Na Dolnym śląsku

Transcript

1 III RZESZA NA DOLNYM ŚLĄSKU Kadr z filmu "Upadek", opowiadającego historię III Rzeszy; http://www.tvn24.pl 2 PODZIĘKOWANIA Bardzo serdecznie dziękujemy Pani mgr Monice Witalis-Malinowskiej za poświęcony nam czas, opiekę, pomoc i czuwanie nad realizacją projektu oraz za cenne uwagi. Julia Chruściel Bogusław Kszyk Szymon Nowak Jan Tomasik 3 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP……………………………………………………………………………………………………………………….4 2. RYS HISTORYCZNY……………………………………………………………………………………………………..5 Sytuacja w Niemczech po I wojnie światowej…………………………………………………………….5 Powstanie nazizmu ……………………………………………………………………………………………………5 Dojście Hitlera do władzy ………………………………………………………………………………………….6 Rządy nazistów ………………………………………………………………………………………………………….8 Wybuch II wojny światowej ………………………………………………………………………………………9 II wojna światowa na Dolnym Śląsku ……………………………………………………………………….11 Utworzenie twierdzy Breslau i walki o Wrocław 1945r. …………………………………………..12 Werwolf.………………………………………………………………………………………………………………….13 3. MIEJSCA NA DOLNYM ŚLĄSKU ZWIĄZANE Z NAZIZMEM…………………………………………14 Siedziby władz nazistowskich w Festung Breslau……………………………………………………..14 Miejsce przemówień Hitlera w Breslau: hotel Monopol…………………………………………..20 Miejsca ogromnych manifestacji nazistów czyli festzugów………………………………………22 Miejsca kaźni nazistowskich…………………………………………………………………………………….25 Architektura nazistowska we Wrocławiu………………………………………………………………….26 Fortyfikacje Festung Breslau…………………………………………………………………………………….28 4. KOMPLEKSY RIESE I TAJNE BADANIA NIEMIECKICH NAUKOWCÓW . NA DOLNYM ŚLĄSKU………………………………………….…………………………………………………….30 Projekt Riese……………………………………………………………………………………………………………30 Tajne badania Luftwaffe i Hubertusa Strugholda……………………………………………………..33 Badania nad bronią V1 i V2 oraz nad bronią atomową…………………………………………….34 5. SKARBY ZRABOWANE PRZEZ HITLEROWCÓW UKRYTE NA DOLNYM ŚLĄSKU……………37 Dlaczego naziści wybrali Dolny Śląsk na miejsce ukrycia skarbów…………………………….37 Misja Günthera Grundmanna…………………………………………………………………………………..39 Grabieże Hansa Franka…………………………………………………………………………………………….41 Inne wzmiankio ukrytych skarbach………………………………………………………………………….43 6. WNIOSKI………………………………………………………………………………………………………………….46 7. STRESZCZENIE W JĘZYKU ANGIELSKIM…………………………………………………………………….48 8. BIBLIOGRAFIA……………………………………………………………………………………………………….…49 4 WSTĘP W tym roku nasza grupa, w związku z wyjazdem na Dolny Śląsk, postanowiła zająć się tematem dotyczącym historii III Rzeszy na Dolnym Śląsku. Problem ten nas bardzo zaciekawił, gdyż bardzo interesujemy się czasami II wojny światowej, a w dodatku z tymi czasami na Dolnym Śląsku wiąże się wiele nierozwiązanych zagadek i pasjonujących sekretów. Postanowiliśmy poszerzyć swoją wiedzę na ten temat. Zakres problemu jest bardzo szeroki, dlatego wybraliśmy cztery zagadnienia związane z tym tematem, które wydały nam się najbardziej interesujące. Żeby zdobyć konkretne informacje, zadaliśmy cztery pytania badawcze. • Jak powstała III Rzesza i nazizm, jak doszło do wybuchu II wojny światowej, jak przebiegała ona na Dolnym Śląsku, co to jest Festung Breslau i Werwolf? • Jakie możemy dzisiaj zobaczyć miejsca we Wrocławiu związane z nazizmem? • Co to był projekt Riese oraz co wiemy o tajnych badaniach niemieckich naukowców na Dolnym Śląsku? • Czy udało się rozwikłać tajemnicę skarbów zrabowanych przez nazistów i ukrytych na Dolnym Śląsku? Każdy z nas dokładnie opracował jedno zagadnienie. Ponadto grafiką projektu oraz edycją tekstu zajmowała się Julia Chruściel, gromadzeniem informacji z książek Jan Tomasik i Szymon Nowak, dokumentacją fotograficzną Bogusław Kszyk i Jan Tomasik, zbieraniem wiadomości o nazistach podczas wycieczek na obozie Julia Chruściel i Szymon Nowak. Po zwiedzeniu różnych ciekawych miejsc na Dolnym Śląsku i dzięki opowieściom przewodników, udało nam się zdobyć wiele nowych, ciekawych informacji na opracowywany przez nas temat. Ponadto zebraliśmy literaturę dotyczącą interesującego nas zagadnienia – poszukiwaliśmy jej w księgarniach, bibliotekach i w Internecie. 5 1. RYS HISTORYCZNY SYTUACJA W NIEMCZECH PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ I wojna światowa zakończyła okres istnienia Cesarstwa Niemieckiego. Klęsce wojennej towarzyszyły gwałtowne wystąpienia ludności niemieckiej, która musiała odnaleźć się w nowej, bardzo trudnej rzeczywistości. Niemcy na mocy postanowień traktatu wersalskiego mieli płacić reparacje wojenne krajom, na które napadli. Panował wielki kryzys, powszechne ubóstwo i brak nadziei. Po najgorszych latach kryzysu w latach 1924 - 1929 w Republice Weimarskiej1 nastąpił jednak stopniowy rozwój gospodarczy. Zmniejszyło się bezrobocie, a Niemcy krok po kroku odzyskiwali utraconą pozycję na międzynarodowej arenie. W 1925 roku odbyła się konferencja międzynarodowa w Locarno, której efektem było podpisanie paktu reńskiego. Poświadczył on nietykalność granicy między Francją i Belgią a Niemcami. Strona niemiecka nie zgodziła się jednak na podpisanie podobnego układu ze swoimi sąsiadami od strony wschodniej. Niemcy już wtedy dały jasno do zrozumienia, że w przyszłości będą starały się o powiększenie swojego terytorium. Niemiecka kultura w czasach istnienia Republiki Weimarskiej początkowo świetnie się rozwijała, lecz czas tego rozkwitu skończył się w 1929 roku, ponieważ panujący wówczas na świecie kryzys ekonomiczny znacząco wpłynął na sytuację także w Niemczech. W końcowym efekcie doprowadził do upadku demokracji i przejęcia władzy przez narodowych socjalistów. POWSTANIE NAZIZMU Podstawy nazizmu2 miały początek już w XIX wieku w czasach kolonializmu i powstawania państw narodowych. W ideologii nazistowskiej kształtowały się nacjonalistyczne i rasistowskie prądy. Najważniejszymi postaciami tego nurtu byli wówczas Joseph Arthur Gobineau i Houston Chamberlain. Duży wpływ na nazizm wywarł też Fryderyk Nietzsche. Poglądy tych myślicieli miały znaczenie podczas powstawania w latach 20-tych XX wieku narodowego socjalizmu, który był nazywany nazizmem. Jego zasady zostały rozwinięte i zapisane przez pochodzącego z Austrii Adolfa Hitlera w książce pt. „Mein Kampf", lecz nie 1 2 Republika Weimarska - nazwa państwa niemieckiego w latach 1919 - 1933 Nazizm = narodowy socjalizm - zbrodnicza doktryna stworzona przez Hitlera 6 tylko przez niego. Napisał o nich też Alfred Rosenberg w pracy pt. „Mit XX wieku". Obydwaj autorzy twierdzili, że Niemcy są rasą nadludzi, której potrzebna jest do dalszego rozwoju większa przestrzeń życiowa na wschodzie Europy, a naród niemiecki powinien przejąć władzę nad światem. Upowszechniali też hasła społeczne, które dotyczyły między innymi walki z bezrobociem. Wzorowali się na poglądach głoszonych przez socjalistów3 nadając im charakter bardziej nacjonalistyczny4. Z faszyzmu5 włoskiego przenieśli ideę otaczanego kultem przywódcę (Führera), który miał stać na czele Niemiec. Został nim Adolf Hitler. Nazizm za główne zagrożenie uznawał komunizm6. Hitler umiejętnie wykorzystywał strach Niemców przed wizją światowej rewolucji komunistycznej. Ideologia ta różniła się w kilku kwestiach od faszyzmu, przede wszystkim w sprawie antysemityzmu. Żydzi według narodowego socjalizmu byli obarczani za klęskę Niemiec podczas I wojny światowej oraz za funkcjonowanie znienawidzonego przez Hitlera ustroju demokratycznego. Naziści uważali, że w wyniku spisku żydowskiego w państwie niemieckim po I wojnie światowej następowały przemiany społeczne i kulturowe, które traktowali jako upadek polityczny i kulturalny. Były to między innymi nowe kierunki w sztuce, rozluźnienie obyczajowości oraz popularyzowanie kultury amerykańskiej (jazz, kabaret). Zjawiska te hitlerowcy uznawali za upadek Europy, dlatego pod przewodnictwem Hitlera mieli im zapobiegać wszelkimi możliwymi sposobami. DOJŚCIE HITLERA DO WŁADZY W trudnej sytuacji panującej w Niemczech po klęsce I wojny światowej do głosu łatwo dochodziły różne skrajne partie polityczne, jak na przykład nazistowska partia NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników). Ukształtowała się ona na początku lat 20-tych XX wieku w Bawarii, a władzę sprawował w niej Adolf Hitler. W wyniku nieudanego zamachu stanu zorganizowanego przez nazistów w 1923 roku w Monachium aresztowano Hitlera. Pomimo uwięzienia, zdobywał on jednak coraz większy rozgłos w Niemczech. W okresie wielkiego kryzysu NSDAP krytykowało dotychczasowe rządy oraz obwiniało Żydów o kryzys gospodarczy, a wkrótce stało się najpotężniejszą grupą polityczną Niemczech. W 1932 roku naziści wygrali wybory, lecz ich poparcie okazało się jeszcze 3 Socjalizm - ideologia głosząca dążenie do ładu społecznego opartego na zasadach wspólnoty, równości oraz racjonalnego zarządzania gospodarką przez państwo 4 Nacjonalizm - ruch polityczny podporządkowujący interesy innych narodów we własnym celu 5 Faszyzm - doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech 6 Komunizm - ideologia i doktryna społeczna głosząca zniesienie własności prywatnej i różnic klasowych 7 niewystarczające do sprawowania władzy samodzielnie. W dniu 30 stycznia 1933 roku prezydent Rzeszy Paul von Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem rządu. Sądził on, że w wielopartyjnym rządzie ugrupowania koalicyjne będą mogły sterować hitlerowcami, lecz okazało się, że Hitler nie dał sobą kierować i zaczął dążyć do przejęcia pełnej władzy. Nowo mianowany kanclerz A. Hitler i prezydent Hindenburg (I01.1933) W lutym 1933 roku Hitler wykorzystując podpalenie gmachu parlamentu niemieckiego (Reichstagu), o które oskarżył komunistów, doprowadził do delegalizacji swego największego przeciwnika - Komunistycznej Partii Niemiec. W marcu 1933r. oficjalnie ogłosił utworzenie III Rzeszy. W następnych miesiącach systematycznie likwidował kolejne ugrupowania polityczne i wkrótce Niemcy stały się państwem jednopartyjnym. W czerwcu 1934 roku podczas tzw. nocy długich noży, rozprawił się ze sprzeciwiającym mu się kierownictwem SA7, które żądało kontynuowania narodowosocjalistycznej rewolucji. Od tamtego czasu główną organizacją nazistów było SS8 z Heinrichem Himmlerem na czele. W sierpniu 1934 roku zmarł prezydent Hindenburg. Partia nazistowska przyjęła wówczas ustawę, według której połączono funkcję prezydenta i kanclerza, oddając pełnię władzy Hitlerowi. Jednym z pierwszych rozporządzeń nowego Führera była odbudowa silnej armii, której żołnierze musieli składać przysięgę lojalności wobec samego Hitlera. Był to pierwszy poważny krok w kierunku przyszłej wojny. 