Transcript
POJĘCIA (opracowane głównie na podstawie Encyklopedii PWN) Endecja (Narodowa Demokracja), popularna nazwa ruchu politycznego powstałego pod koniec XIX wieku. Głównym ideologiem i współzałożycielem Narodowej Demokracji był Roman Dmowski. Podstawą ideologii endeckiej była zasada nadrzędności interesu narodowego. Aktywna w Polsce do końca II wojny światowej. Po 1945 na emigracji. Więcej: endecja Polska Partia Socjalistyczna (PPS), partia założona 1892 na zjeździe w Paryżu; w programie wiązała wprowadzenie reform socjalnych z odzyskaniem niepodległości; partia wielonurtowa, której działacze często różnie interpretowali socjalizm. 1926 poparła przewrót majowy, od 1927 w opozycji. Po II wojnie światowej PPS na uchodźstwie. W kraju od 1944 działała tzw. Odrodzona PPS (1948 połączona z PPR w PZPR). Sanacja, pot. nazwa obozu rządowego w Polsce 1926–39, powstałego w wyniku przewrotu majowego 1926. Przewrót majowy, wojskowy zamach stanu, dokonany 12–14 V 1926 przez J. Piłsudskiego. Wystąpił zbrojnie przeciw niepopularnemu rządowi Chjeno-Piasta i po trzydniowych walkach zajął Warszawę. Premier W. Witos i prezydent S. Wojciechowski podali się do dymisji. Pakt Ribbentrop–Mołotow 1939, układ o nieagresji między ZSRR a Niemcami z 23 VIII 1939. Częścią paktu był tajny protokół dodatkowy dzielący środkowowschodnią Europę na strefy wpływów obu państw. Katyń, miejscowość w Rosji. III–IV 1940 w pobliskim lesie NKWD zamordowało ok. 4,4 tys. pol. oficerów - jeńców z obozu w Kozielsku. Po ujawnieniu masowych grobów IV 1943 przez Niemców rząd ZSRR obarczył ich tą zbrodnią i wykorzystał polskie starania o jej wyjaśnienie do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem RP na uchodźstwie. Katyń jest nazwą symbolizującą zbrodnie sowieckie przeciw narodowi polskiemu w okresie II wojny. Armia Krajowa (AK), konspiracyjna organizacja wojskowa 1939–45, podziemne wojsko, część Sił Zbrojnych RP. Działała na obszarze okupowanej Polski w celu odbudowy państwa polskiego przez walkę zbrojną. W 1944 ponad 300 tys. żołnierzy. Ogólny plan działania AK przewidywał 3 etapy: konspiracji, walki powstańczej, odtwarzania sił zbrojnych; prowadziła m.in. działalność sabotażowo-dywersyjną i propagandową. 1944 organizowała akcję „Burza”, której kulminacją było powstanie warszawskie. Na terenach zajmowanych przez wojska sowieckie żołnierze AK byli represjonowani. W styczniu 1945 rozwiązana. WiN (Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”), polityczno-wojskowa organizacja konspiracyjna 1945–47 prowadząca walkę z władzami sowieckimi i komunistycznymi. Proces szesnastu, pokazowy proces polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego VI 1945 w Moskwie. Próba zdyskredytowania legalnych władz RP (oskarżenia o współpracę z Niemcami). Wcześniej (marzec) zaproszonych na rozmowy aresztowano i wywieziono do ZSRR. Linia Curzona, projekt polsko-sowieckiej linii demarkacyjnej zaproponowanej w 1919 przez bryt. ministra spraw zagranicznych G. Curzona w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919–21 roku. Po II wojnie światowej, z niewielkimi zmianami, uznana za wschodnią granicę Polski. Zimna wojna, umowne określenie napiętych stosunków politycznych i ekonomicznych między Stanami Zjednoczonymi (i ich sojusznikami) a ZSRR (i państwami bloku sowieckiego) po II wojnie światowej. Ład jałtański, potoczna nazwa porządku politycznego w Europie po II wojnie światowej, w ramach którego Polska i pozostałe kraje Europy Środkowowschodniej zostały podporządkowane ZSRR. Nazwa pochodzi od konferencji jałtańskiej (luty 1945) przywódców mocarstw sojuszniczych: USA (F.D. Roosevelt), ZSRR (J. Stalin) i W. Brytanii (W. Churchill) w Jałcie na Krymie. W sprawach Polski zdecydowano o zorganizowaniu jej rządu na zrębach prosowowieckiego Rządu Tymczasowego (rozszerzonego o wybranych polityków z kraju i z Zachodu), przeprowadzeniu przezeń wolnych wyborów i przyjęciu linii Curzona jako granicy wschodniej. Układ Warszawski, 1955–91 organizacja o charakterze sojuszu polityczno-wojskowego, utworzona na podstawie Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej zawartego 14 V 1955 w Warszawie; członkowie: Albania (do 1968), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR; stanowił wojskową strukturę bloku sowieckiego jako przeciwnik NATO, umożliwiał też ZSRR pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi i polityką obronną jego członków. 1991 rozwiązany.
RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej), organizacja współpracy gospodarczej podporządkowanych politycznie i ekonomicznie ZSRR; działała 1949–91, siedziba w Moskwie.
państw
Stalinizm, okres w historii Związku Radzieckiego (1929-1956) oraz większości państw komunistycznych (19481956) charakteryzujący się oficjalnym kultem J. Stalina, kontrolą aparatu partyjno-państwowego nad życiem społecznym i gospodarką, terrorem policyjnym i izolacją od świata zewnętrznego. Więcej: stalinizm Nomenklatura [łac.], elita władzy wyłaniana przez mianowanie. W ZSRR i innych państwach komunistycznych wykaz stanowisk (w partii, aparacie państwowym, wojsku, policji, administracji, gospodarce, nauce, kulturze, oświacie, środkach przekazu, instytucjach i organizacjach różnego rodzaju), o których obsadzie decydowały wyłącznie instancje partyjne. Instytucja pozaprawna, regulowana poufnymi przepisami wewnętrznymi. Jedna z fundamentalnych zasad komunistycznych systemu sprawowania władzy. Socrealizm (realizm socjalistyczny), kierunek w literaturze, filmie i sztukach plastycznych, ściśle związany z doktryną stalinizmu, głoszący zaangażowanie polityczne i ideowe sztuki postulaty zgodności wizji świata z ideologicznymi tezami marksizmu. Komunistyczna Partia Polski (KPP), do 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, radykalna partia polityczna, założona w 1918 roku. Głosiła program międzynarodowej rewolucji społecznej. 1938 rozwiązana przez Międzynarodówkę Komunistyczną. Polska Partia Robotnicza (PPR), partia komunistyczna 1942–48, utworzona przez tzw. grupę inicjatywną komunistów polskich przerzuconych z ZSRR z połączenia krajowych ugrupowań komunistycznych; podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej. Po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej prowadziła sowietyzację kraju za pomocą terroru. 1948 połączyła się z PPS w PZPR. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), partia komunistyczna założona w 1948 roku. Do 1989 partia państwowa (aparat partyjny sprawował funkcje władz państwowych), kierująca państwem autorytarnym, centralnie zarządzaną i zbiurokratyzowaną gospodarką; podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej. 1990 rozwiązała się, część członków utworzyła SdRP (obecnie SLD). Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), tymczasowy organ władzy, utworzony 1944 przez działaczy komunistycznych na ziemiach na zachód od linii Curzona zajętych przez armię sowiecką. Uznawał za nielegalne władze RP na uchodźstwie. Ogłosił Manifest zw. lipcowym, datowany 22 VII 1944, w którym zawarto program reform społeczno-polityczny i określono ramy sojuszu z ZSRR. PKWN zawarł porozumienie z rządem sowieckim ustanawiające jurysdykcję Armii Czerwonej na terenach polskich. Wydał wiele dekretów (o reformie rolnej, kodeksie karnym WP i ochronie państwa), stanowiących podstawy terroru wobec opozycji politycznej. 31 XII 1944 przekształcony przez KRN w Rząd Tymczasowy. UB (Urząd Bezpieczeństwa). nazwa jednostek organizacyjnych policji politycznej utworzonych w 1944 pod nadzorem NKWD. W 1956 zastąpiona przez SB (Służba Bezpieczeństwa). Służyła umacnianiu komunistycznego systemu ustrojowego i kontrolowania wszelkich dziedzin życia społecznego i gospodarczego. Brała udział w zwalczaniu ugrupowań opozycyjnych, represjonowaniu uczestników wystąpień protestacyjnych i strajków, inwigilowaniu Kościoła katolickiego i niezależnych środowisk kulturalnych. W 1990 rozwiązana. MO (Milicja Obywatelska), 1944–90 w Polsce nazwa policji. Organ powołany do ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli i ich mienia oraz mienia społecznego. Oprócz wykonywania swych podstawowych zadań w początkowym okresie uczestniczyła w zwalczaniu ugrupowań wywodzących się z AK i innych organizacji tworzących w czasie okupacji podziemie niepodległościowe, brała udział w tłumieniu protestów społecznych. W latach 80. wspomagała SB w zwalczaniu opozycji. ORMO (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej), 1946–89 organizacja współdziałająca z MO w zakresie utrzymania porządku i spokoju publicznego. 