Transcript
ONTOGENEZA [gr.] (rozwój osobniczy) jest procesem przekształceń, jakim ulega każdy organizm żywy w trakcie swego istnienia. Rozwój osobniczy człowieka rozpoczyna się z chwilą zapłodnienia jaja (gamety żeńskiej) przez plemnik (gametę męską), kończy zaś z chwilą śmierci danej osoby. Ontogeneza obejmuje rozwój zarodkowy (embriogenezę) i pozarodkowy (postembriogenezę). W rozwoju osobniczym jako pierwszą wyróżnić można fazę rozwoju progresywnego, która charakteryzuje się tym, że procesy przyswajania składników chemicznych dominują nad procesami rozpadu tkanek (procesy anaboliczne nad katabolicznymi), w wyniku czego następuje: -- rozrost (zwiększenie się masy i wymiarów); -- różnicowanie (doskonalenie strukturalne); -- dojrzewanie (doskonalenie funkcjonalne) organizmu. Drugą fazę ontogenezy rozpoczynają zmiany regresywne, które przebiegają z różną intensywnością dla poszczególnych układów i funkcji organizmu, a także zaczynają się w różnym wieku. Zazwyczaj jednak za jego początek przyjmuje się ten okres, w którym procesy rozpadu tkanek zaczynają dominować nad procesami przyswajania, co prowadzi do pogorszenia właściwości strukturalnych i sprawności czynnościowej organizmu. Jedynie dwukrotnie w przebiegu rozwoju osobniczego człowieka mamy do czynienia z procesami bardzo silnej stymulacji rozwoju. Jeden z nich ma miejsce w okresie penetralnym (płodowym), a drugi rozpoczyna pokwitanie. Jest to objaw typowy jedynie dla człowieka. Według Światowej Organizacji Zdrowia życie człowieka można podzielić na 2 główne okresy: 1. Okres rozwoju wewnątrzmacicznego, który dzieli się na: -- okres embrionalny, czyli zarodkowy do 8 tygodnia ciąży;
-- okres płodowy od 9 tygodnia ciąży do porodu. 2. Okres życia pozałonowego, który dzielimy na: -- okres noworodkowy do 28 dnia życia; -- okres niemowlęcy do końca 1 roku; -- okres poniemowlęcy do końca 3 roku; -- okres przedszkolny do końca 6 roku; -- okres wczesnoszkolny lub młodszy wiek szkolny o płynnej granicy do pojawienia się objawów dojrzewania płciowego; -- okres dojrzewania, niekiedy zwany dorastaniem; -- okres młodzieńczy. Przemiana dziecka w osobę dorosłą proces dorastania trwa około dwudziestu lat i przebiega w kilku etapach. Podlegamy kolejnym zmianom od noworodka przez oseska, małe dziecko, dziecko, nastolatka i młodzieńca lub panny do w pełni dojrzałego człowieka. Podczas tego okresu ciało nie tylko powiększa się, ale także zamieniają się ogólne proporcje budowy, na przykład długość ramion w stosunku do długości całego ciała. Rozwój fizyczny młodego człowieka to nie tylko zmiana kształtów i rozmiarów ciała. Jest to zdumiewający proces, przebiegający etapami, od stopniowego rozwoju dziecka do gwałtownego pędu ku dorosłości związanego z okresem dojrzewania. Pokwitanie (dojrzewanie płciowe) to okres, kiedy ciało dziecka zaczyna zmieniać się w ciało osoby dorosłej. Zachodzą wtedy zmiany fizyczne, a najważniejszym skutkiem tych gwałtownych procesów jest osiągnięcie dojrzałości płciowej, umożliwiające uczestnictwo w procesie reprodukcji. OKRES NOWORODKOWY Noworodkiem nazywamy dziecko od urodzenia do ukończenia 28 dni. Noworodek donoszony, czyli urodzony z porodu czasowego między 38 a 42 tygodniem ciąży mierzy zwykle 50 52 cm i ma przeciętną wagę powyżej 3,5 kg. Zawsze jednak co najmniej 2501 g, a w przypadku ciąży mnogiej choć jeden waży co najmniej 2201 g. Noworodki płci męskiej są nieznacznie większe od dziewczynek (średnio 2 cm i 0,3 kg). Dziecko urodzone z porodu przedwczesnego, tj. między 28 a 37 tygodniem ciąży z masą ciała 1001 2500 g zwane jest wcześniakiem. Trochę trudniej jest z określeniem długości ciała. Noworodek ma wzmożone napięcie mięśniowe - przykurczone kończyny. By go zmierzyć, trzeba mu wyprostować nogi. W literaturze podaje się, że noworodek ma ok. 50 cm długości. Przy urodzeniu chłopcy są zwykle odrobinę dłużsi i ciężsi od dziewczynek. Główka nowo narodzonego dziecka sprawia wrażenie olbrzymiej przypada na nią około 25% całkowitej długości ciała. Nogi to zaledwie 38% tej długości. W ciągu pierwszych dni życia noworodek traci ciężar. Tan fizjologiczny spadek wagi" wynosi do 10% i jest spowodowany: oddaniem moczu i pierwszego stolca, wysychaniem pępowiny i całej skóry, a także usunięciem mazi płodowej. Poza tym w pierwszych dniach noworodek bardzo mało pije (wszystkie przyjmowane przez niego pokarmy są w postaci płynów). Po kilku dniach zaczyna przybierać na wadze, tak że ok. 7-10 dnia życia wyrównuje masę urodzeniową, a potem już zawsze, póki dziecko jest zdrowe, przybywa mu kilogramów. Płód pobierając tlen z krwi matki poprzez łożysko ma gorsze warunki do utlenowania swojej hemoglobiny, dlatego zwiększa się u niego liczba krwinek czerwonych, a hemoglobina płodowa ma większe powinowactwo do tlenu. Po porodzie ta duża liczba erytrocytów, które nie są już noworodkowi potrzebne, ulega szybkiemu rozpadowi i występuje przemiana hemoglobiny w bilirubinę żółty barwnik gromadzący się w tkance podskórnej odpowiedzialny za tzw. fizjologiczną żółtaczkę noworodków. W pierwszych chwilach życia sprawą zasadniczą jest ocenić, czy dziecko jest zdrowe. Są dwa główne niebezpieczeństwa: ujawnienie się wad wrodzonych i uraz porodowy. Na skutek ścisłej kooperacji z matką płód może rozwijać się prawidłowo nawet z dużą i ciężką wadą wrodzoną, np. z wrodzonym brakiem nerek, zarośniętym przewodem wątrobowym, zrośniętym i niedrożnym jelitem itp. Wady te mogą się ujawnić tuż po urodzeniu, albo dopiero po pewnym czasie. Noworodki wyjątkowo dobrze znoszą zabiegi operacyjne. Jest ważne, by wadę wrodzoną wykryć jak najwcześniej i jeśli konieczna jest operacja - wykonać ją jak najprędzej. Niebezpieczeństwo urazu porodowego wiąże się przede wszystkim z niedotlenieniem. Patologia łożyska, choroba matki, wreszcie przeciągający się lub
