Transcript
Otwarte forum. Wychowanie Fizyczne i Sport, 51 (1), 47-54, 2007 Udział współautorów: A plan i organizacja badań B zbieranie danych C analiza statystyczna D interpretacja wyników E zebranie piśmiennictwa F przygotowanie artykułu G pozyskanie środków na badania Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) wersja polska Elżbieta Biernat 1 A B D - F, Romuald Stupnicki 2,3 A D F G, Antoni K. Gajewski 2 D 1 Szkoła Główna Handlowa, Warszawa; 2 Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa; 3 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Wychowania Fizycznego, Rzeszów Streszczenie Oceny poziomu fizycznej aktywności populacji dokonuje się za pomocą technik kwestionariuszowych. Za jeden z najlepszych na świecie uważany jest Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire -IPAQ), którego polska wersja została oficjalnie zarejestrowana i przedstawiona w pracy. IPAQ wyraża aktywność fizyczną w jednostkach MET-min/tydzień, co pozwala na łatwe klasyfikowanie ankietowanych do jednej z trzech kategorii aktywności: niewystarczającej (poniżej 600), dostatecznej ( lub ) lub wysokiej (powyżej 1500 lub 3000 MET-min/tydzień). Omówiono treść długiej i krótkiej formy kwestionariusza, a także problemy metodyczne związane ze stosowaniem ich w Polsce. Problemy te dotyczą przede wszystkim techniki ankietowania, klasyfikacji wysiłków oraz terminu przeprowadzenia badań. Słowa kluczowe Międzynarodowy kwestionariusz - Aktywność fizyczna - Polska Wprowadzenie Poziom aktywności fizycznej jest pozytywnym miernikiem zdrowia różnych populacji [8]. Wybór metody oceny aktywności fizycznej zależy głównie od celu oraz zakresu badań (wielkości grupy) [24]. W badaniach przekrojowych i longitudinalnych stosuje się przede wszystkim - proste do wykonania, tanie, niewymagające specjalistycznego sprzętu, zapewnienia warunków laboratoryjnych, gromadzenia osób w miejscach przeprowadzania badania, możliwe do zastosowania niezależnie od wieku, płci i stanu zdrowia - różnego rodzaju kwestionariusze [4,18,23]. Porównanie aktywności fizycznej różnych populacji, określenie warunkujących ją czynników oraz przyczyn zróżnicowania jest trudne. Problem stanowią różnice pojęciowe i terminologiczne, odmienność kulturowa badanych oraz ogromna ilość bardzo trudnych do uwzględnienia czynników modyfikujących [2,14,15,17,30]. W przekrojowe badania aktywności fizycznej angażuje się coraz więcej ośrodków naukowych na świecie [4,6,8,9,25,27,28,29,32,33,35]. Również w Polsce po- święca się wiele uwagi temu problemowi [10,20,21,22,31]. Jednak w większości dostępnych badań i analiz prowadzonych przez polskie instytucje naukowe, GUS bądź ośrodki badania opinii publicznej (CBOS) - częstość i czas trwania ćwiczeń fizycznych również oceniano w różny - nie możliwy do porównania sposób, bądź przyjmowano różnorodne definicje siedzącego i aktywnego trybu życia. Pojawia się więc konieczność ujednolicenia procedury postępowania oraz stosowania uznanych, sprawdzonych i standaryzowanych instrumentów badawczych, umożliwiających przeprowadzenie porównania wyników badań zarówno w obrębie jednego kraju, jak i między krajami [16]. Ostatnio wiele międzynarodowych środowisk badawczych tj. European Health Interview Survey (EUROHIS), European Physical Activity Surveyance System (EUPASS), Europejski Sondaż Społeczny 2002 [36,37] szczególnie rekomendują Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire; IPAQ) [38]. Booth [7] określił go nawet jako jedyną realną metodę do stosowania w badaniach dużych populacji w krajach rozwiniętych i rozwijających się, Adres autora: Dr Elżbieta Biernat, ul. Słomiana 27a, Warszawa 48 E. Biernat i wsp. jedyną realną metodę do stosowania w badaniach dużych populacji w krajach rozwiniętych i rozwijających się, a European Physical Activity Surveyance System [37] za najbardziej zaawansowany międzynarodowy sposób oceny aktywności fizycznej, oceny częstotliwości, czasu trwania i intensywności uczestnictwa na poziomie populacji. Zaletą IPAQ jest