1946–48 brała udział w zwalczaniu grup reprezentujących nurt niepodległościowy, następnie w kolektywizacji wsi i innych akcjach organizowanych z inicjatywy PZPR. ZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej), formacja powołana w Polsce 1956 m.in. w celu likwidowania zbiorowych naruszeń porządku publicznego oraz prowadzenia akcji ratowniczych podczas klęsk żywiołowych, katastrof, epidemii. W latach 80. używana głównie do rozpraszania demonstracji manifestujących sprzeciw wobec polityki władz. 1989 rozwiązana.
Poznański czerwiec 1956, strajk generalny i masowa demonstracja uliczna 28 VI 1956 w Poznaniu, które przerodziły się w rewoltę. Po decyzji KC PZPR do 30 VI stłumiony siłą (pacyfikacja miasta przez wojsko), zginęło ponad 70 osób, kilkaset zostało rannych. Spowodował wstrząs w społeczeństwie i zaostrzenie walk wewnętrznych w PZPR. Październik 1956, kulminacyjny okres przemian politycznych, społecznych i gospodarczych w Polsce 1954-57, związanych z załamaniem systemu dyktatury w państwach komunistycznego po śmierci J. Stalina (1953); złagodzenie reżimu politycznego (odwilż)), rezygnacja z masowego terroru, wzrastające niezadowolenie społeczne, wystąpienia przeciw władzy komunistycznej (poznański czerwiec 1956), krytyka dotychczasowej linii politycznej partii, a w wyniku — zwrot polityczne (mimo nacisków ZSRR i w X zagrożenia interwencją) i wybór W. Gomułki na I sekretarza KC PZPR (zaakceptowany podczas wizyty N. Chruszczowa w Warszawie); w następstwie demokratyzacja życia społecznego, poprawa stosunków z Kościołem, modyfikacja polityki gospodarczej (wzrost nakładów na konsumpcję), zaprzestanie kolektywizacji wsi. Później (od końca 1957 r.) ograniczenie reform i wzmacnianie władzy PZPR. Marzec 1968, określenie kryzysu politycznego obejmującego protesty studenckie oraz rozgrywki polityczne w kierownictwie PZPR, połączone z represjami wobec Polaków pochodzenia żydowskiego. Po brutalnym stłumieniu (8 III) wiecu na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbyły się manifestacje i wybuchły strajki na większości uczelni, stłumione przez władze. Ich uczestnicy byli represjonowani. Marzec 1968 został wykorzystany w walce o władzę wewnątrz PZPR, połączony z czystką w instytucjach państwowych i partyjnych oraz antyinteligencką i antysemicką kampanią propagandową. Grudzień 1970, żywiołowe strajki i demonstracje od 14 XII 1970 w miastach Wybrzeża, a także innych częściach kraju po ogłoszeniu podwyżki cen żywności. Władze do 22 XII stłumiły bunt siłą (udział wojska), zginęło 45 osób, ponad 1 tys. zostało rannych. Spowodował zmiany we władzach PZPR i państwa, modyfikację polityki gospodarcze i socjalnej. Czerwiec 1976, strajki i demonstracje 25 VI w Radomiu, Ursusie i Płocku, po ogłoszeniu podwyżek urzędowych cen żywności. Stłumiony przez władze państwowe, jednocześnie odwołano podwyżki. Represjonowanym pomocy udzielały środowiska opozycji, powstał KOR. KOR (Komitet Obrony Robotników), niezależne, jawne ugrupowanie społeczne 1976–81, utworzone przez grupę działaczy demokratycznych i niepodległościowych oraz intelektualistów. Pomagał represjonowanym uczestnikom czerwcowego protestu robotniczego 1976, walczył o prawa i wolności obywatelskie. Współtworzył Wolne Związki Zawodowe, Towarzystwo Kursów Naukowych, organizował niezależny ruch wydawniczy, współpracował z opozycją w Czechosłowacji i ZSRR. Członkowie m.in.: J. Kuroń, E. Lipiński, J.J. Lipski, J. Lityński, A. Macierewicz, A. Michnik, P. Naimski, Z. Romaszewski. ROPCiO (Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela), niezależne ugrupowanie polityczne 1977–81. Zróżnicowany ideowo i organizacyjnie. Głosił program zmiany ustroju politycznego i gospodarczego Polski. Główni działacze: L. Moczulski, A. Czuma. 