patologiczny poród mogą spowodować niedotlenienie, a przez to zwiększoną kruchość naczyń krwionośnych mózgu. W tej sytuacji uraz porodowy związany z mechanicznym uciskiem i odkształceniem główki może doprowadzić do pęknięcia naczynia krwionośnego i w konsekwencji do powstania krwiaka wewnątrzczaszkowego. Dziecko może urodzić się z tzw. zamartwicą bladą. Jest wtedy blade, wiotkie, często nie oddycha i wymaga intensywnej terapii. Mniej groźna jest zamartwica sina spowodowana zazwyczaj niedrożnością dróg oddechowych. Czasem podczas porodu może dojść do podokostnowych złamań obojczyka czy kości ramieniowej, które szybko ulegają zrośnięciu. U niemowląt stwierdza się niekiedy zwichnięcie stawów biodrowych, będące najczęściej wynikiem niedorozwoju panewki stawowej. W chwili urodzenia dziecka funkcjonują głównie tzw. zmysły niższe: czucie skórne i smak, natomiast udział wzroku i słuchu jest niewielki. Narząd słuchu jest zdolny do odbierania wrażeń słuchowych już od chwili urodzenia. Wyrazem reakcji na bodźce dźwiękowe jest drganie powiek, zmiany rytmu oddechowego i pojawienie się niepokoju ruchowego. Matki przemawiające do swojego dziecka w trakcie karmienia obserwują od trzeciego tygodnia odruch ssania na dźwięk swojego głosu. Prawidłowy rozwój słuchu jest podstawowym warunkiem pomyślnego rozwoju mowy. Noworodek od życia wewnątrzłonowego przechodzi adaptację do życia samodzielnego. Ponieważ musi ona trwać pewien czas, okres noworodkowy obliczamy na 4 tygodnie. Jednym z ciekawych zjawisk tego okresu jest przełom hormonalny. Otóż noworodek w ostatnim okresie ciąży otrzymuje od matki poprzez łożysko znaczną ilość substancji hormonalnych. Matka produkuje hormony, które jej są potrzebne; nie są one może szkodliwe dla dziecka, ale należy wątpić, czy są mu niezbędne. Tak więc dziecko rodzi się wyposażone w bagaż hormonów, którego musi się w najbliższym czasie pozbyć. To oczywiście trochę trwa, a w tym czasie hormony te oddziałują na dziecko, wywołując różne objawy. Ten matczyny prezent to przede wszystkim hormony płciowe. Dlatego u noworodka można zaobserwować objawy, które normalnie towarzyszą okresowi dojrzewania płciowego. Jest to więc obrzęk narządów płciowych. Genitalia noworodka są niekiedy większe od genitaliów siedmiolatka. U dziewczynek obserwuje się obrzęk warg sromowych. Poza tym wydziela się pewna ilość śluzu, a niekiedy stwierdza się nawet coś w rodzaju śladów krwawienia. Na twarzy noworodka pojawiają się rozszerzone, jakby przepełnione gruczoły łojowe skóry, przypominające trądzik młodzieńczy. Ciekawy jest wpływ hormonów na gruczoły piersiowe. Otóż noworodki mają obrzęknięte sutki i jest to ginekomastia, analogiczna jak w okresie dojrzewania. Duże sutki są wyraźnie zaznaczone, a dotykiem można stwierdzić obrzękniętą tkankę gruczołową w postaci podskórnych guzików. Przy ucisku, (czego jednak nie należy robić), wydobywa się nieznaczna ilość pokarmu. Jest to więc jedyny okres w życiu mężczyzn, kiedy produkują oni pokarm. Hormony żeńskie przekazywane noworodkom płci męskiej są zazwyczaj im niepotrzebne i mogą działać niekorzystnie. Znane jest zjawisko tzw. nadumieralności chłopców w okresie okołoporodowym i w wieku noworodkowym, którego przyczyn nie znamy. Noworodek wykazuje jeszcze, poza przełomem hormonalnym, szereg swoistych cech fizjologicznych. Należy do nich m.in. zmiana obrazu krwi. Otóż płód znajduje się w warunkach względnego niedotlenienia. Pobierając tlen z krwi matki poprzez łożysko, ma gorsze warunki do utlenienia swej hemoglobiny niż korzystając z tlenu atmosferycznego w płucach. Przeto i liczba czerwonych krwinek, i jakość hemoglobiny muszą nadrabiać te niedostatki. Krwinek czerwonych ma noworodek znacznie więcej niż dziecko starsze, a tzw. hemoglobina płodowa ma biochemiczne cechy determinujące większe powinowactwo do tlenu. Ta duża liczba krwinek i swoista cecha hemoglobiny po urodzeniu nie są już potrzebne. W okresie noworodkowym następuje szybki rozpad erytrocytów i przemiana hemoglobiny w inne składniki ciała. W procesie tym uczestniczy wątroba. A że nie jest ona szczególnie dojrzała, a nawet może nie do końca wydolna, więc przemiana hemoglobiny w produkty biologiczne nieaktywne i neutralne przebiega nie zawsze sprawnie. To są zapewne przyczyny zjawiska częstego, właściwie powszechnego, tzw. fizjologicznej żółtaczki noworodków. Trwa ona niedługo, zazwyczaj parę dni. Nie jest szczególnie nasilona, ale wyraźnie zauważalna.Przewód pokarmowy noworodka także nie jest całkowicie dojrzały. Przejawia się to m.in. większą przepuszczalnością błony jelitowej. Ta przepuszczalność jest wykorzystywana do szczepień. Obecnie noworodki szczepi się śródskórnie przeciw gruźlicy,
ale przed laty podawano szczepionkę doustnie. Było to możliwe, ponieważ noworodek mógł przyswoić z przewodu pokarmowego niezmienione bakterie BCG, czyli szczepionkę. Jak mógł wchłonąć szczepionkę, może wchłonąć również inne drobnoustroje, w tym chorobowe. Dlatego okres noworodkowy jest obok specyficznej i niepełnej odporności ustroju szczególnie zagrożony infekcjami. Stąd potrzeba wyjątkowo starannej higieny dziecka. Noworodek jest szczególnie wrażliwy na infekcje. Jest to ciekawa wrażliwość, czy raczej odporność. Otóż wiele schorzeń noworodka w ogóle nie dotyka. Jeśli matka przeszła dziecięce choroby zakaźne (odrę, świnkę, ospę wietrzną itp.), to noworodek przez pierwsze tygodnie życia wykazuje odporność na te zakażenia. Zawdzięcza to ciałom odpornościowym, które otrzymał od matki poprzez łożysko, a także wraz z jej pokarmem po urodzeniu. Z biegiem czasu ilość materiału odpornościowego immunoglobulin otrzymanego w życiu płodowym wyczerpuje się, a uzupełnienie go z zewnątrz ustaje w chwili przerwania naturalnego karmienia piersią. Teraz dziecko staje się bardzo wrażliwe na różnego rodzaju infekcje, np. na tzw. infekcje banalne, jak: nieżyt nosa, grypa, zakażenie ropne, itp. Zakażenie kropelkowe następuje na znaczną nawet odległość, zatem lepiej noworodka izolować. Każda infekcja jest dla niego groźna i może skończyć się poważną chorobę, a nawet śmiercią. Całkowite pozbawienie niemowlęcia bodźców psychicznych i ruchowych przez dłuższy okres może doprowadzić do trwałego zaprzepaszczenia uzdolnień dziecka. Toteż niezbędne jest wypełnienie czasu czuwania niemowlęcia zabawą, zachęcaniem do ruchów, pobudzaniem do gruchania, gaworzenia. Między 3 a 6 tygodniem życia pojawia się pierwszy uśmiech. Początkowo w obrębie głowy ruchy dotyczą przede wszystkim języka. Usta układają się w ryjek, przesuwają ku górze, do dołu i na boki. Noworodek w pierwszych dniach życia ma powieki silnie zaciśnięte. Im starsza dziecko, tym szerzej rozwiera powieki. Gałki oczne ustawione są dość szeroko w lekkim zezie zbieżnym. Obserwuje się od czasu do czasu ruchy boczne gałek ocznych, często połączone z kilkoma drganiami o cechach oczopląsu. Noworodek nie ustala spojrzenia i nie wodzi oczami za przedmiotami. Na wszystkie przykre odczucia reaguje krzykiem, któremu towarzyszy zaciśnięcie powiek, podciągnięcie wargi górnej do góry i odchylenie głowy do tyłu. Jest rzeczą charakterystyczną, że przy dużej różnorodności ruchów nie spostrzega się wyciągania rąk do przodu i ku dołowi oraz odwracania dłoni. Ruchami celowymi noworodków są jedynie ruchy związane z ssaniem. Oddychanie noworodka jest nieregularne, ciepłota ciała zmienna. Połykanie nie zawsze przebiega bez zakłóceń. Bodźce świetlne, słuchowe i termiczne są rozróżniane przez noworodka, ale reakcje są opóźnione i niezbyt precyzyjne. Do czynności automatycznych spostrzeganych u