7 8 SA - oddział szturmowy NSDAP SS - paramilitarna formacja wojskowa, mająca za zadanie chronienie Adolfa Hitlera 8 RZĄDY NAZISTÓW Naziści wprowadził w swoim państwie totalitarny reżim - całkowitą kontrolę obywateli III Rzeszy. Znieśli wolność słowa i nietykalność osobistą. Zawładnęli wszystkimi dziedzinami życia mieszkańców Rzeszy. Hitler podporządkował sobie też wszystkie istniejące ugrupowania polityczne lub zastąpił je nowymi. Każdy Niemiec musiał należeć do jednej z organizacji, podlegającej nadzorowi państwowemu i realizującej zadania zgodnie z ideami faszystowskimi. Za rządów Hitlera powstało Gestapo czyli Tajna Policja Państwowa, która zajmowała się zwalczaniem przeciwników ustroju. Osoby krytykujące władzę karano więzieniem lub śmiercią, bez prawa do obrony i procesu. Od 1933 roku w Niemczech zaczęto tworzyć obozy koncentracyjne, w których osadzano bez wyroku sądowego przeciwników politycznych, działaczy związkowych oraz duchownych. Pierwsze obozy koncentracyjne powstały w Buchenwaldzie i Dachau. Najwięcej uwagi poświęcano indoktrynacji9 dzieci i młodzieży hasłami narodowego socjalizmu, a zajmowała się tym organizacja młodzieżowa NSDAP zorganizowana na wzór paramilitarny – Hitlerjugend, czyli dosłownie "Młodzież Hitlera”, w której kładziono nacisk na sprawność fizyczną oraz szkolenie wojskowe. Od 1936 roku w Niemczech obowiązywała, zaostrzona jeszcze w 1938 roku, ustawa o obowiązkach młodzieży. Zgodnie z nią, każdy chłopiec przyjmowany był w wieku 10 lat do DJ (Deutches Jungfolk), a w wieku 14 lat wstępował on do HJ (Hitlerjugend). Organizacją dla dziewczyn od 10 do 18 roku życia była BMD- Bund Deutscher Mädel. Hitler dbał o wychowanie młodego pokolenia Niemców na bezwzględnie mu posłusznych, fanatycznych i okrutnych żołnierzy. To właśnie też młodzież z Hitlerjugend10 paliła książki na stosach, które naziści uznali za antynarodowe. Naziści wykluczyli ze społeczeństwa Żydów, niepełnosprawnych, homoseksualistów, chorych psychicznie i komunistów. Hitler planował zmuszenie wszystkich tych niepożądanych osób do opuszczenia Rzeszy, a kiedy okazałoby się to niemożliwe, zamierzał je unicestwić. W 1935 roku w Niemczech wprowadzono tak zwane ustawy norymberskie, które miały odseparować ludność żydowską od Niemców (Żydzi nie mogli zawierać małżeństw z Niemcami, zostali pozbawieni większości praw obywatelskich). Działania antysemickie 9 Indoktrynacja - wpajanie określonych poglądów i przekonań przy jednoczesnym ograniczeniu innych źródeł informacji 10 Hitlerjugend - niemiecka organizacja młodzieżowa NSDAP zorganizowana na wzór paramilitarny 9 osiągnęły szczyt w dniu 9.11.1938r., kiedy to spalono 250 synagog, zniszczono kilka tysięcy sklepów prowadzonych przez Żydów, zabito prawie 100 osób a 20 000 trafiło do obozów koncentracyjnych. Wydarzenie to nazwano „nocą kryształową” od leżących na ulicach potłuczonych szyb z witryn sklepów prowadzonych przez Żydów. W kolejnych dniach naziści opublikowali listę zawodów, których nie mogli wykonywać Żydzi, zakazali im wstępu do kin i teatrów. Represje te skłoniły większość Żydów do opuszczenia III Rzeszy. W ideologię narodowego socjalizmu wpisana była również eugenika, czyli działania mające na celu udoskonalenie rasy niemieckiej. Pomysł był oparty na pseudonaukowych teoriach stworzenia nadczłowieka. Ponadto starano się wyeliminować ze społeczeństwa ludzi chorych i słabych poprzez eutanazję11. Wymordowano w ten sposób około 100 000 osób niepełnosprawnych, a wiele tysięcy przymusowo wysterylizowano12 i przeprowadzono na nich badania pseudonaukowe. Polityka nazistów przyniosła wielkie spustoszenie w niemieckiej nauce i kulturze. Naukowców, pisarzy oraz artystów o lewicowych poglądach zmuszano do emigracji z państwa niemieckiego. Taki sam los spotykał twórców i uczonych pochodzenia żydowskiego. Działania nazistowskie były nagłaśniane i upowszechniane przez Ministerstwo Propagandy, na której czele stał Joseph Goebbels. Swoje decyzje komentował on cynicznie: „kłamstwo powtarzane wiele razy staje się prawdą”. Natomiast Führer nie dość, że kierował działaniami wewnętrznymi, to także prowadził agresywną politykę zagraniczną. Jego pierwszym celem było obalenie ograniczeń narzuconych Niemcom przez postanowienia wersalskie po zakończeniu I wojny światowej, a także odbudowanie dawnej potęgi Rzeszy. Francja i Anglia przymykały na to oko, dlatego naziści łamali krok po kroku zakazy traktatu wersalskiego. Wojsko niemieckie w 1936 roku ponownie zaczęło stacjonować w Nadrenii uważanej za strefę zdemilitaryzowaną, a Hitler rozpoczął zbrojenia na ogromną skalę. WYBUCH II WOJNY ŚWIATOWEJ W 1938 roku Hitler wystąpił przeciwko Austrii i Czechosłowacji. Austria, Morawy i Czechy zostały całkowicie podporządkowane Niemcom, a Słowację przekształcono w odrębne 11 12 Eutanazja – spowodowanie śmierci osoby nieuleczalnie chorej Sterylizacja – pozbawienie płodności 10 państwo, również uzależnione od Niemiec. Duża część obywateli tych krajów przystała na to, choć istniał też ruch oporu. Francja i Wielka Brytania biernie patrzyły na poczynania Niemców mając złudną nadzieję, że w ten sposób unikną wybuchu nowej wojny. Wykorzystując sytuację Czech, Polska w 1938 r. odzyskała Zaolzie (czyli polską część Śląska Cieszyńskiego), które Czechy odebrały Rzeczpospolitej w latach 1919-1920 (wtedy Polacy prowadzili wojnę z bolszewikami). Mimo entuzjazmu w kraju, dokonanie tego akurat w tym czasie okazało się błędem. Na arenie międzynarodowej uznano bowiem, że nasz kraj wsparł III Rzeszę w rozbiorze Czechosłowacji. Niemcy byli przekonani, że Polska, która znalazła się w międzynarodowej izolacji po zajęciu Zaolzia, jest już skazana na współpracę z nimi. Śmiało wysunęli wobec tego żądania wobec naszego kraju: włączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy, przeprowadzenie eksterytorialnej (czyli wyłączonej spod polskiej kontroli) autostrady i wielotorowej linii kolejowej przez województwo pomorskie do Prus Wschodnich oraz przyłączenie Polski do paktu antykominternowskiego (czyli antykomunistycznego). Spełnienie tych żądań oznaczałoby przekształcenie Polski w państwo zależne i sojusznika Niemiec. Polacy kategorycznie odrzucili propozycję. Niemcy wobec tego, by okrążyć Polskę, rozpoczęli negocjacje ze swoim ideologicznym wrogiem – ZSRR. W dniu 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie zawarto niemiecko-radziecki pakt o nieagresji (pakt Ribbentrop-Mołotow). Do oficjalnego traktatu dołączono tajny protokół, zgodnie z którym ziemie polskie zostały podzielone między oba państwa, a linia graniczna miała przebiegać wzdłuż rzek: Narwi, Wisły i Sanu. Był to podział zgodny z granicami z czasów rozbiorów Polski. Tak samo określono strefy wpływów na terenie państw bałtyckich, Finlandii i Rumunii. W piątek 1 września 1939 roku do Polski wkroczyły wojska niemieckie, a od południa także słowackie. Wkrótce, 17 września 1939 roku, agresji na Polskę dokonał kolejny wróg: ZSRR. Tak rozpoczęła się II wojna światowa, największy i najokrutniejszy konflikt zbrojny w dziejach ludzkości, który dotarł do niemal każdego zakątka kuli ziemskiej. Żołnierze walczyli na lądzie, w powietrzu, na morzu i pod jego powierzchnią. Wzięło w niej udział, po obydwu stronach konfliktu, 61 państw. Pod broń powołano około 110 milionów ludzi. Wojna trwała 6 lat i 1 dzień (1.09.1939 – 2.09.1945; w Europie do 8.05.1945r.) i zakończyła się klęską Niemiec oraz ich sprzymierzeńców. Zginęło w niej około 50 -57 milionów ludzi, a rannych zostało ok. 35 milionów. Była to tak zwana wojna totalna – to znaczy w wojnie tej 11 walczyły nie tylko wrogie armie, ale mordowano też ludność cywilną. Zmieniła świat na zawsze. II WOJNA ŚWIATOWA NA DOLNYM ŚLĄSKU Kryzys okresu międzywojennego był we Wrocławiu bardzo dotkliwy. Bezrobocie sięgało 25% społeczeństwa. W tej sytuacji partia nazistowska NSDAP uzyskał w tym mieście szczególnie duże poparcie, Wrocław był nawet uważany za „fortecę” tej partii. Po dojściu nazistów do władzy rozpoczęto deslawizację13 Śląska. Zamieniano dawne polskie nazwy na niemieckie. Również herb miasta zastąpiono w 1938 roku bardziej germańskim. Podobnie jak w innych rejonach III Rzeszy w dniu 10 maja 1933r. spalono publicznie książki zakazanych autorów – socjalistycznych, żydowskich lub popierających republikę. Akcję zorganizował w uroczysty sposób Niemiecki Związek Studencki i określił ją jako „wielką akcję czyszczenia” i „niszczenia dzieł, które zatruwają duszę niemieckiego narodu”.14 Z Uniwersytetu Wrocławskiego zwolniono żydowskich i opozycyjnych profesorów, odebrano im stopnie naukowe, a jako nowy przedmiot do nauki wprowadzono naukę o rasach. Wywoływano również antyżydowskie zamieszki w mieście, aresztowano, zastraszano i mordowano przeciwników politycznych. Powstały obozy koncentracyjne np. na Tarnogaju (Dürrgoy) oraz KL Gross Rosen (w Rogoźnicy), który początkowo podlegał pod obóz w Sachsenhausen, a później stał się niezależnym obozem. W 1942r. powstał kolejny obóz – w Leśnicy (Breslau-Lissa). Więźniowie tego obozu pochodzili z Polski, Ukrainy, ZSRR, Francji i Czech. Kolejne obozy to „Breslau I” na terenie zakładów FAMO, „Breslau II” na obszarze zakładów Linke-Hofmann oraz „Breslau Hundself” na Psim Polu. W obozach tych więźniowie ciężko pracowali na potrzeby przemysłu zbrojeniowego, produkując m.in. części do czołgów, wagonów i samolotów. Na Dolnym Śląsku kwitła nazistowska propaganda, a Minister Propagandy Joseph Goebbels skutecznie tworzył atmosferę kultu jednostki wokół Führera. To właśnie we Wrocławiu 13 14 Deslawizacja – zmiana języka słowiańskiego na inny. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 12 odbywały się entuzjastyczne manifestacje na cześć Hitlera zwane festzugami, organizowano tu też wiece oraz imprezy sportowe, kulturalne i polityczne. 15 W dniu 31 sierpnia 1939 roku we Wrocławiu zgromadziły się oddziały Wehrmachtu, by następnego dnia stąd ruszyć do ataku na Polskę.16 UTWORZENIE TWIERDZY BRESLAU I WALKI O WROCŁAW 1945 R. W okresie II wojny światowej we Wrocławiu naziści wybudowali wiele schronów przeciwlotniczych, schronów podziemnych – np. pod Dworcem Głównym, Na Wzgórzu Liebicha, na placu Solnym, oraz liczne schrony naziemne. Pełniły one funkcje stanowisk dowodzenia, szpitali, magazynów wojskowych oraz jako schronienie dla ludności cywilnej miasta. Gdy Armia Czerwona dotarła do linii Wisły, Hitler w dniu 25 sierpnia 1944r. ogłosił Wrocław miastem-twierdzą (Festung Breslau), które w żadnym wypadku nie może się poddać. W mieście modernizowano stare forty, wznoszono nowe bunkry i schrony, gromadzono zapasy. Wybudowano zewnętrzną linie umocnień (pozycję „Bartold”). W razie wyczerpania wszystkich możliwości obrony planowano zniszczyć obiekty wojskowe, drogi i mosty, zakłady przemysłowe i budynki mieszkalne.17 Komendantami twierdzy zostali kolejno: gen. Johannes Krause (1.10.1944-1.02.1945), gen. Hans von Ahlfen (3.02-8.03.1945), gen Herman Niehoff (7.03.