadomo dokładnie kiedy mogła ulec rozpadowi na mniejsze grupy. Zasadniczo Indoeuropejczykom przypisuje się znajomość konia z uprzężą. Ten udomowiony został ok. 3000 lat p.n.e., więc wspólnota mogła wtedy jeszcze istnieć. W kolejnych stuleciach wspólnota miała się powoli rozpadać. Przedstawiana tu hipoteza poza stepowym pochodzeniem Indoeuropejczyków zakłada także, że proces rozpadu dokonywał się na skutek migracji plemion indoeuropejskich, lecz nie wiadomo co mogło być bodźcem który uaktywnił proces opuszczania pierwotnych siedzib przez lud indoeuropejski. Odłączające plemiona poszukiwały lepszego miejsca pod osadnictwo. Oddalające się plemię traciło kontakt z pozostałymi i wraz z upływem czasu język, którego używali jego członkowie począł się zmieniać. Na podstawie badań językowych określono stopień pokrewieństwa pomiędzy poszczególnymi grupami języków indoeuropejskich szkicując przypuszczalny schemat rozpadu wspólnoty. Poniższy rysunek obrazuje drzewo genealogiczne ludów indoeuropejskich. Powolny rozpad wspólnoty indoeuropejskiej miały zainicjować odłączający się Hetyci (dający początek językom anatolijskim), Grecy (dając początek językom helleńskim), Armeńczycy (dający początek językom ormiańskim). Na dalszym etapie od wspólnoty odłączyli się Indoirańczycy, potem Trakowie. Hetyci mieli pojawić się ok. 2000 r. p.n.e. w Anatolii, zapiski z Hattusas (obecnie środkowa Turcja) archiwum glinianych tabliczek z inskrypcjami wyrytymi pismem klinowym są najstarszymi najstarszymi pisanymi zabytkami w języku hetyckim (obecnie wymarłym), a zarazem najstarszym pisanym zabytkiem indoeuropejskim. Pochodzą one nawet z XV w. p.n.e. Indoirańczycy osiedlili się na terenie dzisiejszego Iranu Afganistanu Pakistanu oraz Indii. Część Indoirańskiego szczepu pozostała na stepach (późniejsi Scytowie i Sarmaci). Grecy dotarli do nad morze Egejskie ok. 1200 r. p.n.e. Po rozejściu się pierwszej fali ludów pozostał w jedności lud zwany staroeuropejskim. On z czasem uległ rozpadowi a kolejne fale odłączających się plemion wędrowały na zachód osiedlając się w Europie. Byli to Celtowie, Italikowie, Ilirowie (prawdopodobnie przodkowie dzisiejszych Albańczyków), potem Germanowie a także Słowianie i Bałtowie. Na skutek migracji plemion indoeuropejskich prawie cały obszar Europy stał się ostoją różnych grup języków indoeuropejskich. Wyjątek stanowią dziś języki ugrofińskie (w Finlandii, Estonii, Węgrzech i północnej Rosji) i baskijski (w północnej Hiszpanii). Aby język przyniesiony przez plemiona mógł się utrzymać, miejscowe społeczności musiały zasymilować się z przybyszami przejmując nową mowę. Ta hipoteza ma wiele potwierdzeń natury językowej, np.: stworzenie drzewa genealogicznego języków indoeuropejskich stanowiącego podstawę przypuszczeń dotyczących rozpadu wspólnoty. Niemniej jednak archeologia nie przynosi potwierdzeń co do migracji plemion ze wschodu na zachód. Pojawia się też problem nieznajomości wspólnych dla grup języków indoeuropejskich w Europie rdzeni słów określających morze, las, jabłko i dąb w językach południowej Europy (celtyckie, italskie, iliryjskie) podczas gdy istnieją takowe w językach północnych (słowiańskie, germańskie, bałtyjskie). HIPOTEZA 2 (ROZWÓJ ROLNICTWA) Druga hipoteza jest bardzo radykalna, gdyż teoria o stepowej ojczyźnie Indoeuropejczyków oraz migracji plemion ma