noworodków należą: oddychanie, kichanie, ziewanie, czkawka, płacz, kaszel, wymioty, ssanie, oddawanie moczu i stolca oraz ruchy lokomocyjne dążność do przemieszczania ciała. Noworodek wykazuje zdolności charakterystyczne tylko dla jego wieku. Są to pewne odruchy wrodzone, które powinny występować u każdego dziecka i zanikać w ciągu pierwszych miesięcy życia - odruchy atawistyczne. Analogiczne odruchy obserwuje się u małp, tyle że mają dla nich do dziś praktyczne znaczenie. U człowieka nie służą już niczemu, poza diagnostyką rozwoju. To też jest ważne. Na podstawie obecności tych odruchów i czasu ich zanikania możemy ocenić rozwój dziecka. -- Odruch pełzania - noworodek położony na brzuszku z przygiętymi kończynami wykonuje ruchy pełzania. Jest ono zupełnie harmonijne i efektywne - noworodek naprawdę posuwa się do przodu. -- Odruch chodzenia - noworodek podtrzymywany pod ramiona, gdy poczuje dotykiem stóp podłoże, wykonuje zupełnie sprawne ruchy przebierania nogami i jakby chodzi. Chodzenie to nie jest, bo pozycja jest sztuczna - noworodek sam nie może stać. Ale ruchy przebierania nóżkami odbywają się zupełnie sprawnie. -- Odruch chwytny - jeżeli noworodek poczuje w dłoni jakiś przedmiot, np. palec, to zaciska dłoń i chwyta go. Chwyt jest tak silny i intensywny, że można noworodka unieść do góry na dwu palcach, które będą zaciśnięte jego dłonią. -- Odruch Moro jest to odruch bardziej złożony, a jego sens poznano obserwując małpy. Otóż w przypadku zadrażnienia błędnika, a więc kiedy dziecko szybko, gwałtownie się osunie, opadnie, wykonuje ono dwoma ramionami najpierw ruch ich rozrzucenia na boki, a następnie przywiedzenia
jest to w tej fazie jakby ruch obejmowania. Sens tego odruchu opisanego przez wielkiego pediatrę francuskiego A. Moro polega na tym, że jeżeli matka zauważy zagrożenie, to puszcza noworodka czy niemowlę, uwalniając ręce, które do tej pory dziecko trzymały, do czynności chwytnych przy uciekaniu po gałęziach. Puszczone jak małpiątko osuwa się wzdłuż jej ciała i wykonuje odruch chwytania obejmowania. Chwyta matkę w pasie, za biodro, za nogę, silnie obejmując. Teraz przydaje się odruch chwytny: dłonie zaciskają się na włosach futerka, fałdzie skóry. To uczepienie się matki jest tak efektywne, że małpa może swobodnie skakać po drzewie, nie troszcząc się o małpiaka. Jest zrozumiałe, iż taki podział pracy znakomicie ułatwia ucieczkę, a więc przeżycie obojga. WCZEŚNIACTWO Za wcześniactwo uważa się noworodka urodzonego między 28 a 36 tygodniem trwania ciąży i masą ciała mniejszą niż 2500g. Wcześniak jest pokryty meszkiem płodowym, a funkcje jego wielu układów i ośrodka termoregulacji są na pograniczu wydolności. Wymaga on szczególnej opieki i właściwego żywienia. Przeciwieństwem wcześniaka jest tzw. dystrofia wewnątrzmaciczna. Polega ona na tym, że dziecko z ciąży, która na pewno trwała dość długo, wykazuje masę znacznie niższą niż przeciętna. To zjawisko jest znacznie groźniejsze niż wcześniactwo. To sygnał, iż dziecko w macicy nie rozwijało się prawidłowo. Jakiś czynnik doprowadził do niedożywienia wewnątrzmacicznego, a to już może mieć bardzo niekorzystne następstwa. Niedożywienie w okresie intensywnego wzrastania jest zawsze groźne, a może prowadzić także do uszkodzenia układu nerwowego. Rokowanie w przypadku wcześniactwa zależy od wielu czynników, ale przede wszystkim od dojrzałości dziecka. Im mniejszy wcześniak, tym mniejsze szanse na utrzymanie go przy życiu. Najmniejsze wcześniaki, jakie udało się przy życiu w chwili fizjologicznego spadku masy nie osiągały 0,5 kg. Wcześniaki są bardzo wrażliwe na zakażenia, dlatego trzeba je izolować od wszelkich źródeł zakażenia. Wszystkie te warunki spełniają cieplarki, inkubatory. Mówiąc o perspektywach wychowania wcześniaka, trzeba pamiętać, że wymaga on długotrwałego przebywania w inkubatorze, przez to więź emocjonalna z matką jest zakłócona. U wcześniaków częściej mogą rozwijać się choroby z niedoboru: krzywica (niedobór witaminy ), niedokrwistość niedobarwliwa (niedobór związków żelaza niezbędnych do syntezy hemoglobiny). OKRES NIEMOWLĘCY Okres niemowlęcy, trwający od ukończenia 4 tygodnia życia do końca l roku, odznacza się wielką dynamiką rozwoju. Niekiedy niemowlęta nazywane są również oseskami z uwagi na fakt, iż odżywiają się poprzez ssanie. Jednakże termin ten nie jest ścisły, ponieważ niemowlęta w drugiej połowie roku odżywiają się już także normalnie, żując i gryząc. W okresie niemowlęcym jedną z podstawowych cech jest uzyskanie równowagi funkcjonowania narządów wewnętrznych. Narządy wewnętrzne przystosowują się w tym okresie do nowych, zmienionych warunków wewnętrznych. Dziecko rośnie bardzo dynamicznie. Jego długość, a pod koniec roku także wysokość zwiększa się o połowę. To jest minimum; jak wskazują często nowe pomiary, dzieci osiągają wyższe wskaźniki. Podobną, a nawet znacznie większą dynamikę wykazuje wskaźnik masy ciała. W 1, 2, 3, miesiącu przybywa dziecku dziennie średnio po 30g. Niemowlę podwaja ciężar ciała w 6 miesiącu, a potraja po roku, natomiast wzrost dziecka zwiększa się po pół roku o 50%. Mięśnie na początku okresu niemowlęcego bardzo słabe i wiotkie wzmacniają się stopniowo w drugim półroczu życia. W pierwszej połowie roku niemowlę staje się bardzo pulchne, ma obfitą tkankę tłuszczową, układającą się w charakterystyczne poduszki. Poprzez tę tkankę bardzo trudno dopatrzyć się zarysów mięśni. Rosną tułów i kończyny, głowa znacznie mniej. Niemowlę bardzo dużo je. Jest to zrozumiałe, bo tempo jego rozwoju stawia mu takie wymagania. W pierwszym okresie życia konieczne jest karmienie naturalne, z piersi matki. Ośmiotygodniowe zdrowe niemowlę wypija w ciągu 6 karmień 600 800 ml pokarmu (120 do 130 ml w czasie jednego posiłku). Noworodek i niemowlę karmione piersią może bez przeszkody przekraczać podaną normę. Pamiętać należy, że łatwo wzbierająca pierś matki nie musi zawierać dużej ilości pokarmu. Pokarm, który niemowlę wysysa z piersi, jest czysty biologicznie i