-6.05.1945) i komisarz obrony Rzeszy Gauleiter Dolnego Śląska Karl Hanke. Nakaz opuszczenia miasta przez ludność cywilną miasta został wydany dopiero, gdy Armia Czerwona zbliżyła się do Wrocławia, 19 stycznia 1945r.18 Było już za późno, by umożliwić cywilom zorganizowana ucieczkę. Pociągi były przepełnione, wielu ludzi musiało uciekać piechotą w czasie mrozów, umierając z przemęczenia lub zamarzając (zmarło wtedy około 90 tysięcy mieszkańców miasta). W lutym rozpoczęły się walki o Wrocław. Walki te to ewenement – trwały około 100 dni, w tym 80 dni w oblężeniu i toczyły się jeszcze po zdobyciu Berlina. Kapitulację miasta podpisano dopiero dwa dni przed zakończeniem wojny, po wielu nalotach dywanowych, 15 Kamiński A., Wrocławskie targi i wystawy w systemie propagandy hitlerowskiej w latach 1933-1944, ISBN 2001. 16 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 17 http://www.festungbreslau.wroclaw.pl 18 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 13 w dniu 6 maja 1945roku. Miasto było w bardzo dużej części zniszczone, także przez samych Niemców.19 Zniszczenia Wrocławia w czasie II wojny światowej, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl WERWOLF Naziści stworzyli pod koniec wojny plan dywersji na ziemiach utraconych m.in. na Dolnym Śląsku i Pomorzu Zachodnim w razie konieczności odwrotu swoich wojsk. Utworzyli strukturę podziemnej organizacji opartej na małych grupach sabotażowych. Były to oddziały Niemców, „ostatnich żołnierzy Hitlera”, które na tych terenach miały szerzyć dywersję i sabotaż oraz pilnować ukrytych skarbów i instalacji. Ostatnie niemieckie grupy leśne, głównie rabunkowe, działały do początków 1947 roku. Na Śląsku do sabotaży i dywersji sporadycznie dochodziło jeszcze w 1948 roku. 20 19 Peikert Paul, Kronika dni oblężenia. Wrocław 22 I-6 V 1945. Ossolineum 2008. 20 http://www.historycy.org 14 2. MIEJSCA WE WROCŁAWIU ZWIĄZANE Z NAZIZMEM We Wrocławiu do dzisiaj zachowało się wiele śladów po nazistach i ich monumentalnej architekturze. Możemy obejrzeć dawne siedziby władz nazistowskich, miejsce przemówień Hitlera – Hotel Monopol oraz ulice, gdzie odbywały się ogromne manifestacje na cześć Führera. Pozostało kilka charakterystycznych dla nazistów budynków, niektóre schrony przeciwlotnicze i bunkry. SIEDZIBY WŁADZ NAZISTOWSKICH W FESTUNG BRESLAU  Wzgórze Liebicha (Wzgórze Partyzantów) – pierwsza siedziba władz nazistowskich. Bracia Gustaw i Adolf Liebich byli wybitnymi osobistościami w XIX wiecznym Wrocławiu. Założyli oni fundację mającą na celu zagospodarowanie wzgórza w centrum Wrocławia, na którym znajdowały się resztki dawnych pruskich fortyfikacji. zdjeciaeuropa.blox.pl Całe przedsięwzięcie, które ukończono we wrześniu 1867 roku, składało się z trzech poziomów. Najniższy, wkomponowany w zbocze wzgórza, stanowił atrium z wnętrzem dostępnym z dawnej ulicy Sakwowej (Taschenstrasse) – a obecnie ul. Hugona Kołłątaja. Drugi poziom był tarasem zlokalizowanym na dachu tego atrium z okazałą fontanną pośrodku. Taras ów otoczony był półkolem kolumnady z dwoma pawilonami, do których prowadziły 15 schody boczne oraz centralne na zboczu wzgórza. Na trzecim poziomie, znajdującym się na dachu kolumnady, zbudowany został nieistniejący obecnie belweder. Był to trzypiętrowy, ośmioboczny budynek, pełniący rolę wieży widokowej o rozbudowanym parterze, który dumnie górował nad okolicą. Hełm zwieńczony został posągiem Victorii, będącym repliką znanej rzeźby Christiana Daniela Raucha umieszczonej na kolumnie Waterloo w Berlinie. 21 Wzgórze nazwane od nazwiska inicjatorów przebudowy wzgórzem Liebicha, aż do II wojny światowej święciło triumfy popularności i było prawdziwym miejskim centrum rekreacji. Przejażdżki gondolami po fosie, zimowe jazdy na łyżwach, sztuczne ognie, zróżnicowana muzyka orkiestrowa – cała oprawa wzgórza stanowiła o jego unikalności, którą wychwalano w przewodnikach, opisując je jako „najpiękniejszą ozdobę miasta”. Na wzgórzu ustawiono w roku 1932 pomnik poświęcony żołnierzom poległym w niemieckich koloniach: Afryce Wschodniej, Afryce Południowo-Zachodniej, Togo, Chinach i wyspach Oceanii, który zburzono w 1945 r. Wzgórze Liebicha było pierwszą siedzibą władz nazistowskich, którą w 1938 r. przeniesiono do Urzędu Wojewódzkiego. Wesoła muzyka rozbrzmiewała na wzgórzu aż do 1942 roku, kiedy to zdecydowano się przekształcić dawne kazamaty w schrony przeciwlotnicze. Ustanowienie w sierpniu 1944 roku „Festung Breslau” spowodowało zlokalizowanie w podziemiach wzgórza głównego sztabu obrony. W czasie II wojny światowej, aż do 14 marca 1945 roku, w ogromnym schronie znajdującym się pod wzgórzem mieściło się stanowisko dowodzenia drugiego komendanta Festung Breslau - Hansa von Ahlfena. Wtedy dla bezpieczeństwa wysadzono wieżę widokową, a niedługo później na wzgórzu umieszczono ciężkie haubice (podobnie na sąsiednim Wzgórzu Ceglanym). Przez miejską ludność zniszczenie wieży było odebrane jako efekt nalotu, tak też głosiła propaganda. W styczniu 1945 roku, gdy Wzgórze Partyzantów znalazło się za blisko linii frontu, sztab obrony został przeniesiony do podziemi Biblioteki Uniwersyteckiej znajdującej się w dawnym klasztorze Kanoników Regularnych na Piasku, co było pretekstem do snucia hipotez o pozostawieniu w kazamatach Wzgórza Liebichów ogromnego skarbu Po wojnie jeden z byłych SS-manów zeznał, że w skrytce została ukryta połowa wrocławskiego złota i dokumenty wrocławskiego Gestapo. W latach osiemdziesiątych okazało się, że w dziwnych 21 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 16 okolicznościach cała dokumentacja gdzieś się zawieruszyła22. Wojny nie przetrwał okazały belweder wieńczący wzgórze, za przyzwoleniem późniejszej władzy zniszczono pomnik Daniela Friedricha Schleiemachera (ewangelickiego teologa i filozofa), który od 1869 zdobił podnóże Liebichshöhe, zamurowano też medalion z portretem poety Gustawa Freytaga, który znajdował się w fontannie. W 1952 roku Miejska Rada Narodowa uchwaliła nową nazwę wzgórza – „Wzgórze Partyzantów”.  Urząd Wojewódzki (Nowa Rejencja, siedziba SS)- siedziba władz nazistowskich w Festung Breslau w latach 1938-1945. Wbrew potocznym legendom we Wrocławiu znajduje się niewiele obiektów całkowicie zaprojektowanych i wybudowanych za czasów III Rzeszy. Jednym z nielicznych jest tzw. Nowa Rejencja – obecnie gmach jest użytkowany przez Dolnośląski Urząd Wojewódzki (DUW). Dzieje budynku DUW mają swój początek w latach 30-tych. Pomysłodawcą bryły był członek Reichstagu "Feliks Brauler - rządowy radca budowlany", a ostateczny projekt sporządził wrocławski architekt Erwin Grau. Pierwsze szkice projektowe sporządzono w 1935 roku. Powstanie siedziby Nowej Rejencji - ze względu na ogrom przedsięwzięcia - trwało około dziesięciu lat. Wojna spowodowała ograniczenie zaplanowanych bogatych zdobień elewacji budynku. Nad głównym wejściem zachowały się jedynie trzy plakiety z poświęcone górnictwu piaskowca rolnictwu, i włókiennictwu. Ostatnie prace nad elewacją trwały jeszcze podczas oblężenia Wrocławia wiosną 1945 roku. Gmach został mocno http://pl.wikipedia.org uszkodzony podczas walk.23 Według profesora Dobesza: "Budynek spełnia wszystkie kryteria, jakich w okresie III Rzeszy wymagano od rządowych reprezentacyjnych obiektów. Jego fasada kojarzy się z Nową Kancelarią Rzeszy w Berlinie. W przypadku gmachu, podobnie jak Kancelarii Rzeszy, 22 23 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl Targański T., Kolos, który przytłacza już samym widokiem, Gazeta Wrocławska 22.10.2010 17 posługiwanie się potężnymi, monumentalnymi formami było zabiegiem bardzo świadomym. Hitlerowska estetyka - pozbawiona ozdób architektura nie powinna kojarzyć się z żadną konkretną epoką". 24 Budynek jest ładnie osadzony na łuku Odry pomiędzy dwoma mostami, był dobrze wkomponowany w ówczesną okalającą zabudowę kwartałów mieszkaniowych, zniszczonych podczas wojny. Uwagę zwraca przede wszystkim jego monumentalna forma, która skupia na sobie uwagę. Ogrom gmachu spełniać miał, obok estetycznej, jeszcze jedną funkcję swym wyglądem miał podporządkować jednostkę władzy. Gmach Nowej Rejencji miał być częścią większej całości, jaką miało być przebudowanie stolicy Dolnego Śląska na modłę hitlerowskiego nowoczesnego miasta. Władze nazistowskie opracowały w 1938r. "Plan generalny przebudowy Wrocławia". Projekt przygotował architekt z Berlina Werner Maech, a jego plan został osobiście zatwierdzony przez Hitlera. Wrocław miał być przecięty dwiema osiami komunikacyjnymi: wschód - zachód i północ - południe, które krzyżowały się na pl. Powstańców Warszawy. Wzdłuż tych osi planowano budowę reprezentacyjnych gmachów z wielkim placem, który otaczałaby monumentalna zabudowa na miarę Tysiącletniej Rzeszy. Od północnego wschodu całe to monumentalne założenie zamykał właśnie gmach Nowej Rejencji.25  Biblioteka Uniwersytecka ,,Na Piasku"- ostatnia siedziba władz nazistowskich w Festung Breslau. Na wrocławskiej wyspie Piasek wznosi się barokowy gmach dawnego klasztoru augustianów. Budowę barokowego klasztoru, który zajął miejsce średniowiecznego, rozpoczęto w 1709 roku pod kierunkiem Johanna Georga Kalckbrennera. W roku 1720 ukończono skrzydło zachodnie z kamiennym portalem w fasadzie, a skrzydło wschodnie – dopiero 82 lata później, w roku 1802. Po upaństwowieniu klasztoru w 1811 roku budynek przekazano uniwersytetowi. Ulokowano w nim bibliotekę i muzeum, w którym zgromadzono eksponaty 24 Dobesz J., Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Politechnika Wrocławska 2010. 25 Dobesz J., Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Politechnika Wrocławska 2010. 18 ze zwożonych z całego Śląska zbiorów klasztornych. Staats-und Universitätsbiliothek (Biblioteka Uniwersytecka) funkcjonowała w tym miejscu do 1945 r. http://apiecionek.pl/galeria Budowę barokowego klasztoru, który zajął miejsce średniowiecznego, rozpoczęto w 1709 roku pod kierunkiem Johanna Georga Kalckbrennera. W roku 1720 ukończono skrzydło zachodnie z kamiennym portalem w fasadzie, a skrzydło wschodnie – dopiero 82 lata później, w roku 1802. Po upaństwowieniu klasztoru w 1811 roku budynek przekazano uniwersytetowi. Ulokowano w nim bibliotekę i muzeum, w którym zgromadzono eksponaty ze zwożonych z całego Śląska zbiorów klasztornych. Staats-und Universitätsbiliothek (Biblioteka Uniwersytecka) funkcjonowała w tym miejscu do 1945 r. W dniu 17 marca 1945 roku zdecydowano o zmianie siedziby dowództwa Festung Breslau z bunkra na Wzgórzu Liebicha na piwnice Biblioteki na Piasku. Przygotowywano się do całkowitego wysadzenia biblioteki na Piasku, by w ten sposób zabezpieczyć stropy piwnic, aby lotnictwo radzieckie ich nie przebiło. 