jego staranne opracowanie przez autorów ścisłych reguł metodologicznych, umożliwiające porównania międzynarodowe. Kwestionariusz przystosowany jest do warunków danego kraju oraz uwzględnia specyfikę trybu życia [9]. Rygorystyczne przestrzeganie jednolitości terminologicznej i pojęciowej różnych wersji językowych, jak również standaryzacja tego narzędzia do oceny poziomu prozdrowotnej aktywności fizycznej, czyni kwestionariusz IPAQ szczególnie zalecanym. Celem pracy jest przedstawienie zatwierdzonej przez międzynarodowy komitet IPAQ polskiej wersji L7DPAR (Last 7 Days Physical Acvtivity Recall) oraz ukazanie problemów, z którymi można się spotkać stosując to narzędzie badawcze w Polsce. Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) Sugestię stworzenia kwestionariusza mierzącego aktywność fizyczną w różnych krajach, wysunął w 1996 r. Michael L. Booth. W 1998 r. w Genewie spotkał się zespół naukowców, którzy w latach opracowali 8 wersji Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej - IPAQ (4 długie i 4 krótkie). Zarówno wersja długa, jak i krótka mają dwie zasadnicze mutacje przeciętny tydzień (usual week) i siedem ostatnich dni (last 7 days) oraz występują w dwóch formach jako wywiady zbierane przez telefon oraz jako kwestionariusze wypełniane przez respondentów. Kwestionariusz przeznaczony jest dla osób w wieku lat. Długi kwestionariusz IPAQ składa się z 5 niezależnych części i zawiera szczegółowe informacje z zakresu aktywności fizycznej związanej z pracą zawodową, z przemieszczaniem się, pracami domowymi, rekreacją i sportem oraz czasem spędzonym siedząc [9,26]. Część 1 zawiera pytania dotyczące wysiłku fizycznego związanego z pracą zawodową, pracą w rolnictwie, nauką, pracą społeczną i każdą inną niepłatną pracę, która jest wykonywana poza domem. Nie uwzględnia się czynności wykonywanych wokół domu np. prac domowych, prac w ogrodzie, ogólnie prac porządkowych oraz opieki nad rodziną. Tematykę tę obejmuje część 3. Część 2 dotyczy aktywności komunikacyjnej, sposobu przemieszczania się z miejsca na miejsce (włączając w to pracę, zakupy, rozrywkę itp.). Uwzględnia ona czas spędzony w pojazdach, w celach komunikacyjnych. Część 3 odnosi się do niektórych rodzajów wysiłku fizycznego wykonywanych w domu i wokół domu (np. prac domowych, uprawy ogródka i ogólnych prac porządkowych oraz opieki nad rodziną). Część 4 poświęcona jest aktywności fizycznej związanej z rekreacją, sportem, ćwiczeniami fizycznymi lub rozrywką i wypoczynkiem. Nie uwzględnia się w niej tych rodzajów aktywności fizycznej, o których już wspominano w części związanej z pracą zawodową, z przemieszczaniem się z miejsca na miejsce, z pracami domowymi, ogólnymi pracami porządkowymi i opieką nad rodziną. Część 5 dotyczy czasu spędzonego siedząc w pracy, w domu, podczas nauki i w wolnym czasie (np. przy biurku, z wizytą u przyjaciół, podczas czytania, oglądania telewizji leżąc lub siedząc). Nie bierze się pod uwagę czasu spędzonego siedząc w pojeździe mechanicznym, bo o tym już była mowa w części 2 [38]. Krótki kwestionariusz zawiera 7 pytań dotyczących wszystkich rodzajów aktywności fizycznej związanej z życiem codziennym, pracą i wypoczynkiem. Pod uwagę wzięto czynności wykonywane w pracy zawodowej, w domu, w jego otoczeniu, w przemieszczaniu się z miejsca na miejsce oraz w czasie wolnym poświęconym rekreacji, ćwiczeniom lub sportowi. Zbierane są informacje na temat czasu spędzonego siedząc, chodząc oraz czasu poświęconego na aktywność ruchową - intensywną i umiarkowaną. W obu kwestionariuszach (długim i krótkim) brane są pod uwagę jedynie czynności trwające co najmniej 10 minut (bez przerwy). Pytania zadawane są wszystkim osobom wylosowanym do badań, niezależnie od tego, czy ktoś uważał się za osobę aktywną fizycznie, czy też nie. W roku 2000, 14 ośrodków naukowych przeprowadziło w 12 krajach rozwiniętych i rozwijających się badania przydatności, trafności i rzetelności kwestionariusza [9]. Najważniejsze wnioski wypływające z tych badań: W większości