1979 grupa Moczulskiego utworzyła KPN, grupa Czumy ograniczyła działalność. Solidarność, wielopłaszczyznowy ruch na rzecz demokratyzacji i głębokich reform ustrojowych PRL. Powstał VIII–IX 1980 w wyniku żywiołowych strajków robotniczych (główne znaczenie miał strajk w Stoczni Gdańskiej). Przyjął instytucjonalną formę związków zawodowych (głównym był Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” działający w środowiskach pracowników państwowych). Więcej: Solidarność Stan wojenny w Polsce 1981–83, forma dyktatury wojsk., wprowadzona w nocy z 12 na 13 XII 1981 przez władze polityczne PRL. Administrowany przez WRON (przewodniczący gen. W. Jaruzelski). Ograniczono podstawowe prawa obywatelskie, internowano działaczy Solidarności, zawieszono lub rozwiązano organizacje społeczne, stosowano represje wobec przeciwników politycznych. Opór społeczny (strajki, demonstracje) łamano siłą z użyciem broni (kopalnia Wujek); pomocy represjonowanym udzielał Kościół katolicki oraz organizacje międzynarodowe. XII 1982 zawieszony. VII 1983 odwołany. WRON (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego), tymczasowy pozakonstytucyjny organ władzy 1981–83, administrator stanu wojennego w Polsce, złożony z 22 wyższych wojskowych. Przewodniczący gen. W. Jaruzelski. PRON (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego), organizacja polityczna (w latach 1982–89) powołana w celu uzyskania poparcia społecznego dla polityki PZPR.
Pierestrojka [ros., przebudowa], 1985–91 próba zreformowania systemu komunistycznego w ZSRR zainicjowana przez sekretarza generalnego KPZR M. Gorbaczowa jako program unowocześnienia gospodarki, 1987 poszerzona o reformy polityczne. Załamała się po puczu moskiewskim (VIII 1991). Okrągły Stół, kompromis polityczny między PZPR a przedstawicielami Solidarności, zawarty 1989. Program ewolucyjnych zmian ustroju politycznego i systemu gosp. Polski. Ułatwił przejęcie władzy przez dotychczasową opozycję (po wygraniu wyborów) i upadek systemu komunistycznego. Dekomunizacja, w znaczeniu najszerszym proces przekształceń ustrojowo-prawnych przy przejściu od systemu komunistycznego do demokracji, takich jak: odebranie monopolu władzy partii komunistycznej, prywatyzacja, reprywatyzacja, swoboda słowa i zrzeszania się, demokratyczne wybory. Lustracja, w krajach postkomunistycznych: sprawdzenie, czy osoba piastująca wysoki urząd nie miała powiązań z aparatem bezpieczeństwa Sejm kontraktowy, potoczna nazwa Sejmu PRL X kadencji wybranego 4 i 18 czerwca r. Szerzej również używana na określenie całego parlamentu obradującego w latach 1989-1991. Plan Balcerowicza, popularna nazwa (od nazwiska L. Balcerowicza, wicepremiera i ministra finansów, współtwórcy planu i głównego realizatora) programu odejścia od gospodarki scentralizowanej i przejścia do gospodarki rynkowej, przyjętego przez sejm w końcu 1989 i realizowanego od 1 I 1990. Obóz posierpniowy, nazwa środowisk politycznych wywodzących się z „Solidarności”. Wojna na górze, popularna nazwa konfliktu w ramach obozu posierpniowego toczącego się między L. Wałęsą a grupą wcześniej związanych z nim polityków (później utworzyli ugrupowanie ROAD, z którego w dużym stopniu