18 marca zawiadomiono kierownictwo Biblioteki, że gmach wraz z całą zawartością zostanie wysadzony. Kierownictwu udało się wybłagać wydanie księgozbiorów. Od 20 marca kilkaset kobiet i dzieci wyniosło część księgozbioru do sąsiedniego kościoła św. Anny. Na koniec w bibliotece znajdowało się wciąż około 550 000 tomów i zastanawiano się, co z nimi zrobić. Rozpatrywano plan podpalenia budynku, lecz obawiano się pożar rozprzestrzeni się na pobliskie magazyny. Podsunięto myśl wyrzucania książek do Odry, czyn ten jednak powstrzymano w obawie, że taka ilość książek mogłaby zapchać rzekę i unieruchomić młyn na Odrze. Ostatecznie biblioteka i wiele dzieł spłonęło 19 w czasie walk o Wrocław.26 Biblioteka Uniwersytecka na Piasku płonie, 1945r; http://wroclaw.fotopolska.eu Gdy zniszczeniu uległa biblioteka, paliły się też już ulice Kościuszki, Krakowska, Kniaziewicza, Traugutta. Dzieła zniszczenia dopełniało lotnictwo radzieckie. We wtorek wielkanocny płonął Ostrów Tumski, szczyt jednej z wieży runął do nawy katedry, ogień trawił wszystko, bomby spadały na kościół św. Idziego, św. Krzyża, na pałac arcybiskupi. Powodem, jakim było bombardowanie właśnie kościołów przez sowietów, to umieszczone tam punkty artylerii niemieckiej. Ksiądz Peikert w „Kronice dni oblężenia” pisał: "Tu z mostu [most Grunwaldzki] widzieliśmy płonący Wrocław. Płomienie buchały z wież kościołów, tam płonęła katedra, kościół św. Michała, kościół Na Piasku, św. Wincentego, św. Wojciecha, św. Maurycego, św. Bernarda i wszystkie ulice między tymi kościołami, Przedmieście Oławskie, okolice poczty głównej, Nowy Targ, plac Nankiera. Straszny jest obraz płonącego centrum tego pięknego Wrocławia. Jakże wielkie jest przestępstwo naszego narodu". Obecnie budynek należy do Biblioteki Uniwersyteckiej. Mieszczą się w nim najcenniejsze zbiory, stare druki, rękopisy a także dość nietypowy "Gabinet Śląsko-Łużycki", który gromadzi zbiory dotyczące Śląska i Łużyc, zwane silesiakami i lusatikami. 26 Dobesz J., Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Politechnika Wrocławska 2010. 20 MIEJSCE PRZEMÓWIEŃ HITLERA W BRESLAU: HOTEL MONOPOL Hitler podczas wizyt we Wrocławiu zatrzymywał się w hotelu Monopol. Ten secesyjny hotel oraz towarzyszący mu dom handlowy zostały wybudowane w 1892 na miejscu przykościelnego cmentarza i klasztoru (kościoła św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława). Kilka lat po otwarciu kompleksu zlikwidowano dom handlowy, a budynek został dostosowany do funkcji hotelowo-restauracyjnej. Hotel ciągle unowocześniano – przy pokojach urządzono łazienki z bieżącą zimną i ciepłą wodą, wprowadzono centralne ogrzewanie, zainstalowano aparaty telefoniczne z możliwością rozmów zamiejscowych, wybudowano także garaże ponieważ zwiększała się ilość gości podróżujących automobilami, a w latach dwudziestych w pokojach pojawiły się też odbiorniki radiowe. Lista hotelowych gości jest długa. Hotel wybierany był przez najbardziej znane osobistości odwiedzające miasto, m.in. gościem apartamentu książęcego był w roku 1928 prezydent Rzeszy Paul von Hindenburg. Gdy do władzy doszli naziści, Monopol stał się ulubionym miejscem ich spotkań. Podobno podczas wizyt we Wrocławiu Hitler korzystał w hotelu z apartamentu numer 113. To pokój znajdujący się najbliżej recepcji.27 Według innych autorów Hitler nigdy nie mieszkał w tym hotelu, a jedynie przemawiał z okna lub balkonu hotelowego. Portyk z balkonem nad wejściem głównym do hotelu został dobudowany dopiero w 1937, specjalnie po to, by mógł z niego przemawiać Adolf Hitler podczas kolejnej wizyty w 1938 roku28. Przemawiający Hitler, foto archiwalne z 1937, http://wroclaw.hydral.com.pl 27 28 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl http://monopolwroclaw.hotel.com.pl 21 Wygłosił wtedy płomienne przemówienie z okazji Niemieckiego Święta Gimnastyki i Sportu (DT-uS) oraz Pierwszej Ogólnoniemieckiej Wystawy Sportowej (towarzyszącej DTuS od 20.VII. -14.VIII.1938 r.; odwiedziło ją 74300 osób). Hitler na Dworcu Głównym; Hotel Monopol, http://wroclaw.hydral.com.pl Powiedział: „Ćwiczenia niemieckich sportowców muszą stać się punktem kulminacyjnym wszystkich fachowych osiągnięć Ogólnoniemieckiego Święta Gimnastyki i Sportu we Wrocławiu. Muszą być żywym wyrazem ewangelii ciała, siły i jedności naszej woli. Wrocławskie ćwiczenia gimnastyczne muszą stać się symfonią ciała, podczas której wielotysięczny chór sportowców w wielostronnych, ale silnych dyscyplinach wzniesie się w niebiańskiej harmonii: Dla Niemiec! Dla Ojczyzny! Dla Ojcowizny!"29 Wielka feta i uroczysty przemarsz ulicami Wrocławia zakończyły sportowy tydzień. Ulice tonęły w kwiatach i flagach z hakenkreuzem czyli swastyką. Tłumy ludzi zebrały się na ulicach, placach oraz w kompleksie Konwiarza. Za każdym razem witano wodza spontanicznie, histerycznie i niepowtarzalnie. Część hotelowa kompleksu przetrwała wojnę bez znaczniejszych uszkodzeń, za to zniszczono dawny dom handlowy. Został on odbudowany dopiero w 1961 z przeznaczeniem na ekskluzywną kawiarnię. Pod koniec XX wieku kawiarnię zamknięto i przywrócono tam funkcje handlowe. Hotel został w 1984 wpisany do rejestru zabytków. Po wojnie, w 1948 roku, podczas Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju w hotelu Monopol mieszkał Pablo Picasso. W hotelowej restauracji na serwetce namalował 29 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 22 gołębia pokoju, za którego później otrzymał Nagrodę Lenina. Podczas tego samego Kongresu w Monopolu mieszkała Irena Joliot-Curie, córka polskiej noblistki Marii Skłodowskiej-Curie i najsłynniejszy brazylijski pisarz XX wieku – Jorge Amado, a także literacki laureat Nobla Michaił Szołochow. Z balkonu na którym wcześniej przemawiał Hitler pod koniec lat 50. śpiewał Jan Kiepura. W latach 60. na łóżku z drzewa brzozowego spała Marlena Dietrich, podobnie jak przed wojną. Tu w hotelowym barze poznała Zbigniewa Cybulskiego. Swój czas we Wrocławiu spędzał tutaj również znany aktor Jan Himilsbach i jeden z najsłynniejszych reformatorów XX-wiecznego teatru Jerzy Grotowski. W latach późniejszych stałym gościem Monopolu był satyryk Stanisław Tym.30,31 MIEJSCA OGROMNYCH MANIFESTACJI NAZISTOWSKICH CZYLI FESTZUGÓW: UL. PIŁSUDSKIEGO, UL.ŚWIDNICKA, PLAC WOLNOŚCI Wrocław był miejscem, gdzie odbywały się ogromne manifestacje na cześć Hitlera. Były one zwane Festzugami. Wspomnienia młodego Niemca Frodeina, które naszły go gdy uciekał z oblężonego Wrocławia, opisują dokładnie przebieg i klimat manifestacji hitlerowskich odbywających się w obecności Führera. „Było to w słoneczną niedzielę (taką aurę Niemcy nazywali wtedy pogodą Führera) roku 1938 podczas Wielkoniemieckiego Święta Sportu i Gimnastyki, kiedy to miasto gościło tysiące ludzi przybyłych z całej Rzeszy. W marcu tego roku, wraz z powrotem Austrii do macierzy, Hitler święcił jeden ze swoich największych triumfów. Jego popularność była tak wielka, że nawet najbardziej zawzięci jego przeciwnicy przyznawali, że w każdym wolnym referendum otrzymałby 80% poparcia. Pamiętam, że tego dnia stałem z flagą młodzieży niemieckiej nieco na ukos od trybuny Führera, po przeciwnej stronie dziedzińca, na którym Hitler przyjmował defiladę grup gimnastycznych. Wszyscy byliśmy podekscytowani, wokół panowało radosne podniecenie i oczekiwanie. Gimnastycy maszerowali przed trybuną honorową, orkiestra grała muzykę marszową i podgrzewała atmosferę. Nagle z daleka, z prowadzących na dziedziniec ulic, 30 http://monopolwroclaw.hotel.com.pl 31 http://www.tvn24.pl/wroclaw,44/hitler-picasso-dietrich-znani-goscie monopolu 23 usłyszałem nasilający się szum, którego źródła nie umiałem wyjaśnić. Szum stawał się coraz głośniejszy, podchodził bliżej i bliżej, narastał niczym pochłaniający wszystko huragan. Zbliżała się ku nam wciąż rosnąca fala, unosząca się na niebotyczną wysokość i gotowa porwać nas ze sobą. Takiego uczucia nigdy potem już nie doświadczyłem - było ono przerażające i fascynujące zarazem. Przywarłem do ciężkiego drzewca, na którym powiewała wielka czarna flaga z błyskawicą pośrodku. Hitler, z napiętym wyrazem twarzy, zwrócił się w kierunku, z którego nadchodziła fala. Zauważyłem też grupkę ludzi, którzy ze stoickim spokojem trwali na swoich posterunkach. Była to gwardia przyboczna Adolfa Hitlera. Otaczali oni trybunę Führera i na rozkaz oficera przybliżyli się teraz do siebie. Zapewne wiedzieli, co się zaraz stanie. I wtedy to się stało. Krzyk niezliczonych tłumów sięgnął skraju dziedzińca. Ze Schweidnitzerstrasse, zza rogu, na którym znajdował się teatr miejski i elegancki Hotel "Monopol", wysunęła się na dziedziniec uformowana w sześć rzędów kolumna marszowa - wszyscy w jednakowych szarych garniturach, z czapkami myśliwskimi na głowach - czołówka wielkiej delegacji Sudeckiego Związku Gimnastycznego w Czechosłowacji. Był to kulminacyjny punkt defilady. Kiedy ozdobione flagami czoło pochodu znalazło się na wysokości trybuny Führera, uczynił on coś, czego zaniechał, gdy defilowały wcześniejsze grupy gimnastyczne: wystąpił do przodu, stanął tuż przed balustradą, uniósł prawe ramię i pozdrowił flagi Niemców sudeckich. W tym samym momencie poczułem, że cały dziedziniec zamkowy razem z zebranymi tysiącami osób eksploduje niczym gigantyczna bomba. Krzyk zachwytu, prawie nie do wytrzymania, osiągnął teraz - zdawałoby się - niemożliwe wręcz natężenie. Oczywiście ja także krzyczałem ze wszystkich sił. Zresztą nie można było uciec przed masową histerią, chciałem w niej uczestniczyć, być częścią tej wielkiej, wspaniałej wspólnoty. Nagle, wśród powszechnego krzyku i wrzasku, dało się odróżnić ostro akcentowane staccato, którego znaczenia z początku nie pojmowałem. Słowa wykrzykiwane były przez tłum w coraz bardziej nasilającym się rytmie: "Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer". Skandujący tłum upijał się odurzającym uczuciem własnej potęgi. Eksplodująca bomba czystych emocji bez domieszki zdrowego rozsądku. Było to niesamowite, w ciągu całego długiego życia nigdy już nie doświadczyłem czegoś podobnego. Wyrywało to ludzi z ich codzienności, ze zwykłej egzystencji, dając im zachwycające poczucie zwycięstwa i siły, obiecywało na kilka krótkich chwil to, co nieosiągalne - przebłysk nieśmiertelności. Ulegając naciskowi emocji kolumna 24 Niemców sudeckich rozpadła się, jakby została od wewnątrz rozerwana. Dziewczyny i młode kobiety w ludowych sukienkach jako pierwsze ruszyły pod trybunę Führera i po prostu odepchnęły na boki olbrzymów z SS, którzy najwyraźniej mieli rozkaz nie interweniować. Hitler wychylił się przez barierkę i z uśmiechem ściekał wyciągnięte ku niemu dłonie. Kobiety płakały z radości." 