Transcript
Językoznawstwo I SD Zajęcia 03 Wariancja fakultatywna w fonologii Warianty językowe: elementy języka, które traktuje się identycznie pod względem funkcjonalnym, chociaż różnią się formalnie. Najczęściej w fonologii: allofon. Wariant fakultatywny (pol. n – ŋ przed k, g) lub kombinatoryczny (ang. L: tylko przed spółgłoskami i w wygłosie – l: tylko przed samogłoskami). Neutralizacja opozycji językowej: opozycja językowa ulega neutralizacji, gdy w jakimś kontekście zniesiona zostaje opozycja funkcjonalna między dwiema skądinąd różnymi kategoriami. Neutralizacja w fonologii: np. niedystynktywny charakter dźwięczności spółgłosek w wygłosie wyrazu w języku polskim, niemieckim. Relacje paradygmatyczne między fonemami: np. t : d : m : s w serii tama : dama : mama : sama. Relacja in absentia, ponieważ zachodzi między elementami, których w danym wyrażeniu nie ma. Relacje syntagmatyczne między fonemami: asymilacje, dysymilacje, metateza. Relacje in preasentia, ponieważ zachodzą między elementami rzeczywiście występującymi w danym wyrażeniu. Asymilacja fonetyczna (upodobnienie): proces polegający na częściowej lub pełnej adaptacji głoski do jej fonetycznego otoczenia, zależny od kontekstu. Wyróżniamy asymilacje pod względem miejsca artykulacji sposobu artykulacji Procesy asymilacyjne działają przede wszystkim w obrębie elementarnych struktur fonotaktycznych (grupy spółgłoskowej lub sylaby); czasem zakres asymilacji stanowi cały wyraz (asymilacja na odległość), np. lewolwer – rewolwer lub wielowyrazowa fraza (upodobnienia międzywyrazowe). Dylacja: asymilacja dwóch głosek nie sąsiadujących z sobą bezpośrednio (asymilacja na odległość). Wyróżniamy asymilację wsteczną (regresywną) i postępową (progresywną). Krańcowym efektem procesów asymilacyjnych są uproszczenia ciągów fonicznych, polegające na zaniku jakiegoś segmentu fonologicznego lub zlaniu się ciągu głosek w pojedynczą głoskę. podczas – potczas (pod względem dźwięczności, sposobu artykulacji) – po_czas (pod względem miejsca artykulacji) asymilacja wsteczna: rybka [rypka] – rybek, prośba [proźba] – prosić, na granicy dwóch wyrazów [stoz drevna] (stos drewna), [stuk śana] (stóg siana). W polszczyźnie powszechne upodobnienie wsteczne. Asymilacja postępowa: krzak [kszak], kwas [kfas]. Pewne różnice dialektalne w polszczyźnie: w wymowie warszawskiej zanik dźwięczności w wygłosie, nawet jeśli następny wyraz zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski sonornej (pociąk osobowy, stuk maszyny); wymowa krakowska – dźwięcznie (pociąg osobowy, stug maszyny).
9
Inne przykłady asymilacji z polszczyzny: zmiękczenia (palatalizacja) spółgłosek przed [i] oraz [j]. Wymowa szybka i mniej staranna: zmiana jednego fonemu w inny, np. rozziew [roźźef], bezsilny [beśśilny] lub wręcz ściągnięcie dwu identycznych spółgłosek w jedną [roźew]. Warianty zmiękczone nie mogą wystąpić w wygłosie, przed pauzą. Regularne upodobnienia spółgłosek zwarto-wybuchowych, zwarto-szczelinowych i szczelinowych powodują, że fonemy dźwięczne zastępowane są bezdźwięcznymi przed innymi bezdźwięcznymi i przed pauzą, a fonemy bezdźwięczne zastępowane są dźwięcznymi przed innymi dźwięcznymi, np. dąb [domp] – dębu [dembu], stożek – stożka [stoszka]. Dysymilacja: w niektórych dialektach polszczyzny: lekki – letki, miękki – miętki Synharmonizm: połączenie harmonii wokalicznej z ‘harmonią spółgłoskową’, kiedy w obrębie wyrazu wszystkie samogłoski i spółgłoski mają tę samą charakterystykę z punktu widzenia fonologicznej cechy dystynktywnej, stanowiącej podstawę synharmonii. Synharmonia dotyczy palatalności (artykulacji przedniej) i labialności (zaokrąglenia). Charakteryzuje niektóre języki tureckie, np. tatarski, kazachski, kirgiski. Palatalizacja (zmiękczenie): palatalna artykulacja dodatkowa (sekundarna) głoski, charakterystyczna np. dla pol. zmiękczonych spółgłosek wargowych (pies, biały, fiołek, wino, miód), ale również w pol. zmiękczonych spółgłoskach przedniojęzykowo-zębowych (tiara, diabeł, Francja, móc jechać, Rosja, wizja). Także proces asymilacji fonetycznej, polegający na przesunięciu