niezainfekowany. Pokarm ma stałą ciepłotę, przez cały czas ssania niezmienną. Nigdy nie jest popsuty. Bardzo ważną sprawą jest skład pokarmu. Skład chemiczny pokarmu kobiecego może się dość znacznie różnić. Nie zawsze jest pełnowartościowy - zależy to od wieku, stanu odżywiania matki, a może i innych cech indywidualnych. Jednak w normalnych warunkach skład chemiczny pokarmu jest najkorzystniejszy dla dziecka. Pokarm ten zawiera ciała odpornościowe i dlatego dzieci karmione piersią mniej chorują, są bardziej odporne na infekcje. Dochodzimy do najważniejszego argumentu na rzecz karmienia naturalnego. Chodzi o bliski fizyczny i psychiczny kontakt dziecka z matką. Kontakt ten wpływa na powstanie i rozwój więzi emocjonalnej między tymi dwoma istotami. Niemowlę ma bardzo małe rezerwy pokarmowe. Musi być karmione często, początkowo sześć razy na dobę, a wcześniaki nawet częściej. Kiedy jest głodne, jego pobudzenie, niepokój są tak duże, że tylko karmienie może je uspokoić. Kilka razy dziennie powtarza się więc taki cykl: uczucie dojmującego głodu - kontakt fizyczny z matką - uczucie nasycenia się. Warto także zwrócić uwagę, że do pokarmu kobiecego przechodzą między innymi takie składniki jak: jod, brom, salicylany, środki nasenne, alkohol, sulfonamidy i niektóre antybiotyki. Od karmienia piersią odstępuje się stopniowo od 4 5 miesiąca, kasując w każdym miesiącu jedno karmienie piersią i zastępując je mieszanką. U niemowląt karmionych wyłącznie piersią powyżej 9 miesiąca życia dochodzi do niedokrwistości.Oprócz prawidłowego przyrostu wagi, wzrostu, wymiarów głowy i klatki piersiowej dosyć istotne znaczenie przypisujemy prawidłowemu ząbkowaniu. Wyrzynanie się ząbków jest zjawiskiem normalnym i nie należy z nim wiązać jakichś obaw. Pogląd, iż ząbkowanie wywołuje gorączkę, biegunkę lub drgawki, jest przestarzały i niezgodny z prawdą. Nie zawsze okresy wyrzynania się ząbków są stałe mimo pełnego zdrowia niemowlęcia. Czasem pierwsze dolne siekacze pojawiają się już w 2 3 miesiącu życia dziecka, a nawet wyjątkowo dziecko może się urodzić z dwoma ząbkami. Zazwyczaj jednak siekacze pojawiają się między 6 i 8 miesiącem życia. Między 8 i 12 miesiącem niemowlęciu przybywają cztery górne zęby. Drugie dwa siekacze pojawiają się między16 i 20 miesiącem, a cztery zęby przedtrzonowe między 12 i 16 miesiącem. Jeżeli ząbkowanie rozpoczyna się dopiero po 12 miesiącu życia, to przeważnie mamy do czynienia ze złożoną nieprawidłowością (mongolizm) lub zaburzeniami wydzielania wewnętrznego, rzadziej z krzywicą lub kiłą.O rozwoju dziecka w l roku mówimy, że jest to rozwój psychoruchowy. Tych dwu składników w tym wieku nie można oddzielić. Istnieje ścisła współzależność. Człowiek jako jedyny w świecie istot żywych przyjął spionizowaną postawę ciała, wyłączył górne kończyny z funkcji podporowych i lokomocyjnych, uwolnił dłoń do innych zadań. Dziecko w l roku uczy się ludzkiej mowy. Odczuwa ono bezbłędnie nastrój osoby mówiącej. Potem rozumie coraz więcej słów, a pod koniec roku zaczyna samo mówić. Nie jest to jeszcze pełna mowa - słownictwo jest ubogie, zdań dziecko jeszcze nie formułuje. Jest to raczej opanowanie języka w formie biernej. Dzieci w różnym czasie zaczynają mówić. Uważa się, że nie mówienie przez dziecko do 3 roku życia można uznać za normę. Kolejną umiejętnością jest samodzielne poruszanie się. Dziecko z początku podnosi główkęnajpierw leżąc na wznak, potem leżąc na brzuszku. Jest to ważne ćwiczenie kształtujące krzywizny kręgosłupa. Potem zazwyczaj siada. Wiele dzieci obecnie najpierw staje, a potem dopiero siada. Przemieszczanie się w przestrzeni dziecko zaczyna od raczkowania, czyli poruszania się za pomocą czterech kończyn. W raczkowaniu może osiągnąć znaczne sukcesy, dojść do dużej ekspresji poruszać się szybko i zwrotnie. Chodzenie to kolejny ważny etap rozwoju. Wiąże się ono z pionizacją postawy, wykształceniem kręgosłupa i rozwojem muskulatury. Utrzymanie pozycji stojącej, a tym bardziej chodzenie wymaga dużo siły, toteż właściwie sztukę chodzenia dzieci opanowują albo pod koniec l roku, albo w 2 roku życia. W tym wieku dziecko rozumie również krótkie zdania ( do pięciu wyrazów). Wrażliwość kiszki stolcowej i pęcherza moczowego na wypełnienie wydalinami zmniejsza się, doskonali się funkcja mięśni zwieracza odbytu i cewki moczowej tak, że wysiłek lub krzyk rzadziej powodują moczenie lub wypróżnienie. Nie ma jeszcze jednak pełnej zdolności dowolnego opróżniania pęcherza i odbytu. Wysadzone w porę, potrafi załatwić się do nocniczka. Opanowanie zwieraczy przez niemowlę jest wielkim sukcesem. Dziecko uczy snę opanowywać oddawanie stolca, potem moczu w sposób kontrolowany. To jest skomplikowany proces psychologiczny -
dziecko wykorzystuje tę możliwość do osiągnięcia pochwały, do szantażu, do zwracania na siebie uwagi itp. U rocznego dziecka ostrość wzroku i zdolność do lokalizacji dźwięku wzrasta. W zakresie ruchów kończyny górnej niemowlę opanowuje zdolność chwytania, przy czym ten drugi etap rozwoju czynności chwytnych wiąże się korelacją wzrokowo - ruchową. Nie jest to mechaniczne zaciskanie dłoni, ale działanie celowe, pod kontrolą wzroku. Jest to znowu czynność bardzo złożona, przy czym dłoń osiąga to, co jest cechą tylko człowieka - przeciwstawność kciuka w stosunku do reszty palców. W czasie zabaw dziecko próbuje budować wieżę z 2 3 klocków, opróżnia i napełnia pudełka, wkłada i wyjmuje klucz a zamka. Ruchy i zmysł równowagi stają się bardziej skoordynowane,. I dochodzimy do najważniejszego - rozwoju emocjonalnego. Otóż dziecko w pierwszych miesiącach uczy się rozpoznawać matkę i uczy się jej zapachu, głosu, dotyku. Uczy się ją rozumieć, cieszyć się jej radościami i martwić jej smutkami. Matka jest pierwszą rozpoznawaną o sobą i pierwszą osobą, do której dziecko się przywiązuje. Matka daje poczucie bezpieczeństwa. Dziecko, kiedy się do niej przytuli, czuje się spokojne, jest mu po prostu dobrze. W ostatnim kwartale pierwszego roku życia niemowlę pogłębia więź uczuciową z najbliższym otoczeniem. Ujawniają się zaczątki woli. Dziecko potrafi się bawić dwoma przedmiotami na raz. Wkłada mniejsze przedmioty w większe. Dość często przyjmuje postawę stojącą, stawia pierwsze kroki. Przytrzymując się przedmiotów lub przy pomocy dorosłego człowieka. Rozumie znaczenie kilkunastu słów, a kilka z nich (2 5) wymawia w określonym znaczeniu. W czwartym kwartale życia w niemowlęciu zaczyna funkcjonować pamięć oraz kształtować cię osobowość. Rozumiemy przez to takie cechy zachowania się, jak np. wyrażanie żądań i upór.Niemowlęctwo jest okresem wysokiej zachorowalności i umieralności. Oczywiście w różnych krajach wygląda to odmiennie. Umieralność l roku jest związana z: -- przebiegiem ciąży, zatruciami wewnątrzmacicznymi, wadami wrodzonymi noworodka, -- urazem porodowym, zwłaszcza wylewem wewnątrzczaszkowym, -- zakażeniami przewodu pokarmowego, tzw. biegunkami, -- zakażeniami układu oddechowego, w tym zapaleniem płuc. Zakaźne schorzenia układu pokarmowego są wywołane różnymi drobnoustrojami, w tym także takimi, które powodują choroby zakaźne u dorosłych: salmonellą (dury i paradury), shigellą (czerwonka). Niemowlęta mają chwiejną gospodarkę wodną - elektrolitową. Częste stolce prowadzą do odwodnienia organizmu i utraty elektrolitów. Jeżeli do tego dołączą się wymioty, sytuacja staje się dramatyczna. Drugim poważnym