32 Festzug: ul. Piłsudskiego, ul. Świdnicka; http://wroclaw.hydral.com.pl Festzug, Plac Wolności, http://wroclaw.hydral.com.pl Jak widać, mieszkańcy Wrocławia otaczali Führera wręcz fanatycznym uwielbieniem. Hitler obiecywał im lepsze życie, władzę nad światem i Tysiącletnią Rzeszę. W tej sytuacji większości z nich nie przeszkadzało, że nikt nie miał już prawa do odmiennych poglądów. Naziści wprowadzili totalitarny system rządów i terror. 32 http://dolny-slask.org.pl 25 MIEJSCA KAŹNI NAZISTOWSKICH Wszystkich schwytanych przeciwników politycznych Niemcy poddawali brutalnym przesłuchaniom. Prowadzili je m.in. w Sądzie Okręgowym we Wrocławiu i Areszcie Śledczym (obecnej Komendzie Głównej Policji na Podwalu). Jesienią 1939r. do więzienia na Kleczkowskiej przywieziono kilkuset czeskich więźniów, zatrzymanych podczas masowych aresztowań. Później, w czasie wojny, katowano wielu Czechów i Polaków. Areszt śledczy, siedziba Komendy Głównej Policji oraz Sąd Okręgowy we Wrocławiu, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl Rejonowy Zakład Karny przy ul. Kleczkowskiej, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl Aresztanci często umierali na skutek tortur i obrażeń doznanych podczas przesłuchań. Część więźniów naziści wywozili do obozów koncentracyjnych. Dokonywano tu również licznych, zbiorowych egzekucji. We Wrocławiu powstał też obóz koncentracyjny. Na żądanie ówczesnego Komisarza Policji i przewodniczącego SA Edmunda Heinesa utworzono go w południowej części miasta Dürrgoy (obecnie Tarnogaj).33 33 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 26 ARCHITEKTURA NAZISTOWSKA WE WROCŁAWIU Oficjalna architektura niemieckiego nazizmu nawiązywała do neoklasycyzmu. Hitler uważał, że konieczne jest planowanie monumentalnej, gigantycznej zabudowy, która będzie spełniać propagandowe cele państwa nazistowskiego34. Urząd Pracy przy ul. Pomorskiej i budynek biurowy przy ul. Piłsudskiego, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl Rozgłośnia Schlesische Funkstunde AG, i budynki mieszkalne; http://atrakcje-wroclawia.pl.tl Oprócz wspomnianego powyżej Urzędu Wojewódzkiego, pozostałościami po nazistach we Wrocławiu są m.in. budynki: Urzędu Pracy przy ul. Pomorskiej, budynek biurowy przy ul. Piłsudskiego, rozgłośnia Schlessische Funkstunde AG i niektóre budynki mieszkalne.35 Po wojnie wśród ludności polskiej osiadłej we Wrocławiu krążyły liczne legendy dotyczące faszystowskiego rodowodu innych istniejących tam obiektów. Prawdopodobnie miało to 34 Dobesz J., „Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy", Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1999. 35 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/ 27 pomóc w ich psychologicznym przejęciu – w ramach odszkodowań za straty wywołane wojną. I tak Hala Stulecia była Halą Tysiąclecia – wybudowaną przez faszystów na cześć Rzeszy i mającą trwać co najmniej 1000 lat jak III Rzesza. W rzeczywistości została zaprojektowana przez Maxa Berga w stylu modernistycznym na przełomie XIX i XX w. Konstrukcja została wzniesiona w latach 1911-1913. Podczas jej budowy zastosowano nowy materiał budowlany – żelbet, czyli lekki i sprężysty materiał, mimo parametrów technicznych budził obawy w epoce Berga. A jednak wybudowano największą w owych czasach kopułę o żelbetowym przykryciu i o największej rozpiętości na świecie – większe rozmiary osiągały wówczas tylko nieliczne konstrukcje stalowe. Hala ma 42 m wysokości, a nakrywająca ją kopuła 67 m średnicy. Uznana za jedno z największych dzieł architektury XX wieku, została wpisana na listę zabytków UNESCO. Naziści wykorzystywali ją jako miejsce spotkań i zjazdów.36 Hala Stulecia, http://wroclaw.hydral.com.pl Podobnie uważano, że stadion olimpijski został wybudowany przez faszystów przy okazji olimpiady w Berlinie. 1929 roku. Tymczasem kompleks sportowy Stadionu Olimpijskiego autorstwa Richarda Konwiarza zaprojektowany został w latach 1924 -1925, a budowano go od 1925 do 1929 roku. Co prawda w latach III Rzeszy został dodatkowo rozbudowany według projektów samego autora oraz takich architektów jak: Pohl, Sobanski, Weiß, Lawatsch, Wallasch. Rozbudowa w latach trzydziestych była podporządkowana propagandzie. Przykładem jest imponująca brama wejściowa, przez którą mogły przejść kolumny marszowe. Kompleks Stadionu Konwiarza w latach III Rzeszy na cześć marszałka lotnictwa nosił nazwę Hermann Göring Sportfeld. Większość podziemnych fortyfikacji również powstała za rządów 36 http://halastulecia.pl 28 Hitlera.37 Stadion Olimpijski, http://wroclaw.hydral.com.pl FORTYFIKACJE FESTUNG BRESLAU Do dziś oglądać możemy schrony przeciwlotnicze, które zostały zbudowane w czasie II wojny światowej dla ludności cywilnej. Pełniły one również funkcję szpitali, magazynów i stanowisk 37 http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 29 dowodzenia. Powstały liczne schrony podziemne (np. pod Dworcem Głównym czy pod Wzgórzem Liebicha) oraz schrony naziemne.38 Schrony przeciwlotnicze i bunkry, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/ 38 Peikert Paul, Kronika dni oblężenia Wrocław 22 I-6 V 1945. Ossolineum 2008. 30 3. KOMPLEKSY RIESE I TAJNE BADANIA NIEMIECKICH NAUKOWCÓW NA DOLNYM ŚLĄSKU PROJEKT RIESE Na początku listopada 1943r. w Górach Sowich na Dolnym Śląsku Niemcy rozpoczęli budowę jednej z największych podziemnych budowli wojennych III Rzeszy. Akcja nosiła kryptonim Riese, czyli „Olbrzym” i była jedną z najbardziej tajnych operacji nazistów. Projekt nigdy nie został jednak ukończony. Do dzisiaj nie udało się odnaleźć żadnych dokumentów projektowych tych kompleksów i nie do końca wiadomo, jakie miało być ich przeznaczenie. Istnieją trzy hipotezy na ten temat.  Po pierwsze mogła to być Główna Kwatera Hitlera i jego sztabu (skąd Führer miał dowodzić wojskiem) oraz schrony przeciwlotnicze dla żołnierzy.  Możliwe też, że miały się tam mieścić podziemne fabryki zbrojeniowe.  Wreszcie niektórzy autorzy przypuszczają, że schrony te miały służyć jako miejsce ukrycia laboratoriów i podziemnych ośrodków doświadczalnych nowych broni i technologii i ta hipoteza jest najbardziej prawdopodobna39. A dlaczego wytypowano akurat to miejsce? Odpowiedź jest prosta. Wybrano to miejsce z powodu alianckich nalotów dywanowych, które niszczyły fabryki naziemne na obszarze Niemiec. Planowano więc przeniesienie produkcji zbrojeniowej do spokojnego Dolnego Śląska, w dodatku bezpiecznie pod ziemię. Wykonanie prac związanych z realizacją tego projektu władze III Rzeszy powierzyły początkowo Śląskiej Wspólnocie Przemysłowej, a w budowie brało udział ponad 50 niemieckich firm budowlanych. Potem w kwietniu 1944r. Hitler podjął decyzję o przyspieszeniu budowy i przekazał nadzór nad nią organizacji budowlanej Todt. Niemcy zdołali wybudować prawdopodobnie ogromne ilości podziemnych obiektów o różnej wielkości. Te sześć, które możemy zobaczyć, to prawdopodobnie drobna cząstka tego, co naprawdę kryją Góry Sowie. Są to kompleksy:  Włodarz – na stoku góry Włodarz, największy ze wszystkich kompleksów, z 4 wejściami i 2 poziomami korytarzy i hal. Częściowo jest zalany wodą o głębokości do 170 cm, prawdopodobnie celowo przez wycofujących się Niemców. Udostępniony do zwiedzania. 39 Cera J., Góry Sowie. Podziemne kompleksy Riese. Mapa w skali 1:10000, Wydawnictwo INTER-CERA Joanna Cera, Kraków 2006. 31  Podziemne miasto Osówka – drugi co do wielkości kompleks, zlokalizowany na stoku Osówki, z tunelami i halami o długości ok. 1700 m i najbardziej rozbudowaną częścią nadziemną. Można go zwiedzać.  Sokolec – posiada 2 zespoły podziemi na różnych wysokościach. Interesujące jest to, że sztolnie te są położone w pobliżu ważnego w czasie wojny zagłębia chemicznego i produkcji zbrojeniowej Ludwikowice-Miłków. Znajduje się tu zalana od 1945r. kopalnia „Wacław”, gdzie w czasie wojny prowadzono niewyjaśnione prace, być może dotyczyły one budowy bomby atomowej.  Soboń – na zboczach góry Soboń. Podziemia są niedostępne dla turystów, gdyż Niemcy wycofując się wysadzili je dynamitem, natomiast można zobaczyć sieć obiektów naziemnych oraz pozostałości kilku obozów pracy.  Jugowice Górne – położony na zboczu Działu Jawornickiego, jako jedyny z obiektów posiada wejście zamknięte podwójnymi stalowymi i gazoszczelnymi drzwiami. Niestety jest częściowo zalany wodą i nie można go zwiedzać.  Rzeczka – usytuowany między Walimiem i Rzeczką kompleks z największą halą o wymiarach 110 m x10 m x 15 m i korytarzami o łącznej długości ok. 700 m. Obecnie został udostępniony dla turystów i w czasie obozu szkolnego udało się nam go zwiedzić. Ciekawostką jest to, że można tu zobaczyć dwupoziomowy sposób drążenia hal. Polegało to na tym, że równolegle drążono dwa chodniki – jeden nad drugim – i następnie łączono je ze sobą, uzyskując odpowiednio wysokie tunele. Ponadto w okolicy tego kompleksu znajdowała się bardzo nowoczesna jak na swoje czasy stacja telekomunikacyjna, która umożliwiała Niemcom łączność między różnymi obiektami kompleksu Riese. http://www.skyscrapercity.com 32 Sztolnie Walimskei – kompleks Rzeczka, http://www.sztolnie.pl Poza powyższymi budowlami naziści rozpoczęli także prace nad kolejnym kompleksem w rejonie góry Moszna oraz pod zamkiem Książ. Plan obejmował budowę dużej ilości tuneli w okolicach Książa oraz ogromne adaptacje w samym zamku: wybudowanie wielkich korytarzy i sal. Na nic zdały się protesty konserwatora zabytków Prowincji Dolnośląskiej, profesora Günthera Grundmanna, który chciał ocalić bezcenny zamek. Naziści nakazali wyrwać granitowe kamienie z portalu, odkuć freski, przebudować sale. Szacuje się, że Książ zniszczono prawie w 90%. Ale adaptacja zamku stanowiła tylko niewielką część robót, główne prace toczyły się w jego podziemiach40. Łącznie Niemcy w ramach projektu Riese wybudowali ogromną sieć tuneli podziemnych, przecinających się pod kątem prostym, z których dzisiaj możemy oglądać zaledwie 8,5-kilometrową część, oraz wysokie (10-12m), szerokie (10m) hale i szyby wentylacyjne. Jednocześnie prowadzili prace przy ogromnej infrastrukturze naziemnej. Wybudowali dogodne drogi, mosty i wiadukty, aby możliwe było przewożenie długich i ciężkich ładunków między poszczególnymi odcinkami. Utworzyli sieć kolejek wąskotorowych oraz szynowo-linowych, dostarczających materiały budowlane do kompleksów oraz wywożących wykopaną ziemię i skały. Planowali budowę dworca kolejowego 40 Rostkowski J., Zamek Książ - zapomniana tajemnica. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013. 33 w Kolcach przykrytego w całości od góry płytami betonowymi oraz lotniska polowego w okolicy góry Moszny. Wznieśli też liczne budowle takie jak np. baraki mieszkalne, bunkry, wartownie, magazyny, żwirownie, piaskownie. Zadbali również o wygody swoich żołnierzy wznosząc koszary z basenem, kasyna i siłownie z systemem ogrzewania. Każdy z tych kompleksów miał specjalną sieć wodociągową, zaopatrującą go w wodę ze wszystkich okolicznych źródeł, strumieni, rzeczek, a także studni głębinowych oraz starannie wykonaną kanalizację z oczyszczalniami ścieków. Obiekty Riese miały też podwójne zasilanie energetyczne i własne zasilanie awaryjne z agregatów prądotwórczych41. Do budowy Riese wykorzystywano tysiące więźniów z filii obozu koncentracyjnego GrossRosen. Większość z nich była Żydami pochodzącymi z różnych Kraków Europy – głównie Węgier, ale też Polski, Rumunii, Słowacji, Czech, Jugosławii, Holandii, Belgii i Grecji. Pracowali oni w morderczych warunkach, byli nieludzko traktowani, głodzeni i katowani. Umierali masowo tak, że Niemcy musieli w końcu utworzyć specjalne „komanda śmierci”, zajmujące się usuwaniem ciał. Pozostałych przy życiu więźniów po zakończeniu prac mordowano, aby utrzymać cały projekt w tajemnicy. Kiedy zbliżała się Armia Czerwona, sztolnie pospiesznie zamykano i wysadzano dynamitami wraz z tysiącami więźniów, którzy prowadzili tam prace. Dlatego odwiedzając kompleksy Riese musimy pamiętać także o tym, że to nie tylko podziemne budowle i tunele, ale miejsce gehenny i śmierci tysięcy ludzi. Po wysadzeniu tuneli okruchy skalne zasypywały wejścia do korytarzy, a woda nie mając ujścia, zaczynała się gromadzić w tych miejscach i dlatego niektóre korytarze i sztolnie są obecnie zalane wodą. TAJNE BADANIA LUFTWAFFE I HUBERTUSA STRUGHOLDA Hubertus Strughold był niemieckim „uczonym”, twórcą podstaw fizyki medycznej, „profesorem” medycyny lotniczej i kosmicznej. Przed II wojną światową kierował berlińskim Instytutem Badawczym Medycyny Lotniczej. W czasie wojny prowadził zbrodnicze eksperymenty na więźniach w obozie Dachau oraz u dzieci chorych na padaczkę. Kiedy naloty dywanowe w Niemczech zaczęły grozić nazistowskim badaczom, postanowiono przenieść ich laboratoria na Dolnym Śląsk. Strughold swoją siedzibę ulokował w pałacu w Rzęsinach pod Gryfowem Śląskim. Potem też wykorzystywał do badań podziemia zamku Książ. Jego instytut niechlubnie wsławił się przeprowadzonymi na potrzeby Luftwaffe eksperymentami z niskimi 41 Cera J., Góry Sowie. Podziemne kompleksy Riese. Mapa w skali 1:10000, Wydawnictwo INTER-CERA Joanna Cera, Kraków 2006. 34 ciśnieniami i oziębianiem, prowadzonymi na więźniach obozów koncentracyjnych. Zbrodniarz badał między innymi odporność ich organizmów w kabinach ciśnieniowych przy powietrzu ubogim w tlen i niskim ciśnieniu, co odpowiadało nagłemu przeniesieniu człowieka na wysokość ok. 21 km, a potem gwałtownemu powrotowi na powierzchnię Ziemi. W efekcie u ofiar dochodziło do skurczów, paraliżu, ślepoty, utraty przytomności i u większości z nich do śmierci. . . Kolejne „eksperymenty”, którymi zajął się Strughold wraz z Ernstem Holzlöhnerem, profesorem fizjologii w swoich laboratoriach śmierci, to badania nad odpornością ludzkiego organizmu na niskie temperatury. Ponieważ niemieccy piloci zestrzeleni nad kanałem La Manche umierali z zimna w lodowatej wodzie, szukał sposobów, aby zwiększyć szansę ich przeżycia. W tym celu więźniów zanurzał w lodowatej wodzie i obserwował ich reakcje. Praktycznie wszyscy ostatecznie umierali42. . Inne „obszary zainteresowań” Strugholda to mutacja organizmów żywych pod wpływem radioaktywnego promieniowania czy badanie ludzkiego mózgu. Badania te były zamawiane przez Ministerstwo Lotnictwa Luftwaffe w Berlinie. Miały one pomóc w rozwoju aeronautyki43, np. w organizacji lotów rakiet w kosmos, konstrukcji statków powietrznych, zrozumieniu aerodynamiki, dynamiki lotu i sterowania oraz ustaleniu wyposażenia pokładowego. Po wojnie Strughold zasiadł na ławie oskarżonych w procesie norymberskim44 jako zbrodniarz wojenny. Został skazany na 20 lat więzienia. Jednak wyjechał do USA, gdzie zatrudniono go (!!!) do stworzenia Centrum Medycyny Kosmicznej i miał znaczny udział w przygotowywaniu programu Apollo (!!!). W podobny sposób w ramach akcji ˝Paperclip˝45 odpowiedzialności uniknęło niestety wielu zbrodniarzy niemieckich. BADANIA NAD BRONIĄ V1 I V2 ORAZ NAD BRONIĄ ATOMOWĄ Prawdopodobnie w rejonie Książa znajdowało się Centrum Dyspozycyjne, które kierowało badaniami nad najbardziej tajnymi broniami III Rzeszy. Była to śmiercionośna broń chemiczna najnowszej generacji, opracowana na bazie tabunu i sarinu. A także cudowna broń Hitlera - 42 Rostkowski J., Zamek Książ - zapomniana tajemnica. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013. Aeronautyka – nauka o lataniu, zastosowaniu praw fizyki do lotów. 44 Proces norymberski - sądowe postępowania karne prowadzone w latach 1945-1949 przeciwko głównym zbrodniarzom III Rzeszy. 45 Paperclip - operacja przeprowadzona przez amerykańskie służby specjalne w końcowym okresie II wojny światowej, mająca na celu przerzucenie do USA czołowych niemieckich naukowców i badaczy. 43 35 Wunderwaffe, która miała odwrócić losy wojny i zapewnić Niemcom zwycięstwo. Nie wiadomo tylko, co to miała być za broń. W 1944r. pojawiły się już pociski V1 i V2. Miały dużą siłę rażenia, ale koszt ich produkcji był bardzo wysoki (1 rakieta kosztowała tyle co 5 samolotów bombowców!). Używanie tych rakiet byłoby po prostu nieopłacalne, bo tańsze by było wysłanie po prostu do ataku tych 5 bombowców z ładunkami wybuchowymi, na pewno część z nich jeszcze wróciłaby i mogłaby być ponownie wykorzystana. Dlatego przypuszcza się, że rakiety V1 i V2 były tylko wstępem do produkcji zupełnie innej broni. A mianowicie: bomby atomowej albo nawet bomby podobnej do neutronowej. Tylko na razie w fazie prób ich głowice były wypełniane konwencjonalnym materiałem wybuchowym, by ćwiczyć ewentualnie kierowanie nimi i uzyskiwanie odpowiedniego zasięgu. Docelowo miały pewnie dolecieć do wybrzeży USA i zniszczyć żyjące tam organizmy (w przypadku bomby neutronowej nie wywołując przy tym uszkodzeń sprzętu i obiektów). Możliwe też, że naziści opracowali technologię jeszcze straszniejszej broni: elektronicznej czy broni z wykorzystaniem napędu grawitacyjnego. Takiego uzbrojenia jeszcze dotychczas nie stworzono i może tej tajemnicy, schowanej w Górach Sowich lub podziemiach zamku Książ, Niemcy strzegą do dzisiaj46. Rakiety V2 i skutek ich działania, http://www.dailymail.co.uk Prace nad bronią były tak tajne, że z ogromnych terenów Dolnego Śląska wysiedlano ludność, dla pozostałej wprowadzono ograniczenia i pełną kontrolę korespondencji. Niemcy prowadzili badania pewnie we właściwych podziemiach Riese, o których istnieniu nie mamy pojęcia, a które następnie starannie ukryli i zamaskowali angażując ogromne siły i środki. Możliwe, że pozostawili w nich też zrabowane z krajów okupowanych skarby. Aby odwrócić od nich uwagę, naprędce wybudowali „podziemia maskujące” – i to prawdopodobnie jest ta część Riese, którą możemy oglądać dzisiaj. Trudno bowiem uwierzyć, że przy wytężonej 46 Rostkowski J., Zamek Książ - zapomniana tajemnica. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013. 36 pracy tysięcy ludzi przez półtora roku i przy tak ogromnych nakładach finansowych powstały tylko tak małe obiekty Riese, jak widzimy dzisiaj? Niemożliwe. Tym bardziej, że w czasie budowy naziści nie musieli drążyć wszystkich korytarzy, mogli wykorzystywać już istniejące długie sieci chodników należące do przedwojennych kopalń. Góry Sowie i zamek Książ wciąż więc czekają na odkrycie swoich tajemnic… Góry Sowie, http://www.globtroter.pl Zamek Książ, http://photography999.blog.pl 37 4. SKARBY ZRABOWANE PRZEZ UKRYTE NA DOLNYM ŚLĄSKU HITLEROWCÓW http://www.ipla.tv W czasie II wojny światowej Niemcy zagrabili z okupowanych terenów, w tym także z Polski, ogromną ilość złota, różnych bogactw i dzieł sztuki oraz innych zabytków kultury – zbiorów muzeów, obrazów, rzeźb, ołtarzy, starodruków, monet i medali, porcelany, szkła, grafiki, broni, mebli, dywanów czy biżuterii. Pod koniec wojny – w obliczu czekającej ich klęski - gdzieś je wszystkie ukryli, jak również zabezpieczyli swoje własne zabytki i skarby. Obawiali się, by nie wpadły one w ręce zbliżających się zwycięskich armii, a zwłaszcza żołnierzy Armii Czerwonej, którzy w ogóle nie doceniali piękna sztuki, zachowywali się jak barbarzyńcy i niszczyli wszystko, co napotkali na swojej drodze: palili zamki i rezydencje, starodruki i zabytkowe meble wyrzucali na śnieg lub przeznaczali na opał, a buty czyścili cennymi obrazami.47 DLACZEGO NAZIŚCI WYBRALI DOLNY ŚLĄSK NA MIEJSCE UKRYCIA SKARBÓW Kiedy zbliżał się koniec roku 1944, naziści już wiedzieli, że nie mają szans na zwycięstwo. Przegrywali na wielu frontach. Rosjanie doszli do linii Wisły, a Brytyjczycy od dwóch lat prowadzili intensywne naloty na niemieckie miasta. . Na Dolnym Śląsku wciąż jednak panował spokój. Niemcy uznali, że to najlepsze miejsce do ukrycia cennych skarbów. Po pierwsze ziemie te od kilkuset lat należały do Niemiec 47 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999. 