krajów (9 na 14) uznano, że sformułowanie ostatnie 7 dni jest lepsze niż ostatni tydzień. Obserwacje te poczyniono tak w krajach rozwijających się, jak i rozwiniętych. Nie stwierdzono różnic w rzetelności i trafności między wersją długą i krótką, jednak wersja krótka jest prostsza w stosowaniu. Wersja długa powinna być stosowana w badaniach naukowych, szczególnie wtedy, kiedy dokładnie analizowana jest któraś z form aktywności fizycznej. Wersja krótka może być używana do pomiaru i porównania aktywności fizycznej różnych populacji, w obrębie jednego kraju, jak i różnych krajów. Rzetelność kwestionariuszy była nieco lepsza w miastach niż na wsi, toteż należy stosować go z pewną ostrożnością w środowisku wiejskim. IPAQ wersja polska 49 Wersja długa w stosunku do krótkiej daje nieco wyższe oszacowanie aktywności fizycznej. W niektórych krajach kwestionariusz nie powinien być wypełniany przez respondentów, ale używany do zbierania wywiadu przez przeszkolonego ankietera. Jak się wydaje, dotyczy to również Polski (patrz niżej). Obliczanie poziomu aktywności fizycznej Współczynniki intensywności, odpowiadające wielokrotności przemiany podstawowej (Metabolic Equivalent of Work; MET), służące do oceny poszczególnych rodzajów aktywności wymienionych w obu wersjach kwestionariusza pokazano w tabeli 1. 3 lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych, łącznie co najmniej 1500 MET-min/tydzień, 7 lub więcej dni którejkolwiek kombinacji wysiłków (chodzenia, umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczającej 3000 MET-min/ tydzień. Wystarczający osoby, które spełniają jedno z poniższych trzech kryteriów: 3 lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych nie mniej niż 20 minut dziennie, 5 lub więcej dni umiarkowanych wysiłków lub chodzenia nie mniej niż 30 minut dziennie, 5 lub więcej dni którejkolwiek kombinacji aktywności fizycznej (chodzenia, umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczającej 600 METmin/tydzień. Tabela 1. Wartości współczynnika MET dla różnych rodzajów aktywności fizycznej (wysiłków fizycznych) Rodzaj wysiłku Wartości współczynnika MET Wersja długa Wersja krótka Chodzenie 3,3 3,3 Aktywność umiarkowana 4,0 4,0 Aktywność umiarkowana związana z pracą w domu 3,0 * Aktywność intensywna 8,0 8,0 Aktywność intensywna związana z pracą wokół domu 5,5 * Jazda na rowerze jako forma transportu 6,0 ** * W wersji krótkiej, dla aktywności umiarkowanej związanej z pracami w domu przyjmuje się wartość 4,0 MET, a dla aktywności intensywnej związanej z pracami w domu 8,0 MET. ** W wersji krótkiej, wysiłek związany z jazdą na rowerze, w zależności od szybkości jazdy może być traktowany jako aktywność umiarkowana (4,0 MET) lub intensywna (8,0 MET). Każdy rodzaj aktywności fizycznej można wyrazić w jednostkach MET-min./tydzień, mnożąc współczynnik przypisany tej aktywności, przez liczbę dni jej wykonywania w tygodniu oraz czas trwania w minutach na dzień. Np. dla osób, które wykonywało wysiłki intensywne przez 3 dni w tygodniu, przeciętnie przez 30 minut, całkowita wartość MET-min./tydzień = 8, = 720. W wypadku kwestionariusza długiego, w ten sam sposób można obliczyć MET-min./tydzień dla wysiłków związanych z różnymi rodzajami aktywności (pracą zawodową, przemieszczaniem się, pracami domowymi i wokół domu oraz rekreacją i turystyką). W obu kwestionariuszach tygodniową aktywność fizyczną oblicza się sumując wyniki każdego rodzaju aktywności fizycznej. W ten sposób otrzymuje się średnią jednostkę aktywności fizycznej wyrażoną w jednostkach MET-min/tydzień i całkowity czas siedząc w min/tydzień. Na podstawie uzyskanych wyników badane osoby mogą zostać sklasyfikowane ze względu na poziom ich aktywności fizycznej. Wyróżnia się trzy poziomy: Wysoki do tej kategorii klasyfikowane są osoby, które spełniają jeden z poniższych dwóch kryteriów: Niewystarczający osoby, które nie wykazywały żadnej aktywności fizycznej, bądź nie spełniały warunków dla poziomu wystarczającego i wysokiego. Podział i kryteria