duże poparcie. Radykalizm wynika po pierwsze z odrzucenia migracyjności plemion na tak wielką skalę jak w hipotezie pierwszej, po drugie głównym rozprzestrzenianie się języków indoeuropejskich miało nastąpić w wyniku przesuwającej się fali niosącej rolnictwo. Omawiana hipoteza kwestionuje nieograniczoną zasadność przypisywania Praindoeuropejczykom cech rzekomej ojczyzny, jak też znajomości pewnych technologii odnosząc się do zrekonstruowanych słów języka praindoeuropejskiego, wynikających z badań rdzeni danych słów wspólnych we wszystkich (lub znacznej części) języków indoeuropejskich. Cytując A.B. Keitha: "gdyby traktować wszystkie świadectwa językowe dosłownie, to doszlibyśmy do wniosku, że pierwsi użytkownicy indoeuropejskiego znali masło, ale nie znali mleka, znali śnieg i stopy, ale nie znali deszczu i rąk". Wraz z upływem czasu słowa niekiedy zmieniają swoje znaczenie, więc 5 tyś lat temu mogły oznaczać co innego. Nie należy wykluczać też innowacji językowych - słów, które przechodzą z języka do języka (innowacje i zapożyczenia to najwięksi wrogowie paleojęzykoznawstwa). A zatem idąc od najdawniejszych czasów, na Bliskim Wschodzie w kilku niezależnych miejscach pojawili się pierwsi rolnicy. Jednym z takich miejsc jest Anatolia (dzisiejsza środkowa Turcja). Archeolodzy odkryli tam osady rolnicze takie jak Catalhoyuk i Hacilar datowane na ok. 7000 r. p.n.e. Pierwsi anatolijscy rolnicy znali pszenicę płaskurkę i jednorzędową oraz owce i kozy. Można założyć, że ci pierwsi rolnicy mówili wczesną formą języka indoeuropejskiego. Wielkość wynalazku jakim było rolnictwo zmieniło zupełnie działalność człowieka i sposoby pozyskiwania żywności. Śmiało można przyjąć, że doprowadziło to do szybszego wzrostu ludności na danym terenie, co jednocześnie odbijało się konieczności poszukiwania nowych terenów pod uprawy i pastwiska. Wzrost liczby ludności na danym terytorium do pewnej krytycznej wielkości (prawdopodobnie ok. 5 os/km2) stwarzał konieczność dalszej ekspansji gdyż możliwości gospodarki rolnej w ówczesnych czasach nie dawały szansy wyżywienia wszystkich mieszkańców danego terytorium. Tak więc rolnictwo rozchodziło się na zasadzie fali: wzrost populacji powodował rozchodzenie się pierwszych rolników wraz z nową technologią. Osiedlali się oni w mniejszej lub większej odległości od miejsca, z którego pochodzili. Niemniej jednak przypuszcza się, że średnia prędkość rozchodzenia się rolnictwa w Europie to ok. 1000 km na 1000 lat. Oczywiście proces ten na pewno zachodził nierównomiernie z uwagi na ukształtowanie terenu, ale wzrost gęstości zaludnienia na danym terytorium z ok. 0,1 os/km2 (w społecznościach zbieracko-łowieckich w Europie) do ok. 5 os/km2 (po nadejściu rolnictwa) ustalał średnie tempo wędrówki na 1 km/rok. Rolnicy mówili jakąś wczesną odmianą indoeuropejskiego, wchodząc na nowe terytoria prawdopodobnie asymilowali miejscowe plemiona zbieracko-łowieckie stojąc na wyższym poziomie rozwoju. Poprzez dominację technologiczną przybyszów zachodziła wymiana językowa, lokalne plemiona mezolityczne przejmowały rolnictwo oraz nowy język. Nie wszędzie taki proces musiał zachodzić, czego dowodem może być język etruski (tu mógł zajść przypadek odwrotny - to rolnicy zasymilowali się z miejscowymi plemionami przyjmując ich język). Z Anatolii na zasadzie przesuwającej się fali