38 i naziści byli pewni, że po nawet przegranej wojnie Śląsk pozostanie w granicach Rzeszy. Po drugie na Dolnym Śląsku wzniesiono wiele zamków i pałaców, których podziemia doskonale nadawały się do przechowania złota, dzieł sztuki, biżuterii i innych cennych przedmiotów Wreszcie na terenach tych znajdowała się ogromna liczba starych sztolni, jaskiń, wyrobisk, gdzie można było ukryć kosztowności, było tam też mnóstwo podziemi. A skąd one się tam wzięły? Otóż po przegranej I wojnie światowej Niemcy mieli nakaz demilitaryzacji czyli rozbrojenia, musieli więc ukryć fakt, że mimo to wciąż się zbroją. Produkcję broni przenieśli pod ziemię, a około ¼ podziemnych fabryk zlokalizowali właśnie na Dolnym Śląsku.48 Z wszystkich powyższych powodów hitlerowcy wybrali właśnie te tereny na miejsce ukrycia swoich skarbów. Początkowo Niemcy zabezpieczali zbiory w sposób systematyczny i zorganizowany. Gdy jednak w styczniu 1945 roku front zaczął się gwałtownie zbliżać do Wrocławia, a upadek Festung Breslau był tylko kwestią czasu, na Dolnym Śląsku zapanowała panika i ukrywanie kolejnych zbiorów odbywało się już chaotycznie. Tysiące mieszkańców w panice uciekało na zachód, zabierając ze sobą tylko najpotrzebniejsze przedmioty. Najcenniejsze rzeczy zostały naprędce ukryte. Prywatni właściciele i dyrektorzy muzeów działali już wtedy na własną rękę, kryli swoje skarby np. zamurowując je w piwnicach i schowkach, zakopując w ziemi, zatapiając w stawach. Zabezpieczano złoto Wrocławia, dzieła sztuki, cenne kolekcje. Policja i SS ukrywała swoje archiwa. Maskowano też podziemne obiekty. Niektórzy badacze przypuszczają, że być może gdzieś na Dolnym Śląsku naziści schowali też zawartość skarbca III Rzeszy berlińskiego Reichsbanku, który przechowywał większość rezerw, aktywów, obligacji, depozytów i złota narodu niemieckiego. Kiedy więc bank ten stał się od początku 1945 roku celem alianckich nalotów, zdecydowano o przewiezieniu znacznej ilości majątku w bardziej bezpieczne miejsce.49 W latach powojennych tylko w niewielkiej części udało się te skarby odzyskać. Do dzisiaj nie wiadomo, co się stało na przykład z większością skradzionych dzieł sztuki. Czy zaginęły już bezpowrotnie? Czy jednak leżą gdzieś bezpiecznie ukryte i czekają na swojego odkrywcę? Wiele śladów prowadzi poszukiwaczy na Dolny Śląsk, do częściowo zasypanych bunkrów, kopalni i podziemi zamków. Przyjrzyjmy się zatem niektórym z nich… 48 49 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999. http://wroclaw.gazeta.pl 39 MISJA GÜNTHERA GRUNDMANNA Niemiecki profesor Günther Grundmann był znawcą i miłośnikiem sztuki, a przy tym doskonale znał tereny Dolnego Śląska. Dlatego to niemieckie władze powołały go na stanowisko Konserwatora Zabytków Prowincji Dolnośląskiej i powierzyły misję „zabezpieczenia” dzieł sztuki. Początkowo zgodnie z rozporządzeniami z 1939r. dzieła te chowano przede wszystkim w piwnicach, aby uchronić je przed ewentualnymi nalotami. Dopiero od 1942r. rozpoczęto prawdziwe potajemne ukrywanie skarbów, by nie wpadły w ręce wroga i nie uległy zniszczeniu. Miały one być wywiezione z miast i tak schowane, by mogli je odnaleźć tylko wtajemniczeni. Od 1942r. Grundmann zaczął organizować specjalne transporty zbiorów – przede wszystkim wrocławskich, ale także z Berlina i innych miast niemieckich. Do lutego 1945 r. z Wrocławia wyjechało 207 transportów ze zbiorami państwowymi – czyli kolekcjami muzeów i archiwów, z dziełami sztuki pochodzącymi z kościołów oraz z kolekcji prywatnych – wszystkie pod nadzorem konserwatora. Grundmann poszukiwał odpowiednich skrytek dla nich. Każdą kolekcję dzielił przy tym na kilka części i chował je w różnych miejscach, by w razie odkrycia przez niepowołane osoby utracie lub zniszczeniu uległa tylko pewna część tej kolekcji, a nie całość. Chciał je zdeponować m. in. w kopalni gipsu w Bartnikach, ale dyrekcja kopalni nie wyraziła na to zgody. Nakazał więc, by ukryć je w prywatnych rezydencjach, zamkach, kościołach, plebaniach, wieżach średniowiecznych, starych browarach, a nawet więzieniach. W tym celu wykorzystano np. pałac w Warmątowicach koło Legnicy, gdzie w sześciu dębowych szafach schowano kolekcję kilkudziesięciu tysięcy monet. W Cieplicach (gdzie Grundmann miał swoją willę) , w Bibliotece Schaffgotschów, zdeponowano 19 skrzyń zawierających zrabowane polskie dobra: zbiory skarbca katedry na Wawelu, katedry warszawskiej, Wilanowa, Łazienek, Muzeum Narodowego w Krakowie i Muzeum Czartoryskich. W niewielkiej karkonoskiej wiosce Przesiece, w górskiej gospodzie Waldschlösschen odkryto z kolei po wojnie obrazy Matejki i 60 skrzyń śląskich zbiorów. Takich miejsc do przechowywania skarbów Grundmann miał znacznie więcej. Sporządził specjalną, zaszyfrowaną ich listę, którą prowadził do 21 czerwca 1944r., a do tego czasu zdążył wykorzystać 80 skrytek. Po wojnie dokument rozszyfrował Józef Gębczak – polski 40 historyk sztuki. Polakom udało się wtedy zabezpieczyć skarby z miejsc wymienionych przez konserwatora, niestety ocalały one tylko częściowo. Część z nich bowiem zabrali Niemcy – w tym sam Grundmann, ale ten uciekając w głąb III Rzeszy zabrał ze sobą tylko te przedmioty, które uznał za najcenniejsze, w tym m.in. arcydzieło „Madonnę Burmistrza Meiera” Holbeina. 50 Holbein, Madonna Burmistrza Meiera, http://faragotykgostyn.pl Wiele innych dzieł zaginęło, zostało rozkradzionych lub zniszczonych na przykład przez wojska sowieckie. Co więcej, jak się później okazało, lista Grundmanna nie była kompletna. Otóż po 21 czerwca 1944r. - aż do lutego 1945r., kiedy to konserwator umknął z Dolnego Śląska- nadal ukrywał on dzieła sztuki i prawdopodobnie zdołał zorganizować jeszcze około 100 kolejnych skrytek! Tym razem nie były to już pałace i ich piwnice, ale stare wyrobiska, sztolnie, lochy – niestety nie wiadomo, które. Grundmann z pewnością zapisał listę także i tych miejsc, ale na nieszczęście nie pozostał po niej żaden ślad. Znaczna większość tych skarbów nigdy nie została odnaleziona, a tylko na niektóre z nich natrafiono po wojnie zupełnie przypadkowo.51 Działalność Grundmanna oceniana jest przez historyków niejednoznacznie. Z jednej strony zapisał się dobrze: chciał ratować dzieła sztuki przed zniszczeniem. Z drugiej był przestępcą – usiłował zrabować nasze stare, polskie skarby. 50 51 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999. Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999. 41 GRABIEŻE HANSA FRANKA Po klęsce kampanii wrześniowej 28 września 1939 roku III Rzesza i ZSRR na mocy układu o granicach i przyjaźni podzieliły pomiędzy siebie obszar II Rzeczypospolitej. Część terenów zajętych przez Niemcy Adolf Hitler włączył bezpośrednio do III Rzeszy, natomiast z pozostałych utworzono Generalne Gubernatorstwo, całkowicie podległe III Rzeszy i z władzami okupacyjnymi. Generalnym Gubernatorem został Hans Frank, a jego główną siedzibą stał się Kraków. Hans Frank za zgodą Hitlera zarządził niezwłocznie konfiskatę majątku byłego państwa polskiego i rozpoczął jego rozkradanie. Najcenniejsze przedmioty i dzieła sztuki obrazy, rzeźby, meble, grafiki, starodruki, przedmioty rzemiosła artystycznego - wywożono na jego rozkaz początkowo do Krakowa, gdzie najcenniejsze przeznaczano dla Hitlera albo ozdabiały gabinet generalnego gubernatora na Wawelu lub jego prywatną rezydencję w Górnej Bawarii. Resztę tymczasowo przechowywano w Bibliotece Jagiellońskiej, by następnie po sfotografowaniu i dokładnym opisaniu przekazać je w głąb III Rzeszy, a więc i na Dolny Śląsk, który był w tym czasie jej prowincją. Dekorowano nimi między innymi urzędy i prywatne mieszkania niemieckich funkcjonariuszy. Część dzieł zostało przekazanych marszałkowi Hermannowi Göringowi jako prezenty.52 Hans Frank na paradzie w Krakowie w 1939r. i Hans Frank na Wawelu; http://www.audiovis.nac.gov.pl Jednym z głównych celów grabieży hitlerowców stały się zbiory zamku królewskiego i Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Wśród nich znajdował się jeden z najsłynniejszych obrazów Rafaela Santiego: „Portret 52 Wrzesiński S., Urban K., Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013. 42 młodzieńca”, którego nie odnaleziono do dzisiaj, oraz „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta i „Dama z łasiczką” Leonardo da Vinci, które udało się odzyskać po wojnie. Dama z łasiczką Leonardo da Vinci, http://pl.wikipedia.org Portret młodzieńca Rafael Santi, http://images.search.yahoo.com Rembrandt Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem, http://pl.wikipedia.org 43 Od lipca 1944r., kiedy Armia Czerwona dotarła do wschodnich obszarów dawnej Rzeczpospolitej i wraz z Armią Krajową zajęła Lwów, generalny gubernator zaczął myśleć o wywiezieniu ważnych przedmiotów z Krakowa. Wtedy wysłał swoich zaufanych ludzi właśnie na Dolny Śląsk, by znaleźli odpowiednie skrytki. Zabezpieczone skrzynie ze skarbami gubernatora trafiły między innymi do pałacu w Sichowie pod Jaworem, być może również do domu niemieckiego powieściopisarza - noblisty Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie i kopalni gipsu w Niwicach. W ślad za nimi 17 stycznia 1945 roku podążył sam gubernator, uciekając przed zbliżającymi się wojskami sowieckimi53. Do dzisiaj wielu z tych wywiezionych eksponatów nie udało się odnaleźć. INNE WZMIANKI O UKRYTYCH SKARBACH W literaturze można spotkać jeszcze wiele innych wzmianek o ukrytych skarbach III Rzeszy na Dolnym Śląsku. Pojawiają się relacje świadków, którzy pamiętają tajemnicze transporty przybywające zwłaszcza pod koniec wojny na te tereny. Jednym z takich źródeł informacji są listy pewnego niemieckiego sapera Leonharda von Schrecka, które otrzymała wiele lat po wojnie redakcja gazety „Słowa Polskiego”. Do dzisiaj nie wiadomo, czy Schreck napisał w nich prawdę, ponieważ w jego opisach doszukano się nieścisłości. Ale z drugiej strony trzeba pamiętać, że swoje wspomnienia spisał on dopiero po wielu latach, mógł więc dokładnie wszystkiego już nie pamiętać. Zgodnie z treścią jego listów saperowi i kilkudziesięciu esesmanom powierzono w styczniu 1945r. misję poprowadzenia tajnych konwojów i ukrycia wielkich skrzyń z nieznaną im zawartością. Akcję przeprowadzono między innymi w tunelach u stóp góry Ślęży i w zamku Grodno, a zadaniem Schrecka było podkładanie ładunków wybuchowych tak, by zasypać gruzem, skałami i ziemią wejścia do skrytek, które następnie maskowano gałęziami. Żołnierze, którzy brali udział w tajnych konwojach, nigdy nic o sobie nie wiedzieli. Po zakończeniu prac likwidowano wszystkich świadków, rozstrzeliwano robotników, zabijano nawet własnych, niemieckich żołnierzy i esesmanów. Przy życiu pozostawali tylko nieliczni: najwyżsi rangą oficerowie i funkcjonariusze, którzy znali miejsca ukrycia skrzyń. Sam von Schreck także miał być zlikwidowany; został postrzelony przez głównego oficera. Ostatecznie 53 Wrzesiński S., Urban K., Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2013. 