miejsca artykulacji głoski ku podniebieniu. Dysymilacja (odpodobnienie, rozpodobnienie): proces fonetyczny polegający na wytworzeniu różnic albo na powiększeniu istniejących (odpodobnieniu) między głoskami współwystępującymi wewnątrz jakiegoś ciągu fonicznego. Metateza: przestawienie, zmiana wzajemnego uporządkowania jednostek języka, np. fonemów. Analiza prozodyczna. Prozodia: dział fonologii badający funkcję spełnianą w języku przez cechy foniczne o charakterze ponadsegmentalnym (tzn. cechy prozodyczne) będące atrybutami sylaby lub ciągu sylab. Wyróżniamy następujące cechy prozodyczne: siła głosu (akcent), iloczas, ton (intonacja). Cechy te rozpoznawalne są jedynie w kontekście poprzez kontrast istniejący pomiędzy danym odcinkiem wypowiedzi a odcinkiem (odcinkami) bezpośrednio z nim sąsiadującym. Fonologiczne cechy dystynktywne (diakrytyczne): właściwości fonetyczne spełniające w danym języku funkcję odróżniającą, tzn. wykorzystywane w nim jako sygnały pozwalające na rozróżnienie znaków językowych. Jakobson: istnieje uniwersalny, niewielki zbiór fonologicznych cech dystynktywnych, z których każda może przybierać dwie wartości: dodatnią i ujemną, np. składnikiem wszystkich fonemów spółgłoskowych jest fcd [+spógłoska], a samogłoskowych [-spółgłoska]. Obecnie przyjmuje się, że niektóre cechy można istotnie tak właśnie przedstawić, zawsze obecne lecz z dodatnią lub ujemną wartością, inne jednak, tzw. cechy jednowartościowe, mogą ale nie muszą być obecne (np. labialność). Oznacza to, że podczas gdy np. dźwięczność dzieli fonemy na dźwięczne i bezdźwięczne, labializacja pozwala wyróżnić grupę fonemów o tej cesze, ale nie mówi nic o pozostałych fonemach (brak im ‘wspólnego mianownika’).
10
Żaden język nie wykorzystuje pełnego zbioru uniwersalnie możliwych fcd; języki różnią się zatem (na płaszczyźnie fonologicznej) tym, które spośród uniwersalnych fcd są w danym języku wykorzystane. Języki różnią się również kombinatoryką fcd na płaszczyźnie paradygmatycznej (dopuszczalne ‘wiązki’ współwystępujących w jednym fonemi fcd), np. w języku rosyjskim niemożliwa jest kombinacja cech [+nosowość] [-spółgłoska] oraz na płaszczyźnie syntagmatycznej (dopuszczalne ciągi fcd), np. synharmonia w uralskich. Podstawowe cechy dystynktywne + / - spółgłoska Obecność przeszkody w kanale głosowym w trakcie wymawiania fonemu lub jej brak. [-spółgłoska] samogłoski, półsamogłoski (głoski przejściowe, dźwięki ześlizgowe) – ł, j, także h, zwarcie krtaniowe + / - sonorant [+ sonorant] Półsamogłoski, nosowe, boczne [l], niektórzy zaliczają tu również samogłoski i zwarcie krtaniowe.
11
W języku holenderskim, w niektórych kontekstach przed końcówką dającą zdrobnienie (deminutivum) pojawia się [ə]. Kiedy tak się dzieje? bal kom laχ kan kar pεt
balətjə komətjə laχjə kanətjə karətjə pεtjə
‘piłka’ ‘miska’ ‘śmiech’ ‘dzbanek’ ‘wózek’ ‘czapka’
diŋki toj kap bεs rok diŋ sok
diŋki tojtjə kapjə bε∫ə rokjə diŋətjə sokjə
‘Dinky Toy’ ‘kaptur’ ‘jagoda’ ‘spódnica’ ‘rzecz’ ‘skarpeta’
W odmianie hiszpańskiego mówionego w Kolumbii (rejon Kordoby) w procesie asymilacji pierwsza z dwóch sąsiadujących spółgłosek zostaje zamieniona na identyczną co następna (geminata). Jednak dzieje się tak tylko w pewnych okolicznościach. Jakich? forma dawniejsza serdo awto talko doktor algo neptuno fohforo magdalena ojgo arma ahno
forma późniejsza seddo awto takko dottor aggo nettuno fohforo maddalena ojgo amma ahno
‘wieprzowina’ ‘samochód’ ‘talk’ ‘lekarz’ ‘coś’ ‘Neptun’ ‘zapałka’ ‘Magdalena’ ‘cebula’ ‘broń’ ‘osioł’
W holenderskim niektóre szeregi identycznych spółgłosek (na granicy wyrazów) ulegają ‘degeminizacji’. Które? χe:l lampjə fis sapjə le:χ χa:tjə fra:j jaχt lø:k kint dom mεns ryv ve:r do:f fεntjə χutko:p pak fεin na:χəltjə niv vontjə kar radεi∫əs
χe: lampjə fi sapjə le: χa:tjə fra:j jaχt lø: kint do mεns ryv ve:r do: fεntjə χutko: pak fεi na:χəltjə niv vontjə ka radεi∫əs
‘żółta lampa’ ‘wstrętny napój’ ‘pusta dziura’ ‘piękny jacht’ ‘miłe dziecko’ ‘niemądra kobieta’ ‘burzliwa pogoda’ ‘głuchy facet’ ‘tani garnitur’ ‘dobry gwóźdź’ ‘świeża rana’ ‘ładunek rzepy’
12