zaliczania do określonego poziomu uwzględniają współczesne zalecenia zdrowotne głoszące, że regularność jest podstawową istotą aktywności fizycznej. Z tego powodu w kryteriach uwzględniono zarówno liczbę dni, jak i całkowitą objętość (wyrażoną w MET-min./tydzień) wysiłków fizycznych o różnej intensywności [19]. Analizując piśmiennictwo, które ukazało się przed pierwszą połową 2006 roku należy pamiętać, że odsetek osób o wysokiej aktywności fizycznej może być znacznie wyższy niż w badaniach późniejszych. Spowodowane jest to faktem, że w listopadzie 2005 roku Komitet IPAQ podniósł dla 7 lub więcej dni kombinacji różnych wysiłków fizycznych, dolną granicę z 1500 MET-min/tydzień na 3000 METmin/tydzień. 50 E. Biernat i wsp. Polska wersja IPAQ W 2004 r. opracowaliśmy (R.S. i E.B.) polską wersję długiego i krótkiego IPAQ (mutacja 7 ostatnich dni). Oryginalne wersje kwestionariuszy zostały przełożone na język polski, a następnie przetłumaczone ponownie przez niezależnego tłumacza na język angielski. Obie formy kwestionariusza (długa i krótka) zostały zatwierdzone przez Komitet IPAQ jako oficjalna wersja narodowa (polska) [38]. Oba kwestionariusze (długi i krótki) przeszły badania pilotażowe rzetelności i trafności według międzynarodowego schematu [9]. Próby respondentów pochodziły z określonych populacji (15 69 lat). Były to próby przypadkowe, ale uczestnicy reprezentowali szeroki zakres wieku, wykształcenia, zamożności i aktywności fizycznej. W wyniku badań pilotażowych oraz konsultacji z profesorem Pawłem Sztabińskim z PAN, polską wersję kwestionariuszy poprzedza pytanie, na ile ostatnie 7 dni były typowe dla respondenta [38]. Tak skonstruowany kwestionariusz umożliwia prowadzenie analiz dla całej badanej populacji (zgodnie z zaleceniami IPAQ), jak i wyeliminowanie osób, które w ciągu ostatnich 7 dni były chore, przebywały w szpitalu itp. Również na podstawie badań pilotażowych, w polskiej wersji zaproponowano zastąpienie pojęć intensywna aktywność fizyczna i umiarkowana aktywność fizyczna pojęciami intensywny wysiłek fizyczny i umiarkowany wysiłek fizyczny. Oba te pojęcia definiowane są w kwestionariuszach poprzez szybkość oddychania i akcji serca. Dla polskich respondentów przyspieszenie akcji serca i oddychania łatwiej kojarzy się z wysiłkami niż z aktywnością fizyczną. Obie te zmiany w stosunku do oryginalnego kwestionariusza zostały zaakceptowane przez Komitet IPAQ. Niektóre problemy metodyczne w stosowaniu krótkiej wersji IPAQ w Polsce Dotychczas długa wersja kwestionariusza sprawdzona została w warunkach polskich jedynie we wspomnianych wyżej badaniach pilotażowych. Z informacji posiadanych przez jednego z autorów pracy [12] próbę wykorzystania tej wersji podjęła jedna z doktorantek w AWF w Warszawie. Doświadczenia uzyskane w badaniach pilotażowych wykazują, że ta wersja ze względu na swoją szczegółowość i długość, niechętnie przyjmowana jest przez polskich respondentów. Należy pamiętać, że w odróżnieniu od Stanów Zjednoczonych i krajów Europy Zachodniej, tradycja powszechnych badań ankietowych w Polsce jest krótka, zatem respondenci często natrafiają na trudności w zrozumieniu treści kwestionariusza, lub łatwo się zniechęcają, gdy jest on zbyt długi. Z podobnymi reakcjami na długą wersję IPAQ spotkano się również w innych krajach [9]. Znacznie więcej wiadomo o problemach metodycznych stosowania krótkiej wersji IPAQ w Polsce. Oprócz wspomnianych badań pilotażowych przeprowadzono bowiem kilka dalszych [1,2,3,4,13]. Ponadto wersja ta została wykorzystana w ogólnopolskich badaniach przez jedną z doktorantek z AWF w Warszawie [12]. Problemy metodyczne dotyczą przede wszystkim techniki ankietowania, klasyfikacji i czasu trwania wysiłków oraz terminu przeprowadzenia badań, co omówiono poniżej. Technika ankietowania Zgodnie z międzynarodowymi zasadami, kwestionariusze mogą być wypełniane osobiście przez respondenta bądź w wywiadzie telefonicznym (krótki). Polskie badania wykazały, że samodzielne wypełnianie kwestionariusza przez