dotarli ok. 5500-5000 r. p.n.e. do dzisiejszej Grecji. W dalszych stuleciach zajmowali tereny Półwyspu Bałkańskiego i południowych Włoch. Na skutek fali praktycznie cała Europa (z wyjątkiem płn. Skandynawii i płn. Rosji) przyjęła rolnictwo do ok. 3000 r. p.n.e. Na ziemiach polskich nadejście rolnictwa nastąpiło ok. 4600-4200 r. p.n.e. W wyniku rozchodzenia się rolnictwa z Anatolii nastąpiły transformacje, które doprowadziły do wytworzenia się grup języków i kultur archeologicznych. Transformacje (wg rysunku): 1. język protogrecki, 2. języki iliryjskie i trackie (kultury strefy umiarkowanej, 3. języki protoceltyckie i protogermańskie (kultura ceramiki wstęgowej), 4. języki protosłowiańskie (kultura trypolska), 5. języki protogermańskie (kultura pucharów lejkowatych), 6. języki protoitalskie (kultura impresso), 7. języki protoceltyckie i wczesne języki iberyjskie (iberyjska kultura neolityczna), 8. języki protoceltyckie, 9. języki protoceltyckie (kultura ceramiki wstęgowej), 10. języki praindoeuropejskie na stepach - prawdopodobnie, że indoirańskie. Można przypuszczać, że rolnicy mówiący pewną wczesną odmianą indoeuropejskiego rozproszyli go bez mała po całej Europie. Nie ma dowodów czy np. ok. 3000 r. p.n.e. cała neolityczna rolnicza Europa mówiła względnie jednakowym językiem, czy już wcześniej podzielił się on na dialekty. Niemniej jednak rozejście się indoeuropejskiego za pomocą fali tłumaczy (wspomniany przy omawianiu pierwszej hipotezy) brak jednolitych określeń dla lasu, jabłka czy dębu w językach południowo-europejskich. Tam gdzie te rośliny występowały nazwa utrwaliła się, a tam gdzie ich nie było - nie było też słów określających je. Trudniej jest jednak wytłumaczyć za pomocą fali rozwój języków indoirańskich. Niewykluczone, że fala rozchodziła się w kierunku wschodnim na tereny dzisiejszego Iranu, Afganistanu, Pakistanu i Indii niosąc języki indoeuropejskie. Cywilizacja doliny Indusu przeżywała rozkwit ok. 3000 r. p.n.e. i gwałtownie upadła ok. 1800 r. p.n.e. Nie wiadomo co było tego przyczyną. Najstarsze indyjskie dzieło literackie "Rygweda" wspomina o najeździe wojowniczych Ariów na rydwanach. Można przypuszczać, że był to najazd zorganizowanych wojowniczych plemion z północy (z dzisiejszego Uzbekistanu czy Turkmenistanu) mówiących przodkiem późniejszych języków indoirańskich. Z drugiej zaś strony można nie dawać wiary zapisom "Rygwedy" i przyjąć, że rolnictwo dotarło na zasadzie fali z Bliskiego Wschodu natomiast cywilizacja Indusu upadła wskutek załamania się systemu. Wojowniczy nomadowie ze stepów azjatyckich, którzy mogli przynieść języki indoeuropejskie w dolinę Indusu prawdopodobnie dotarli też do chińskiego Turkiestanu, gdzie natrafiono na inskrypcje w językach tocharskich. HIPOTEZA 1 KONTRA HIPOTEZA 2 Co wybrać? Pierwsza hipoteza jest zdecydowanie bardziej popularna, ponieważ jest dużo starsza i była pierwszą kompleksową hipotezą w tym temacie. Dlatego niemalże we wszystkich książkach popularnonaukowych przyjmuje się, że języki indoeuropejskie rozeszły się po Europie i Azji dzięki migracjom plemion mówiących językami indoeuropejskimi. Druga hipoteza jest nie mniej prawdopodobna, ale dla zwolenników starszej hipotezy trudniejsza do zaakceptowania. W ostatnich latach pojawiają się także kolejne hipotezy będące niekiedy kombinacjami obu wspomnianych wyżej.