schorzeniem, które staje się często przyczyną zgonów niemowląt, są zakażenia dróg oddechowych, a w konsekwencji zapalenie płuc. Jest to także choroba wywołana drobnoustrojami. Mogą to być bakterie, te, które wywołują analogiczne schorzenia u dorosłych i starszych dzieci, a także inne drobnoustroje oraz wirusy. Ogólnie trzeba stwierdzić, że im dziecko jest starsze i lepiej rozwinięte, lepiej zadbane, tym rzadziej choruje, a schorzenia przebiegają łagodniej. Dla prawidłowego rozwoju psychofizycznego, decydujące znaczenie mają właściwe warunki środowiskowe, oraz opieka, zapewniona dziecku idealnej czystości, swobody ruchu, odpowiedniego wypoczynku, powietrza, słońca i właściwego odżywiania. OKRES PONIEMOWLĘCY Okres poniemowlęcy jest to 2 i 3 rok życia. Jest to okres dalszego intensywnego rozwoju psychoruchowego. Umiejętność samodzielnego chodzenia otwiera przed dzieckiem nowe perspektywy w zakresie orientacji w najbliższym otoczeniu oraz poznawania świata przedmiotów i istot żywych. Tempo rozwoju somatycznego jest teraz znacznie wolniejsze, mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, dziecko ma mniejszy apetyt, zmniejsza się ilość podskórnej tkanki tłuszczowej, dziecko staje się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Przez skórę i cienką warstwę tkanki tłuszczowej zaczynają być widoczne zarysy muskulatury. Dziecko doskonali swoją motorykę i mowę, przez co staje się bardziej niezależne, samodzielne. Poznaje otoczenie, bardzo dużo się uczy (jeżeli ma od kogo), czego są pozbawione w znacznym stopniu dzieci wychowane w
instytucjach zastępczych żłobkach czy domach dziecka. Charakterystyczną cechą dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch. Nazywamy to głodem ruchu i wrażeń. Ponieważ układ nerwowy dzieci jest nadal niedojrzały, prowadzi to do łatwo do uczucia zmęczenia, przed którym trzeba je chronić. Ponadto dzieci źle znoszą monotonne zajęcia, z trudem skupiają się nad jedną czynnością. Wielka ruchliwość może wiązać się także z szybkim męczeniem obciążonych pracą grup mięśniowych, ponieważ dziecko będąc w ustawicznym ruchu, zmienia obciążenie poszczególnych mięśni. Niekontrolowany ruch może prowadzić do zmęczenia, trzeba więc dbać, by dziecko dużo spało (normy zalecają 12 14 godzin snu na dobę).W okresie poniemowlęcym dzieci zapadają zazwyczaj na choroby zakaźne. Obecnie szczepienia wyeliminowały większość tych chorób, nadal jednak stosunkowo częste są: świnka, ospa wietrzna, nieżyty dróg oddechowych. Zwiększa się także liczba urazów (nieszczęśliwych wypadków). Dziecko ruchliwe, pozbawione doświadczenia wykazuje brak rozwagi i na przykład dotyka płomienia świecy czy skacze ze znacznej wysokości (nie umie jej ocenić).Dziecko w 1 roku uczy się poznawać otoczenie, rozumieć ludzką mowę, chodzić i manipulować ręką, samodzielnie załatwiać swoje potrzeby higieniczne itd. Nigdy, w żadnym okresie życia - przy największym wysiłku, przy najlepszej opiece - człowiek nie osiąga tak wiele w tak krótkim czasie. Z licznych obserwacji wynika, że trudności i niepowodzenia nauczycieli w pracy z uczniami mają swoje uwarunkowania w przebytych w pierwszych trzech latach chorobach i błędach wychowawczych. Przeciętny roczny przyrost ciężaru ciała wynosi w tym okresie około 2,3 kg, przeciętny roczny przyrost długości ciała około 10cm. Pod koniec 3 roku życia dziecko osiąga około 25% ciężaru ciała (wobec 6 u noworodka), około 55% wysokości (34% u noworodka), około 65% obwodu klatki piersiowej (41% u noworodka), około 90 % obwodu głowy (62% u noworodka) charakterystycznych dla człowieka dorosłego. Bardzo istotnym zmianom ulegają proporcje ciała. Zmienia się ukształtowanie głowy. Kończy się proces wyrzynania zębów mlecznych. Wydłużeniu ulegają kończyny. Zwolnienie przyrostu ciężaru ciała spowodowane jest mniejszym niż w pierwszym roku życia odkładaniem się tłuszczu pod skórą oraz ogromną ruchliwością dziecka i związanym z nią dużym zużyciem energii. Duże zasoby podściółki tłuszczowej w 1 roku życia, już w 2 roku znacznie się zmniejszają, uzyskując wartości charakterystyczne 1 miesiąca życia, zaś w 3 roku życia maleją jeszcze bardziej. Zwiększa się natomiast udział masy mięśniowej w odsetkach całej masy ciała. Wyrazem tego jest zwiększenie się siły dziecka. Sylwetka dziecka pod koniec 3 roku życia poprzez znaczny przyrost długości kończyn staje się jeszcze bardziej harmonijna. Sylwetka dziecka zgrabnieje. Podkreślone zostają (niekiedy nadmiernie) fizjologiczne krzywizny kręgosłupa.W okresie poniemowlęcym charakterystyczna postawa dziecka, zwraca bowiem uwagę wypięty do przodu brzuszek, duże nachylenie kręgosłupa do przodu w odcinku lędźwiowym, lekko wygięte na zewnątrz podudzia i pozornie płaskie stopy. Objawy te są w tym okresie życia zupełnie prawidłowe i są związane z wiotkością mięśni. W miarę wzmacniania się układu mięśniowego i kostnienia wielu chrzęstnych części szkieletu objawy te będą zanikać.Dzięki postępującej integracji neuromotorycznej i koordynacji kory mózgowej opanowane zostają podstawowe czynności lokomocyjne. Dziecko zdobywa szereg skojarzeń kinestetyczno ruchowych. Okres wczesnego dzieciństwa cechuje olbrzymie bogactwo form ruchu i rozrzutność ruchowa. Dziewczęta, choć mniejsze, szybciej na ogół rozwijają się motorycznie. Kształtuje się równowaga wodno elektrolitowa. Wzrasta odporność dziecka. Wśród zachodzących zmian ustrojowych na plan pierwszy występują cechy rozwoju umysłowego. Szczególnie intensywnie rozwija się mowa (z reguły szybciej u dziewcząt). Zaczyna się kształtować osobowość dziecka. Zmienia się jego zachowanie. Wyróżnia ono siebie spośród innych osób. Charakterystyczna jest znaczna pobudliwość ruchowa oraz niemożność dłuższej koncentracji uwagi. OKRES PRZEDSZKOLNY Okres przedszkolny obejmuje czwarty, piąty, szósty i siódmy rok życia dziecka. Jest to okres, kiedy dziecko opanowało już podstawowe funkcje życiowe i jest na tyle dorosłe i samodzielne, że może dać sobie radę w przedszkolu. Granice tego okresu nazwanego przedszkolnym stanowią dwa fakty o charakterze raczej społeczno wychowawczym niż biologicznym. Będzie to przejście dziecka ze