respondentów doprowadza do znacznych przeszacowań rodzaju i czasu wykonywanych wysiłków [2]. Dlatego należy przyjąć, że w naszym kraju uzyskanie rzetelnych rezultatów możliwe jest jedynie, kiedy kwestionariusz wykorzystywany jest przez przeszkolonego ankietera, rygorystycznie przestrzegającego wytycznych międzynarodowego zespołu IPAQ. Badania pilotażowe pokazały, że w trakcie rozmowy telefonicznej bardzo trudno jest wyjaśnić respondentowi różnice między różnymi rodzajami wysiłków. Jak wspomniano, wysiłki te definiowane są przez szybkość oddychania i pracy serca, co czasami trudno wytłumaczyć przez telefon. Brak bezpośredniego kontaktu twarzą w twarz ogranicza możliwość doprowadzenia respondenta do udzielenia wiarygodnej odpowiedzi. W związku z powyższym należy przypuszczać, że wywiad internetowy, tak popularny w krajach Europy Zachodniej, również nie będzie wiarogodny w warunkach polskich. Z drugiej jednak strony, wywiad telefoniczny zawsze spełnia wymogi próby losowej. Dobrze wyszkolona osoba, spełniająca warunki oczekiwane od ankietera przeprowadzającego wywiad przez telefon (grzeczność, miły i uspokajający głos, cierpliwość), może stosować tę metodę. Należy jednak pamiętać, że w Polsce nie ma tradycji telefonicznych badań ankietowych i odsetek niezebranych wywiadów jest bardzo duży. Klasyfikacja wysiłków Pytania kwestionariusza dotyczą wszystkich czynności wykonywanych w pracy zawodowej, w domu, w jego otoczeniu, w przemieszczaniu się z miejsca na miejsce oraz w czasie wolnym poświęconym rekreacji, IPAQ wersja polska 51 ćwiczeniom lub sportowi. Tak rozległe (specyficzne i powszechne) rodzaje aktywności fizycznej stwarzają trudność w ich klasyfikowaniu. Zarówno z badań pilotażowych, jak i badań późniejszych wynika, że respondenci zazwyczaj zaliczają wysiłki o charakterze umiarkowanym do wysiłków intensywnych. Z tego względu, w trakcie szkolenia ankieterów szczególną uwagę należy zwrócić na definicje wysiłków intensywnych i umiarkowanych (opisane w polskiej wersji IPAQ). Czas trwania wysiłków We wszystkich pytaniach pojawia się ten sam problem tzn. konieczność doprowadzenia respondenta do określenia, ile razy i przez ile czasu jednorazowo wykonywał określone czynności. Zgodnie z zasadą IPAQ nie zalicza się tych rodzajów aktywności, które trwały krócej niż 10 minut, lub dłużej niż 10 minut, ale z przerwami. Wyjątek stanowi zatrzymanie się na zielonym świetle podczas chodzenia/spacerowania, lub zatrzymanie się podczas przekładania zakupów z ręki do ręki. Klasycznym przykładem przeszacowania czasu trwania wysiłków są właściciele psów, wśród których tylko nieliczni idą z psem bez przerwy 10 minut, a większość z nich zatrzymuje się czekając na psa. W wypadku chodzenia należy upewnić się, że rzeczywiście był to 10-minutowy chód bez zatrzymania się, a nie tzw. bycie na nogach. Uznawanie bycia na nogach za chodzenie jest charakterystyczne dla niektórych zawodów np. pielęgniarek, nauczycieli, pracowników handlu itd. Znamienne jest, że respondenci ci są przekonani, iż w trakcie swojej pracy zawodowej chodzą bez przerwy. W rzeczywistości jednak są to krótkie okresy przemieszczania się, po których następuje zatrzymanie. Do przeszacowania czasu trwania wysiłków intensywnych dochodzi również często u osób uprawiających np. aerobik, w czasie którego intensywny wysiłek ma miejsce tylko przez kilkanaście minut, a pozostały czas to wysiłek umiarkowany. Innym problemem dotyczącym określenia czasu wysiłku jest fakt, że zgodnie z kwestionariuszem czas trwania wysiłków podawany jest jako przeciętny czas trwania, w ciągu jednego dnia. Jeżeli respondent ma problemy z określeniem średniego czasu wysiłku, należy zapytać go o czynności wykonywane konkretnego dnia (np. we środę). Terminy prowadzenia badań: Aktywność fizyczna ma niewątpliwie charakter sezonowy, związany z warunkami klimatycznymi, a także z czynnikami kulturowymi takimi jak. okresy urlopowe, ferie, wakacje, święta itd. Na podstawie konsultacji z Państwowym Instytutem Meteorologii i Gospodar