wywodziła się Unia Demokratyczna i Unia Wolności). Tłem politycznym konfliktu była krytyka poczynań rządu Mazowieckiego przez znaczną część środowisk wywodzących się z NSZZ Solidarność, wcześniej wspierających powstanie tego rządu. Bezpośrednim efektem tego konfliktu było: rozbicie jedności ugrupowań wywodzących się z Solidarności i podział tego środowiska na zwolenników Lecha Wałęsy i rządu Mazowieckiego oraz wystawienie w wyborach prezydenckich z listopada 1990 r. dwóch kandydatów z obozu solidarnościowego: Lecha Wałęsy i Tadeusza Mazowieckiego. Autorytaryzm: system rządów, w którym władza jest sprawowana przez armię, aparat biurokratyczny lub partię, zwykle po dokonanym zamachu stanu; zw. „rządami silnej ręki”; rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społecznej, chociaż mogą występować elementy demokracji (np. samorząd), a wiele spraw ekonomicznych, społecznych, religijnych, kulturalnych jest pozostawionych aktywności indywidualnej Totalitaryzm (totalizm): system polityczny oparty na oficjalnej obowiązującej wszystkich ideologii, monopolicznej władzy jednej partii (mającej charakter masowy i hierarchiczny) kontrolującej wszystkie dziedziny życia oraz na rozbudowanym, terrorystycznym aparacie bezpieczeństwa. Etatyzm: pogląd według którego państwo powinno odgrywać kluczową rolę w regulowaniu procesów gospodarczych i społecznych Paternalizm (pater-ojciec): arbitralny i autorytarny sposób rządzenia lub zarządzania, który polega na dążeniu do drobiazgowego zaprogramowania życia społecznego przez ośrodek kierowniczy. Postrzeganie państwa jako opiekuna i wychowawcy społeczeństwa Elitaryzm: pogląd społeczno-polityczny głoszący potrzebę wyodrębniania w społeczeństwie elit rządzących, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami Egalitaryzm: postulat równouprawnienia obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym Solidaryzm: kierunek społeczno-polityczny, według którego podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów wszystkich klas i warstw, niezależnie od różnic majątkowych i społecznych Indywidualizm: przekonanie, że potrzeby jednostek są ważniejsze niż potrzeby zbiorowości Kolektywizm: przekonanie, że potrzeby wspólnoty są ważniejsze niż potrzeby jednostki. Człowiek powinien podporządkować się interesowi grupowemu
Nacjonalizm: postawa społeczno-polityczna i ideologia uznająca interes własnego narodu za wartość najwyższą Internacjonalizm, dążenie do równouprawnienia, przyjaźni i współpracy wszystkich narodów» Nacjonalizacja (upaństwowienie): przejęcie przez państwo środków produkcji stanowiących własność prywatną lub pozbawionych właściciela Kolektywizacja: nadawanie czemuś formy zbiorowej, kolektywnej, zwłaszcza przekształcanie (często przymusowe) drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie, spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne Uwłaszczenie, nieodpłatne (lub tylko częściowo odpłatne) przekazanie osobom prawnym lub fiz. praw własności do mienia skarbu państwa, komunalnego lub spółdzielczego; u. jest przeciwieństwem nacjonalizacji; od prywatyzacji różni je brak odpłatności (lub znikoma odpłatność). Pluralizm: zasada gwarantująca różnym grupom społecznym, politycznym, kulturowym prawo wyrażania swych interesów (politycznych, społecznych i ekonomicznych) oraz udział w sprawowaniu władzy. Marksizm: koncepcja filozoficzna, ekonomiczna i społeczno-polityczna sformułowana przez K. Marksa i F. Engelsa, głosząca materializm ontologiczny, w teorii poznania realizm, w historiozofii materializm historyczny, w ekonomii krytykę gospodarki kapitalistycznej, w programie społeczno-politycznym walkę klas, dyktaturę proletariatu, rewolucję