żłobka do przedszkola i z przedszkola do szkoły. Nieco trudniej jest znaleźć takie wyraźnie odgraniczające omawiany okres życia zjawiska o charakterze biologicznym. Granice między 3 a 4 oraz 7 a 8 rokiem życia są dość płynne, w przeciwieństwie do okresów poprzednich i następnych. W okresie przedszkolnym utrzymuje się spostrzegane uprzednio zwolnienie tempa rozwoju. Zaznacza się jednak większe zróżnicowanie przebiegu zjawisk rozwoju. Być może, związane jest to z rozpoczęciem produkcji własnego hormonu wzrostu. Wstępem do obserwacji zmian w długościach, szerokościach, obwodach ciała dziecka będzie zapoznanie sięz rozwojem układu kostnego i mięśniowego, stanowiących główne składowe budowy ciała. Elementami powodującymi zasadniczo zwiększenie się ciężaru ciała są mięśnie i kościec. Na dojrzewanie kośćca ma wpływ wiele czynników pochodzenia genetycznego i środowiskowego. Wiadomo np., że dzieci pochodzące ze złych warunków socjalno bytowych mają wiek kostny w stosunku do wieku metrykalnego opóźniony. Nieraz opóźnienie takie wynosi nawet kilka lat.Pomiędzy 4 a 6 rokiem życia następuje nasilenie procesów mineralizacji kości. W okresie przedszkolnym powstaje cały szereg nowych punktów kostnienia. Znajdujemy je w obrębie kości ramieniowej i przedramienia, nadgarstka, palców,, kości udowej, podudzia i stopy. Dziewczynki są bardziej dojrzałe szkieletowo w tym samym wieku aniżeli chłopcy. Zjawisko to jest uwarunkowane genetycznie i związane z różnicą płci (dymorfizm płciowy). Przejawem poprawnie przebiegających procesów kostnienia jest wymiana zębów mlecznych na stałe. Kolejność wymiany mlecznych zębów zbiega się na ogół z kolejnością ich przebijania się. U dzieci warszawskich początek wyrzynania się zębów stałych notuje się w wieku 4 lata i 9 miesięcy u dziewczynek i o 3 miesiące później u chłopców. I u dziewczynek, i u chłopców najpierw wyrzynają się zęby w żuchwie, z następnie w szczęce.Równolegle z rozwojem kośćca równie intensywnie rozwija się układ mięśniowy. Tkanka mięśniowa jest taką tkanką, która w porównaniu z innymi narządami ciała najbardziej zwiększa swoją wagę w okresie od noworodka do wieku dorosłego. Rozrost ten spowodowany jest zmniejszeniem się ilości wody w mięśniach oraz wzrostem ilości substancji białkowych i tłuszczu. Liczba włókien mięśniowych, z których składają się mięśnie, z wiekiem zmienia się niewiele, zwiększa się natomiast ich masa. Praca, jaką dziecko wykonuje, jest wynikiem współdziałania wielu grup mięśniowych i jest uzależniona od rozwoju układu nerwowego. Na okres przedszkolny przypada niezwykle istotny dla całego rozwoju układu mięśniowego ostatni etap unerwiania włókienek mięśniowych. Proces ten nosi nazwę innerwacji. Do około 4 5 roku życia formują się rozgałęzienia zakończeń nerwowych, związanych z poszczególnymi włóknami mięśniowymi, a już w wieku 5 6 lat różnicowanie się aparatu inerwacyjnego mięśni niemal się kończy. Jak więc z tego wynika, proces unerwiania mięśni kończy się znacznie wcześniej niż rozwój samych mięśni. Ogromny wpływ na wymienione procesy ma odżywianie.Głowa powiększa się bardzo nieznacznie, wzrastają natomiast tułów i kończyny, które wydłużają się wyraźnie. Dziecko przedszkolne jest szczupłe, charakteryzują je cienkie, jakby za długie ręce i nogi oraz stosunkowo nieduża głowa, osadzona na cienkiej, długiej szyi. Kości i mięśnie rosną szybko, wzrastają także siła mięśni i sprawność neuromotoryczna. W dalszym ciągu jednak słabe są więzadła, co bywa przyczyną występowania urazów i wad postawy, zwłaszcza skrzywień kręgosłupa, częstych u dzieci 6-, 7- letnich. Następuje rozwój i usprawnienie narządów wewnętrznych: serca, płuc, układu pokarmowego, których czynności coraz bardziej są zbliżone do funkcji organizmu dojrzałego. Normalizują się tętno i ciśnienie krwi, zmniejsza się liczba oddechów. Poziom hemoglobiny, liczba krwinek czerwonych i białych zbliżają się do normy człowieka dorosłego. Zmienia się tor oddechowy z przeponowego na brzuszno - piersiowy lub piersiowy. Okres od 4 do 7 roku życia nie należy do okresów o wybitnie nasilonych procesach rozrostu organizmu, nie mamy tu gwałtownych skoków w przyrastaniu wysokości i ciężaru ciała. Szybkość procesów rozwojowych w dalszym ciągu maleje. Dotyczy to nie tylko cech somatycznych (wysokość, ciężar ciała), ale i poszczególnych organów. Nieco wolniejsze tempo rozwoju wykazuje więc mózg (najintensywniejszy rozwój tkanki mózgowej następuje w trzech pierwszych latach życia), znacznie wolniejsze trzustka i żołądek, zupełnie wolne śledziona, nerki i płuca. Układ limfatyczny ulega w wieku 3 - 7 lat znacznemu przerostowi, co można tłumaczyć samoobroną organizmu przed częstymi w tym wieku
zakażeniami. Wzmożona praca układu limfatycznego objawia się powiększeniem migdałów podniebiennych, węzłów chłonnych szyjnych, karkowych, pachowych, pachwinowych i innych, a często przerostem tzw. trzeciego migdałka, co w efekcie utrudnia dziecku oddychanie przez nos. W następnym okresie rozwojowym układ limfatyczny ulega regresji.Charakterystyczna dla okresu przedszkolnego jest stabilizacja procesów rozwojowych- - niewielkie przyrosty roczne masy ciała i wysokości, z przewagą wzrastania, co wyraźniej zaznacza się u dziewczynek niż u chłopców.Między 3 a 7 rokiem życia chłopcy przyrastają 26,8 cm, średnio na każdy rok życia przypadałoby więc 6,7 cm. Nie rozkładają się jednak te roczne przyrosty tak, jak wykazuje to obliczenie matematyczne. Gdy przyjrzymy się różnicom między średnimi arytmetycznymi w poszczególnych klasach wieku spostrzeżemy, że intensywniej rosną chłopcy między 3 a 6 rokiem, wolniej nieco między 6 a 7. Ciężar ciała między 3 a 7 rokiem powiększa się o 10,0 kg. Największy swój przyrost uzyskuje między 5 i 6 rokiem, najmniejszy między 3 a 5. Dowodzi to, iż w okresie od 3 do 5 roku życia, w związku z większymi przyrostami wysokości i mniejszymi ciężaru ciała chłopcy nieco szczupleją. Między 5 a 7 rokiem natomiast stają się pełniejsi, gdyż ciężar ma przyrosty większe, a wysokość mniejsze.Dziewczynki między 3 a 7 rokiem życia przyrastają o 27,5 cm. Najintensywniej wydłużają się jednak między 3 a 4 rokiem, nieco mniej między 4 a 6, a jeszcze mniej między 6 a 7. Przyrosty ciężaru ciała są największe między 3 a 6 rokiem i nieco mniejsze między 6 a 7. Wobec nieco mniejszych przyrostów wysokości i dość znacznych przyrostów ciężaru ciała, między 5 a 6 rokiem życia dziewczynki są bardziej okrągłe. Istnieje złożony zespół czynników genetyczno środowiskowych, wpływających na wysokość ciała. Do najważniejszych czynników środowiskowych należy żywienie. Jest ścisły związek czasu kostnienia i rozrostu kośćca z ilością spożytych kalorii. Przy niedożywieniu może wystąpić zahamowanie wzrostu kości na długość. Również niedobory witamin mogą wywołać poważne zmiany w rozwoju tkanki kostnej. Rozwój tkanki mięśniowej zostaje ograniczony przy nawet niewielkiego stopnia niedożywieniu. Tryb życia, jaki dziecko prowadzi: ilość i rodzaj ruchu, odpoczynek, sen to również elementy środowiskowe nieobojętne dla procesów wzrastania i dojrzewania. Na wysokość i ciężar ciała wpływają również wrodzone wady rozwojowe, np. wady serca, zaburzenia endokrynalne oraz niektóre schorzenia, takie jak cukrzyca, krzywica, pasożyty.W