44 cudem udało mu się przeżyć, ale przez wiele lat się ukrywał i nawet zmienił swoje nazwisko54. Wiadomo, że drogocenne skarby zostały również zgromadzone w zamku Czocha niedaleko Jeleniej Góry, nad jeziorem Leśna. Zamek Czocha był prawdopodobnie też szkołą szyfrantów, tajemniczą twierdzą szyfrów. Właściciel zamku – drezdeński bankier baron Ernest von Gütschoff – kolekcjonował rzadkie księgi, broń, wyroby snycerskie i obrazy, często pochodzące z muzeów rosyjskich, w tym na przykład zabytkowe srebrne ikony z Ławry Peczerskiej. Posiadał podobno nawet insygnia koronacyjne carów rosyjskich ukryte w podziemnym skarbcu. Gdy w 1945 r. do zamku zbliżali się sowieci, baron uciekł wraz z częścią dzieł sztuki. Zbiory jego biblioteki przejęła polska komisja rewindykacyjna. Pozostałe skarby zrabowała prawdopodobnie w 1946r. klucznica barona przy pomocy burmistrza Leśnej. Złodzieje rozpruli sejf, a następnie wywieźli jego zawartość dwiema ciężarówkami w stronę granicy czechosłowackiej. Ale mieli trochę pecha. Celnicy na granicy zatrzymali jeden z samochodów i zawrócili go do Polski. Carskie skarby z tej ciężarówki gdzieś później zaginęły, prawdopodobnie zostały rozkradzione. Burmistrzowi z jego pomocnicą udało się natomiast drugim samochodem dotrzeć do zachodnich Niemiec wraz z pozostałą częścią skarbu. Później Gütschoff odnalazł tam swoją klucznicę i oskarżył ją o zagarnięcie jego dóbr, ale nie udało mu się nic udowodnić, a wkrótce zginął w wypadku samochodowym 55. Kolejna wzmianka o ukrytych skarbach pochodziła od bratanicy Josepha Schoenauera, proboszcza kościoła jezuitów we Wrocławiu. Tuż przed kapitulacją Festung Breslau ksiądz dostał rozkaz od dowódców twierdzy: miał zabezpieczyć najcenniejsze zabytki sztuki sakralnej z wrocławskich kościołów. Zebrał więc najważniejsze przedmioty i schował je w sobie tylko znanym miejscu. Po wojnie zwierzył się z tego komuś, a świadkiem rozmowy była bratanica księdza, wówczas mała dziewczynka. Po wielu latach przypomniała sobie zasłyszane informacje i dzięki niej udało się odnaleźć ukryty skarb56. Inna historia dotycząca tajemnicy ukrytych skarbów opowiada o kapitanie Herbercie Klose, który w 1953r. został aresztowany przez UB pod zarzutem prowadzenia sabotażu i organizowania Wehrwolfu na Dolnym Śląsku. W czasie śledztwa był torturowany i w końcu 54 Lamparska J., Tajemnice ukrytych skarbów, ASIA-PRESS s.c., Wrocław 1999. Skowroński J., Skarby Trzeciej Rzeszy. Tajemnice zamku Czocha. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2010. 56 Torz M., Wielka sensacja. Skarb z III Rzeszy w Polsce, wiadomości onet, 8.10.2011r. 55 45 złożył zeznania na temat ukrycia wrocławskiego złota. Klose wraz z pułkownikiem SS Ollenhauerem otrzymali zadanie wyruszenia w teren i wybrania odpowiednich miejsc do ukrycia bezcennych skrzyń z Wrocławia. Po kilkudniowej wyprawie pułkownik wytypował kilka schowków, wśród których był zamek w Grodźcu i Wielisławka57. Jako inne miejsca ukrycia cennych przedmiotów wskazuje się też wiele innych rejonów. Wśród nich wymieniane są forty w Srebrnej Górze, studnie w okolicach Bolesławca, groty w pobliżu Kiełczyna, okolice góry Goruszki58, a także podziemia pod stadionem olimpijskim we Wrocławiu, góra Ślęża, klasztor sióstr magdalenek w Lubaniu (gdzie miał zostać schowany skarb marszałka Göringa), okolice Lwówka Śląskiego, okolice Wlenia, podziemia rezydencji w Sobocie i Nielestnie59. Trudno jednak ustalić dokładne miejsca ukrycia tych skarbów. Mogą się one znajdować w zasypanych tunelach i grotach, a dotarcie do nich wymagałoby użycia specjalistycznego, drogiego sprzętu. Poza tym penetrowanie tych miejsc na własną rękę może okazać się bardzo niebezpieczne, gdyż nie jest wykluczone, że tereny te są wciąż zaminowane od czasów II wojny światowej. Ruiny mogą też grozić zawaleniem. Dlatego pewnie ukryte skarby III Rzeszy jeszcze nieprędko zostaną odnalezione… 57 Wrzesiński S, Urban K., Na tropach skarbów i depozytów Trzeciej Rzeszy, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2014. 58 Wrzesiński S., Urban K., Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2103. 59 Wrzesiński S, Urban K., Na tropach skarbów i depozytów Trzeciej Rzeszy, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2014. 46 WNIOSKI 1. Po klęsce I wojnie światowej w Niemczech zapanował głęboki kryzys. W tej sytuacji łatwo do głosu doszła nazistowska partia NSDAP z Adolfem Hitlerem na czele, która obiecywała Niemcom poprawę bytu, władzę nad światem i Tysiącletnią Rzeszę. Wkrótce Hitler ogłosił powstanie III Rzeszy, uzyskał pełnię władzy i wprowadził w kraju ustrój totalitarny. Prowadząc agresywną politykę, doprowadził do wybuchu II wojny światowej. Jego poczynania spotkały się z poparciem znacznej części społeczeństwa. W szczególności „fortecą” partii NSDAP okazał się Wrocław, gdzie Hitler zdobył w wyborach absolutną większość głosów, a na jego cześć odbywały się ogromne manifestacje. Gdy Armia Czerwona dotarła do linii Wisły, w dniu 25 sierpnia 1944r. Hitler ogłosił Wrocław miastem-twierdzą (Festung Breslau), które w żadnym wypadku nie może się poddać. Rzeczywiście, twierdza broniła się jeszcze po upadku Berlina i skapitulowała dopiero 6 maja 1945r. Pod koniec wojny na terenie Dolnego Śląska Niemcy utworzyli podziemną organizację Werwolf, ostatnich żołnierzy Hitlera, którzy mieli szerzyć dywersję, sabotaż oraz pilnować ukrytych skarbów i instalacji. Działała do około 1947roku. 2. We Wrocławiu do dzisiaj zachowało się wiele śladów po nazistach i ich monumentalnej architekturze. Możemy obejrzeć dawne siedziby władz nazistowskich: wzgórze Liebicha, Urząd Wojewódzki i Bibliotekę Uniwersytecką ,,Na Piasku”, a także miejsce przemówień Hitlera – Hotel Monopol, przespacerować się ulicami, gdzie kiedyś odbywały się festzugi czyli ogromne manifestacje na cześć Führera. Pozostało kilka charakterystycznych dla nazistów budynków, miejsca hitlerowskich kaźni oraz niektóre schrony przeciwlotnicze i bunkry. Oficjalna architektura niemieckiego nazizmu nawiązywała do neoklasycyzmu. Hitler uważał, że konieczne jest planowanie monumentalnej, gigantycznej zabudowy, która będzie spełniać propagandowe cele państwa nazistowskiego. 3. Niemcy rozpoczęli od listopada 1943 roku realizację tajnego projektu Riese w Górach Sowich. Wybudowali gigantyczne kompleksy podziemnych tuneli i hal oraz wykorzystali w tym celu zamek Książ z jego podziemiami. Nie wiadomo dokładnie, jakie było ich przeznaczenie. Przypuszcza się, że miała tu być tajna kwatera Hitlera i jego sztabu, schrony przeciwlotnicze, podziemne fabryki zbrojeniowe, ale 47 najprawdopodobniej naziści prowadzili w nich tajne badania nad nową bronią. Na Dolnym Śląsku Niemcy dokonywali też eksperymentów na ludziach. Szczególnie „wsławił” się tu zbrodniarz wojenny Hubertus Strughold, który na potrzeby lotnictwa Luftwaffe przeprowadzał na więźniach obozów koncentracyjnych badania z niskimi ciśnieniami i oziębianiem, zabijając przy tym wielu ludzi. 4. Naziści w czasie z okupowanych II wojny światowej zagrabili ogromną ilość skarbów terenów. Pod koniec wojny, w obliczu zbliżającej się klęski, wszystkie je ukryli i zamaskowali, prawdopodobnie gdzieś właśnie na Dolnym Śląsku, w podziemiach zamków, tunelach, jaskiniach i starych sztolniach. Ukrywaniem skarbów zajmował się między innymi Günther Grundmann, konserwator zabytków Prowincji Dolnośląskiej, a także Gneralny Gubernator Hans Frank. W latach powojennych tylko w niewielkiej części udało się odzyskać te drogocenne przedmioty. Do dzisiaj nie wiadomo, co się stało na przykład z większością skradzionych dzieł sztuki. Wśród zaginionych znajduje się jeden z najsłynniejszych obrazów Rafaela Santiego: „Portret młodzieńca”, którego nie odnaleziono do dzisiaj. Również wiele innych arcydzieł czeka na swojego odkrywcę. 48 SUMMARY The aim of our work was to present: 1. the short history of the third Reich, Nazism, the start of the Second World War, the war in Lower Silesia and the establishment of Festung Breslau and Werwolf, 2. the places connected with Nazism in Breslau, 3. the top secret building project in Lower Silesia called Riese (for Hitler’s main headquarters, military factory or the most probably – for underground experimental laboratories) and experiments on people made by the Nazis, 4. and the secret of treasure stolen by Germans in occupied countries and then hidden somewhere in Lower Silesia at the end of war. The third Reich was established in 1933 by Adolf Hitler, who became the Führer of the German nation. His Nazi party NSDAP had support of the majority of the German society (especially in Breslau) so they won the election in 1933. Soon he led to the outbreak of The Second World War. In August 1944 Hitler announced the creation of a fortress Breslau, which can never surrender. His last soldiers in Lower Silesia formed the organization called Werwolf. In our project we discuss in details the monumental architecture of Nazis in Breslau, demonstrations in honor of Führer, creating underground complexes in the Owlish Mountains, criminal human studies of Hubertus Strughold, the experiments with the new bombs and hiding the treasure in secret places at the end of war. 49 BIBLIOGRAFIA Książki i mapy: 1. Cera Janusz, Góry Sowie. Podziemne kompleksy Riese. Mapa skali 1:10000, Kraków, Wyd. 1, Wydawnictwo INTER-CERA Joanna Cera, 2006, ISBN 83-910649-7-2. 2. Dobesz Janusz, Wrocławska architektura spod znaku swastyki na tle budownictwa III Rzeszy, Wrocław, Wyd. 1, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 1999, ISBN 8370854478. 3. Kamiński Artur, Wrocławskie targi i wystawy w systemie propagandy hitlerowskiej w latach 1933-1944, Wrocław, Wyd. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2001, ISBN 8322921314. 4. Lamparska Joanna, Tajemnice ukrytych skarbów, Wrocław, Wyd. 2, Wydawnictwo ASIA-PRESS s.c., 1999, ISBN 83-911546-1-9. 5. Peikert Paul, Kronika dni oblężenia Wrocław 22 I-6 V 1945, Wrocław, Wyd. 4, Ossolineum, 2008, ISBN 978-83-04-04988-8. 6. Rostkowski Jerzy, Zamek Książ – zapomniana tajemnica, Warszawa, Wyd. 1, Agencja Wydawnicza CB, 2013, ISBN 83-7339-031-6. 7. Skowroński Janusz, Skarby Trzeciej Rzeszy. Tajemnice zamku Czocha, Warszawa, Wyd. 4, Agencja Wydawnicza CB, 2010, ISBN 978-83-7339-020-0. 8. Wrzesiński Szymon, Urban Krzysztof, Na tropach skarbów i depozytów Trzeciej Rzeszy, Kulisy rewindykacji i poszukiwań na Dolnym Śląsku, Warszawa, Wyd. 1, Agencja Wydawnicza CB, 2014, ISBN 978-83-7339-131-4. 9. Wrzesiński Szymon, Urban Krzysztof, Skarby III Rzeszy ukryte na Dolnym Sląsku. Relacje, dokumenty, wspomnienia, Warszawa, Wyd. 1, Agencja Wydawnicza CB, 2013, ISBN 978-83-7339-124-6. Strony internetowe: 1. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl 2. http://dolny-slask.org.pl 50 3. http://halastulecia.pl 4. http://monopolwroclaw.hotel.com.pl 5. http://wroclaw.gazeta.pl 6. http://www.festungbreslau.wroclaw.pl 7. http://www.historycy.org 8. http://www.tvn.24.pl/wroclaw,44/hitler-picasso-dietrich-znani-goscie-monopolu 9. Torz Marcin, Wielka sensacja. Skarb III Rzeszy w Polsce, Wiadomości Onet 8.10.2011 [dostęp: 1.10.2014], dostępny w Internecie: www.onet.pl. 10. Targański Tomasz, Kolos, który przytłacza już samym widokiem, Gazeta Wrocławska, 22.10.2010 [dostęp 30.09.2014], dostępny w Internecie: WWW.dziennikpolski24.pl. Uzupełnić książki Szymona + brakujące: 10. Frodien Ulrich, Umierające miasto Karta : kwartalnik historyczny, 31.10.2000, str. 66-91 11. Relacja ustna P. Tomasik 12. *„ *„Nieznane tajemnice III Rzeszy na Dolnym Śląsku” Wróbel B., Agencja Wydawnicza CB 2014 – o fabrykach zbrojeniowych i schronach przeciwlotniczych – wziąć od Bogusia! 51