społeczną, egalitaryzm, historyczną konieczność przejścia od kapitalizmu przez socjalizm do komunizmu. Socjalizm: ideologia społeczna głosząca program zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji i postulująca zbudowanie ustroju społecznego, opartego na własności społecznej. Socjaliści odwołują się do takich wartości, jak równość, wspólnota, sprawiedliwość społeczna. Atakują kapitalizm, który wg nich prowadzi do alienacji, atomizacji i wyzysku. W szczególnie rozwiniętej postaci idee te znalazły wyraz w pracach K. Marksa i F. Engelsa (marksizm). Komunizm: doktryna głosząca program zniesienia prywatnej własności środków produkcji, postulująca zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr. ideologia postulująca równość (egalitaryzm) i wspólnotowość w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu. Mianem komunizmu określa się także totalitarny ustrój społeczno-politycznoekonomiczny oparty na monopolu władzy skupionej w rękach jednej partii, centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji Socjaldemokracja: kierunek polityczny i ideologiczny w międzynarodowym ruchu robotniczym, odrzucający hasła upaństwowienia własności, koncepcję rewolucji proletariackiej i dyktatury proletariatu, propagujący legalne, stopniowe reformy. Ruch społeczny zmierzający do uspołecznienia gospodarki rynkowej i zmniejszenia nierówności społecznych. zapewnienia każdemu prawa do pracy, równości szans w dostępie do oświaty, kultury, służby zdrowia, większej równości dochodów. Liberalizm: nurt ideowo-polityczny oparty na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głoszący, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego. Więcej: liberalizm Konserwatyzm: nurt ideowo-polityczny przyrównujący społeczeństwo przyrównują do żywego organizmu, który wyrasta na podłożu przeszłości i tradycji. Człowiek jest postrzegany jako istota społeczna związana z naturalnymi grupami (rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną). Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby — bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji. Faszyzm: ruch polityczny sprawujący władzę we Włoszech 1922-43 i stojąca za nim doktryna społeczno-polityczna; pojęcie z czasem uogólniono na szereg pokrewnych ideowo ruchów politycznych. Doktryna faszyzmu opierała się na idei absolutyzmu państwowego, syndykalizmu, elitaryzmu, nacjonalizmu, idei wodzostwa. Faszyści głosili kult czynu i silnego człowieka, odwoływali się do idei imperialnych, odrzucali demokrację. W praktyce politycznej dyktatorska władza w państwie przypadała wodzowi wspieranemu przez monopartię i jej zbrojne bojówki. Więcej: faszyzm
Nazizm (narodowy socjalizm): nazwa nadawana niemieckiej (skrajnej, zbrutalizowanej) wersji faszyzmu. Ruch polityczny i doktryna opierająca się m.in. na nacjonalizmie, rasizmie, elitaryzmie, antydemokratyzmie. Więcej: nazizm
Gospodarka nakazowa: system gospodarczy w którym przedsiębiorstwa i inne instytucjonalne podmioty gospodarujące produkują i zużywają zasoby przede wszystkim na mocy dyrektyw otrzymywanych od władz centralnych. Ukształtowany w ZSRR w latach 30. XX w., narzucony europejskim krajom socjalistycznym po II wojnie światowej. Zwany też gospodarką nakazowo-rozdzielczą, gospodarką centralnie kierowaną lub planowaną, gospodarką socjalistyczną, gospodarką krajów realnego socjalizmu. Gospodarka rynkowa: typ gospodarki, w której dominującym regulatorem procesów gospodarczych jest rynek. Potocznie oznacza gospodarkę kapitalistyczną, niezależnie od stadium jej rozwoju. Wzorcową gospodarką rynkową była brytyjska gospodarka z 1. połowy XIX w.; funkcje gospodarcze państwa były wtedy ograniczone do minimum.