wieku przedszkolnym zmiany proporcji ciała następują w kierunku wydłużenia się kończyn. Od 3 roku życia zaznacza się dymorfizm płciowy w zakresie wymiarów klatki piersiowej, szerokości barków i bioder, w kierunku sylwetki męskiej u chłopców. Różnice dotyczą również ilości tkanki tłuszczowej, która obficiej gromadzi się u dziewcząt, stąd zwiększa się krągłość ich kształtów. Bardzo charakterystyczne zmiany proporcji zachodzą w obrębie tułowia. Szerokość barkowa i biodrowa wyraźnie inaczej kształtuje się u chłopców i dziewczynek. U chłopców mianowicie zaznacza się coraz większa różnica między szerokością barkową i biodrową na korzyść tej pierwszej. Powoduje to, że w efekcie kształt ich tułowia przybiera coraz bardziej kształt trójkąta, co nadaje sylwetce chłopca charakter męski. Mniejsza różnica między szerokością barkową a biodrową u dziewczynek czyni kształt ich tułowia bardziej kobiecy. Zmienia się również na przestrzeni 3 7 lat klatka piersiowa. I tu również, podobnie do proporcji barki biodra pogłębia się z wiekiem różnica między kształtem klatki piersiowej u chłopców i dziewczynek. Chłopcy mają wszystkie wymiary klatki piersiowej większe aniżeli dziewczynki. Obejmuje to zarówno obwód klatki piersiowej, jak i jej szerokość i głębokość.Wiek przedszkolny to okres wzmożonej ruchliwości dziecka. Prawidłowo rozwijające się dziecko we wczesnym wieku przedszkolnym powinno posiąść zdolność koordynacji ruchów, co jest wykładnikiem dojrzałości ośrodkowego układu nerwowego. Dotyczy to zarówno koordynacji ruchów głowy, jak tułowia i kończyn. Dziecko 3-, 4-letnie umie już skakać na dwóch nogach, wchodzić na schody i schodzić z nich, początkowo dostawiając jedną nogę do drugiej, potem stawiając nogi na przemian. Potrafi rozpiąć i zapiąć ubranie, włożyć buty, umyć i wytrzeć ręce itp. Stopniowe przyswajanie tych form daje płynność i harmonię ruchu. Nadal trudne pozostają precyzyjne ruchy manualne (nieukończony proces mielinizacji).Wzrasta dominacja prawej ręki. Ręka lewa spełnia na ogół funkcje pomocnicze. Ustalenie wyraźnie większej sprawności jednej ręki daje dziecku poczucie pewności oraz możliwość łatwiejszego manipulowania i zręczniejszego wykonywania wszystkich czynności manualnych. Okres przedszkolny cechuje dalszy rozwój
układu nerwowego. Stwierdza się przewagę procesów pobudzenia nad procesami hamowania, intensywnie są wytwarzane odruchy warunkowe. Reakcje uczuciowe są bardzo żywe. W młodszym wieku przedszkolnym dziecko charakteryzuje jeszcze labilność uczuciowa. Z płaczu łatwo przechodzi ono w śmiech, ze złości w radość. W miarę dojrzewania pojawia się u dziecka narastająca równowaga psychiczna. Bardzo dynamiczny jest rozwój funkcji psychicznych, takich jak mowa, wyobraźnia, spostrzeganie, myślenie. Rozwija się pamięć i doświadczenie ruchowe. Dziecko 5-, 6-letnie wymawia już wszystkie zgłoski prawidłowo. Wzbogaca się również jego słownik, zdania są rozbudowane. Dziecko potrafi używać słów bliskoznacznych, porównań itp. W związku z kształtowaniem się wyobraźni, myślenia logicznego i zdolności spostrzegania poszerza się znacznie krąg zainteresowań dziecka.W tym okresie rozwojowym kształtują się pamięć i uwaga dowolna, zaczyna się rozwój uczuć wyższych, rozwój przystosowania społecznego. W rozwoju psychicznym dziecka istotną rolę odgrywa zabawa. Dziecko zaczyna opanowywać trudną, a tak konieczną później w szkole, umiejętność koncentracji uwagi, uczy się wytrwałości, spełniania poleceń, podporządkowania się nakazom i zakazom. Ruch jest fizjologiczną potrzebą dziecka przedszkolnego i o tym powinni pamiętać jego opiekunowie. Z punktu widzenia zdrowia i higieny najbardziej wskazany jest swobodny, dowolny ruch, przerywany chwilami wypoczynku, które dziecko w miarę potrzeby samo sobie ustala. W tym okresie konieczne jest zapewnienie dziecku właściwego wypoczynku przez przestrzeganie odpowiednio długiego snu nocnego (12 godzin) oraz snu lub wypoczynku w pozycji leżącej w ciągu dnia (ok. 1,5 godziny).Pożywienie dziecka powinno składać się z potraw białkowych, jarzyn i owoców oraz potraw mącznych i cukru, przy równoczesnym ograniczeniu tłuszczu. Bardzo ważne w tym okresie rozwojowym jest hartowanie dziecka. Znaczenie hartujące ma zarówno powietrze, jak i woda, dlatego dziecko powinno przebywać przez kilka godzin dziennie i latem, i zimą na świeżym powietrzu. Ważną sprawą jest zapobieganie chorobom zakaźnym. Profilaktyka chorób zakaźnych polega na unikaniu źródeł zakażenia, przestrzeganiu terminów szczepień ochronnych, niebagatelizowaniu nawet błahych objawów chorobowych oraz na systematycznym poddawaniu dziecka okresowej kontroli lekarskiej. Duże znaczenie w utrzymaniu zdrowia mają regularne wizyty u stomatologa oraz wyrabianie i utrwalanie nawyków higieniczno kulturalnych. OKRES SZKOLNY Okres szkolny zamyka się w szerokich granicach wieku od 6 do ok. 14 roku życia, nic więc dziwnego, że różnice rozwoju u dzieci krańcowych roczników są bardzo znaczne. Dotyczy to zarówno rozwoju somatycznego, jak psychicznego i społecznego. Stąd też konieczność podzielna okresu szkolnego na dwa: -- pierwszy - obejmujący wczesne lata szkolne, tj. 6 - 10 roku życia; -- drugi - obejmujący 11 - l4 rok życia. Młodszy wiek szkolny w znacznej części pokrywa się z fazą przedpokwitaniową, która rozpoczyna się w 7 roku życia. Końcowy etap tej fazy trudno określić, gdyż kształtuje się bardzo indywidualnie. Biologicznie jest to okres względnie stabilny, wyróżniający się ogólną harmonią rozwoju. Zwolnieniu ulega tempo rozwoju, powiększa się masa ciała. W rozwoju somatycznym okres pierwszy charakteryzuje się dość jednostajnym tempem wzrastania. Przyrosty masy i długości ciała są stosunkowo małe. We wczesnym wieku szkolnym występuje przewaga przyrostu masy ciała nad tempem wzrastania, jest to okres fizjologicznego pełnienia. Intensyfikacji ulega różnicowanie i dojrzewanie wielu układów (integracja międzynarządowa). Zaznacza się wysoka odporność ustroju. Rozpoczyna się wyrzynanie zębów stałych, Wrażliwość większości zmysłów osiąga swój pułap. Dziecko 7- letnie osiąga dojrzałość prostych czynności ruchowych. Opanowuje blisko połowę ruchów dorosłego. Ruchy stają się harmonijne, rytmiczne, płynne i elastyczne. Poza gibkością i zwinnością pozostałe cechy motoryczne są jeszcze słabo wykształcone. Około 10 roku życia dostrzec można ekonomię ruchu, umiejętność koncentracji. Dzięki postępowi innerwacji mięśni ruchy stają się skoordynowane i precyzyjna. Jest to złoty okres motoryczności, wykorzystywany do podejmowania treningu wielu dyscyplin sportowych.Stopniowo zmienia się obraz sylwetki dziecka. Klatka piersiowa ulega spłaszczeniu. Może pogłębiać się kifoza piersiowa.
