Transcript
Ian Kershaw, Punkty zwrotne – decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej
Recenzje 155
Pytania te stawia Sir Ian Kershaw, profesor historii najnowszej na Uniwersytecie w Sheffield, znany głównie z monumentalnej – i uchodzącej jak dotąd za wiodącą – biografii Adolfa Hitlera. Uznaje je za ważne i aktualne choćby dlatego, że II wojna światowa w olbrzymiej mierze ukształtowała nie tylko oblicze XX wieku, ale po części także bieżącego stulecia. Dość wymienić radykalną zmianę układu sił w świecie czy traumę po Zagładzie. Zdaniem brytyjskiego badacza, na przebieg II wojny wpłynęła seria powiązanych ze sobą decyzji, podjętych między majem 1940 roku a grudniem 1941 roku przez przywódców różnych krajów. Autor przekonuje, że już wtedy zostały rozpisane role na późniejsze lata – w tym na konferencje w Jałcie i Poczdamie, gdzie przypieczętowano tylko geopolityczny podział świata. Za najbardziej brzemienną w skutki dePolitycy i okoliczności cyzję Kershaw uznaje jednak atak III Rzeszy na Związek Radziecki. „Jeśli Rosja zostanie Ian Kershaw, Punkty rozbita, Anglia utraci swą ostatnią nadzieję. Wówczas panami Europy i Bałkanów będą zwrotne – decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny Niemcy. Decyzja: w tej konfrontacji Rosja musi być zlikwidowana. Wiosna 1941 r. Czas światowej, Znak, Kraków [trwania kampanii]: pięć miesięcy” – taki 2009 komunikat 31 lipca 1940 roku przekazał Co było kluczem nie tylko w alpejskiej kwaterze Berghof swoim gedo przebiegu II wojny nerałom Adolf Hitler. Rozpoczął tym samym światowej, ale też do kształtu powojen- najkrwawszy konflikt w dziejach: życie nej rzeczywistości? Niemiecka napaść straciło w nim ponad trzydzieści milionów na Związek Radziecki? A może ustalenia Niemców i obywateli ZSRR, a ogrom zniszz konferencji w Wannsee o „ostatecznym czeń był niepoliczalny. Ale w jego efekcie rozwiązaniu”, czyli eksterminacji Żydów? Związek Radziecki zagarnął potem na prawie Czy też przystąpienie do wojny w Europie pół wieku połowę kontynentu… Stanów Zjednoczonych po japońskim ataku A przecież zamysł Hitlera od początku na Pearl Harbor? wydawał się szaleństwem. Dość wspomnieć,
156
Recenzje
Ian Kershaw, Punkty zwrotne – decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej
że kiedyś podobną operację rozpoczął Napoleon i przypłacił to sromotną klęską nie tylko swojej armii, ale i imperialnych marzeń cesarstwa. Według brytyjskiego historyka, olbrzymią rolę przy podejmowaniu tej decyzji przez Hitlera – i jej bezrefleksyjnej akceptacji przez większość jego rodaków – miało poczucie wyższości kulturowej Wielkich Niemiec nad azjatyckim Wschodem (wyobrażenie to, oprócz Rosji, obejmowało również Polskę). Stereotyp ten miał długą historię, lecz dla pokolenia współczesnego Hitlerowi kluczowe było doświadczenie podczas I wojny światowej okupacji terenów znajdujących się dotąd pod panowaniem rosyjskim. To wtedy niemieccy oficerowie o zajętych terytoriach pisali w swoich dziennikach: „Najgłębsza Rosja, bez najmniejszego przebłysku wschodnioeuropejskiej Kultur” albo: „Azja, stepy, bagna, klaustrofobiczny świat przestępczy, zapomniany przez Boga i ludzi, pełen szlamu nieużytek”. Z takiej diagnozy wzięła się idea ekspansji na wschód i zaprowadzenia tam niemieckiego porządku oraz Kultur właśnie. Zbiegło się to z koncepcją konieczności zdobycia dla Niemców tak zwanej przestrzeni życiowej na wschodzie – nawet kosztem odłożenia dominującej we wczesnych latach rządów Hitlera polityki pangermańskiej, zakładającej przede wszystkim przywrócenie granic sprzed 1914 roku, odzyskanie utraconych kolonii oraz zemstę na Francuzach i Brytyjczykach. Równie niezrozumiały był jednak upór, z jakim Stalin tkwił w przeświadczeniu, że Niemcy nigdy z własnej inicjatywy nie zaatakują Rosji. Wszak jeszcze w połowie
maja 1941 roku straszył swoich wojskowych: „Jeśli sprowokujecie Niemców na granicy, jeśli bez naszego zezwolenia przesuniecie oddziały, to pamiętajcie, że polecą głowy”. A przecież dużo wcześniej – i coraz intensywniej – wiele osób, i to z różnych stron, ostrzegało generalissimusa o nieuchronności ataku. W dodatku Stalin słynął z paranoicznej wręcz podejrzliwości – tym trudniej pojąć, że dał się tak zwieść Hitlerowi. Oczywiście gdyby nie zlekceważył alarmów, historia mogłaby potoczyć się zupełnie inaczej. Tyle że, wedle Kershawa, jego możliwości wyboru były mocno ograniczone. Przypisywanie wyborów Stalina jedynie kaprysom dyktatora, zaślepieniu czy głupocie, byłoby pójściem na łatwiznę. Kluczem do ich zrozumienia są reguły obowiązujące przy podejmowaniu decyzji panujące wtedy w Związku Radzieckim. Błędy popełnione przez radzieckie kierownictwo – zarówno w ocenach politycznych, jak strategiach militarnych – były przede wszystkim skutkiem mechanizmu rządzenia opartego na skupieniu władzy w jednych rękach. „Stalin był dla nas wielkim autorytetem i nikomu wtedy nie przyszło do głowy wątpić w słuszność jego sądów” – przyznawał później generał Żukow, jedna z kluczowych osobistości ówczesnej armii radzieckiej. „W atmosferze strachu i czołobitności, kiedy decydującymi elementami radzieckiego systemu stały się paranoiczne fobie jednego człowieka, jego poczucie nieomylności, ograniczenia w zakresie strategii wojskowej i bezwzględna nieprzewidywalność, nie mogło być mowy o jakichkolwiek zmianach w stosunku do opcji wybranych przez Stalina” – diagnozuje
Ian Kershaw, Punkty zwrotne – decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej
Recenzje 157
brytyjski historyk. Podlizywanie się władzy przykładem – jak to ujmuje Kershaw – „jedbyło powszechne na wszystkich szczeblach, nej z najbardziej zaskakujących błędnych a przykład dawało Politbiuro, na wyścigi ocen wszechczasów”. Jej rezultatem była płaszczące się przed wodzem. Nic dziwnego, druzgocąca klęska. Sam Stalin ledwie sześć że także wojskowi na ogół nie odbiegali od dni po niemieckiej inwazji miał powiedzieć tego schematu, a kiedy zgłaszali zastrze- do swoich najbliższych kompanów: „Lenin żenia (Kershaw opisuje takie przypadki), zostawił nam wielkie dziedzictwo, ale my, byli momentalnie zastraszani, zmuszani jego spadkobiercy, to sp….liliśmy”. Tyle że równie zaskakująca jest historia do uległości bądź eliminowani. Fakt, że ledwie na tydzień przed inwazją podźwignięcia się Związku Radzieckiego radziecki dyktator nie chciał przychylić się z tego upadku. do próśb swoich dowódców wojskowych, Keshaw precyzyjnie rekonstruuje, w jaki by postawić oddziały w stan gotowości sposób i w jakich okolicznościach zapadały i zmienić ich dyslokację na lepiej odpo- kluczowe decyzje. Stawia jednak dodatkowiadającą potrzebom obrony, był, jak pisze we pytania. Jaką rolę odgrywały jednostki Kershaw, „znamienny dla systemu, w którym stojące w centrum procesu decyzyjnego zgubiono rozsądek”. i jak bardzo role te różniły się w zależności Brytyjski badacz drobiazgowo rekonstru- od systemu politycznego, w którym dziauje również listę czynników, które mogły łali przywódcy? Jakie czynniki wywierały wpłynąć na myślenie samego Stalina. I tak, najsilniejszy wpływ na przywódców – ot, na przykład, dyktator śmiało mógł być nader choćby, jaką rolę odgrywały naciski grup zadowolony z efektów pierwszych miesięcy rywalizujących wewnątrz elit rządzących? współpracy z nazistowskimi Niemcami, za- W jakiej mierze ich wybory były racjonalne początkowanej porozumieniami z lata 1939 i miały na względzie cele każdego z reżimów? roku – począwszy od zdobyczy terytorial- Jakie znaczenie miał upływ czasu – i na ile nych kosztem Polski, przez poprawę relacji zawężał on pole manewru? ekonomicznych (między innymi znacząco Sir Kershaw nie bawi się w tak zwaną wzrosła wymiana handlowa między Berli- historię alternatywną. Uznaje to za bezsennem a Moskwą), po – właśnie – poczucie sowne. Szuka jednak powodów, dla których bezpieczeństwa. wydarzenia potoczyły się tak, a nie inaczej. Równocześnie na odsuwanie od siebie Udowadnia tym samym, dlaczego inne myśli o grożącej krajowi agresji mogło wpły- decyzje podjęte być nie mogły. Analizuje nąć i to, że generalissimus dobrze wiedział, zwłaszcza wpływ czynników ustrojowych iż jego państwo jest do wojny kompletnie na mechanizm podejmowania rozstrzygnięć nieprzygotowane, a jednym z tego powo- politycznych. Zwraca uwagę na szczególną dów są czystki, jakie on sam przeprowadził w tamtych czasach rolę ideologii. Pamięta w 1938 roku w dowództwie armii. o uwzględnieniu osobowości przywódców Zbagatelizowanie agresywnego charak- (na przykład gabinet brytyjski funkcjonował teru nazizmu i samego Hitlera jest również wówczas jako kolektyw, a Churchill jako
158
Recenzje
Ian Kershaw, Punkty zwrotne – decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej
świeżo upieczony premier był traktowany przez kolegów ze sceptycyzmem; całkiem inny wymiar miała władza Stalina czy Hitlera, ale też – w pewnym sensie – Roosevelta). Na to wszystko nakładał się czasem wzgląd na opinię publiczną i aspiracje elit – zwłaszcza wojskowych. Oczywiście nie w Związku Radzieckim, ale w hitlerowskich Niemczech już tak.
W rezultacie powstał nie tylko barwny fresk historyczny, ale też precyzyjny opis reguł rządzących polityką i zachowaniami ludzi władzy. Na dodatek ta obszerna pozycja modelowo przestrzega najlepszych tradycji narracji charakterystycznej dla anglosaskiego stylu pisania o przeszłości. Krzysztof Burnetko