Szybko wydłuża się stopa. Następuje dalszy szybki rozwój kończyn dolnych. Zaznacza się dymorfizm płciowy. Jest to okres gromadzenia się rezerw ustrojowych do przejścia w burzliwy, dynamiczny okres dojrzewania płciowego. W tym czasie bowiem dokonują się istotne, choć jeszcze niedostrzegalne zmiany morfologiczne i funkcjonalne gruczołów płciowych, będące przygotowaniem do ich wzmożonej aktywności.Okres drugi charakteryzuje się wyraźnym przyspieszeniem tempa wzrastania. Jest to objaw wskazujący na zbliżanie się kolejnego okresu rozwoju - dojrzewania. Ważną cechą somatyczną okresu szkolnego jest rozwój uzębienia stałego. Przed okresem dojrzewania uczeń ma już pełne lub prawie pełne (z wyjątkiem zębów ósmych) uzębienie stałe. Znamienne jest zanikanie tkanki limfatycznej, która u dziecka w wieku przedszkolnym była znacznie rozwinięta. Wyraźnie zaznaczają się różnice w rozwoju somatycznym zależne od płci. Dotyczy to wysokości i masy całego ciała, a także dojrzewania i rozrastania poszczególnych narządów. Tym tłumaczy się, iż rozmiary ciała młodszych dzieci obu płci i ich sylwetki różnią się tylko nieznacznie. Zmienia się to w momencie, kiedy dziewczęta rozpoczynają skok pokwitaniowy. Na przełomie pierwszego i drugiego okresu wieku szkolnego dziewczęta bardzo szybko zaczynają górować nad chłopcami wzrostem, a także masą ciała. Zmieniają się sylwetka, rysy twarzy, sposób poruszania się i zachowania, co stwarza wrażenie, że są starsze od rówieśników - chłopców. Ten stan trwa mniej więcej do 13, 14 roku życia, kiedy to chłopcy wchodzą w okres skoku pokwitaniowego, a dziewczęta skok pokwitaniowy kończą. Wzrost chłopców postępuje teraz bardzo szybko, doganiają oni i wkrótce przerastają dziewczęta. U chłopców pojawiają się zmiany typowe dla okresu dojrzewania. Bardzo typową cecha wieku szkolnego jest intensywny rozwój psychoruchowy. Praca układu ruchowego zależy ściśle odm funkcji układu nerwowego, który reguluje i koordynuje czynności wszystkich narządów, w tym narządu ruchu. Rozwój motoryczny dziecka szkolnego w wieku 8 - 10 lat cechuje już znaczna koordynacja ruchów, zręczność, dokładność, a nawet precyzja. Sprawność ruchowa dziecka w wieku 11 - 13 lat jest jeszcze doskonalsza, ruchy są harmonijne i płynne. Do prawidłowego rozwoju układu mięśniowego konieczne jest systematyczne trenowanie mięśni i stawów, trzeba jednak zwrócić uwagę, aby praca mięśni była rozkładana równomiernie na poszczególne grupy mięśniowe. Należy także pamiętać o indywidualnych różnicach w grupie rówieśniczej. To, co dla jednego dziecka jest możliwe i łatwe do wykonania dla drugiego okazuje się bardzo trudne, wymaga wielkiego wysiłku, a czasami staje się w ogóle nieosiągalne. Dlatego też zawsze jest konieczna indywidualizacja w zajęciach fizycznych, ćwiczeniach, a nawet w zabawie. Dotyczy to zwłaszcza dzieci słabszych, wątłych, niesprawnych ruchowo. Na tę stabilną biologicznie dość harmonijną fazę rozwoju przypadają pierwsze lata nauki szkolnej. W okresie szkolnym zabawa nie znika z zajęć dziecka, traci jednak swoją dotychczasową, główną rolę. Zasadniczym zajęciem staje się nauka. Od przygotowania dziecka do podjęcia obowiązku szkolnego zależeć będzie jego realizacja oraz wpływ na całokształt dalszego rozwoju dziecka. Stąd też warunkiem podjęcia nauki szkolnej jest osiągnięcie tzw. dojrzałości szkolnej. Należy ją rozumieć jako możliwość sprostania wymaganiom szkoły bez uszczerbku dla zdrowia i dalszego rozwoju dziecka. W tym pojęciu mieści się: -- dojrzałość intelektualna (proporcjonalny do wieku metrykalnego poziom rozwoju umysłowego); -- dojrzałość społeczna (możliwość funkcjonowania w gronie rówieśników); -- dojrzałość fizyczna (dobry stan zdrowia, zawansowanie rozwoju morfologicznego i funkcjonalnego oraz dostateczna odporność dziecka). Dziecko szybko zdobywa wiadomości o otaczającym go świecie, systematyzuje je i wykorzystuje w konkretnych sytuacjach życiowych. Uzupełnia i wzbogaca dotychczasowy zasób słów, umie się nimi swobodnie i prawidłowo posługiwać, buduje zdania złożone, poprawnie używając czasów. Stopniowo opanowuje umiejętność wyrażania myśli w formie słowa pisanego. Doskonali także sprawność manualną.Dziecko szkolne rozwija stopniowo zdolność spostrzegania, przede wszystkim w zakresie wrażeń wzrokowych i słuchowych. Spostrzeżenia nabierają cech świadomej i celowej obserwacji. Zakres pojęć znacznie się poszerza, następuje wiązanie ich w związki przyczynowe. Udoskonala się i kształtuje pamięć, dzięki czemu dziecko opanowuje umiejętność przyswajania
sobie nieznanych wiadomości, utrwalania i zapamiętywania ich, a następnie odtwarzania. Myślenie staje się coraz bardziej logiczne. Rozwija się proces analizy i syntezy myślowej. Wyobraźnia jest nadal bardzo żywa, coraz dokładniej kontrolowana. Dziecko zdobywa umiejętność koncentracji uwagi, a także siedzenia przez dłuższy czas niż dotychczas w przymusowej, stabilnej pozycji, jakiej wymaga się od ucznia. W dalszym ciągu wdraża się do pełnego i prawidłowego udziału w życiu zbiorowym. Współżycie z rówieśnikami, podporządkowanie się rygorom szkolnym, stosowanie się do wymagań dyscypliny społecznej, wdrażanie do koleżeńskości i współdziałania grupowego zarówno w szkole, jak i poza nią są cechami, które w znacznej mierze kształtują się w okresie szkolnym.Okres szkolny wiąże się dla ucznia z nowymi i konkretnymi obowiązkami. Dlatego dziecko wchodząc w wiek szkolny powinno być odpowiednio przygotowane do zmiany środowiska. W domu jest ono zazwyczaj głównym ośrodkiem zainteresowania całej rodziny, zwłaszcza, jeśli pozostaje jedynakiem. W klasie staje się jednym z wielu, a niekiedy, gdy nie jest przygotowane do współżycia z grupą bywa przez nią nie zaakceptowane lub nawet zostaje odrzucone. Do takiej sytuacji większość dzieci nie potrafi się dostosować, jest ona dla nich ciężkim przeżyciem, częstą przyczyną niepowodzeń szkolnych. Dyscyplina szkolna, specyficzna monotonia dnia szkolnego, konieczność spędzania wielu godzin w pozycji siedzącej, znaczne ograniczenie możliwości ruchu są dla dziecka rozpoczynającego naukę męczące i nużące. Wielogodzinny pobyt w szkole zmniejsza także wpływ korzystnych czynników środowiska zewnętrznego. Bardzo ważne jest, aby nauczyciele i wychowawcy starali się w miarę swych możliwości urozmaicać pobyt uczniów w szkole. OKRES DOJRZEWANIA Okres dojrzewania zajmuje szczególne miejsce w życiu człowieka i w całym procesie jego rozwoju, a składa się na to wiele przyczyn. Przechodzenie z dzieciństwa w wiek dojrzały przebiega w sposób skomplikowany i burzliwy oraz trwa u człowieka wyjątkowo długo.Dojrzewanie jest procesem złożonym. Biolog rozumie dojrzewania jako cykl przemian morfologicznych, psycholog psychicznych. Według seksuologa jest to osiągania pełnej reaktywności seksualnej i zdolności do prokreacji. Inaczej wreszcie rozumie dojrzewanie pedagog czy socjolog. Jest to okres o najintensywniejszym (poza wiekiem niemowlęcym) tempie wzrastania. Gwałtownemu jego przyspieszeniu, zwanemu skokiem pokwitaniowym, towarzyszą zmiany w proporcjach i budowie ciała, różnicowania sylwetki kobiecej i męskiej oraz zmiany anatomiczne i funkcjonalne wszystkich układów. Najbardziej jednak znamienna i decydująca o całym cyklu przemian jest czynność układu hormonalnego, a przede wszystkim wszystkich gruczołów płciowych. Stąd też często określa się ten okres jako dojrzewanie płciowe. Dziecko przestaje być dzieckiem, by po kilku latach stać się człowiekiem dojrzałym. Okres dojrzewania ma wyrazistą specyfikę. Młody człowiek w tym wieku jest wyjątkowo trudny i wymagający. Proces ten przebiega indywidualnie.Pierwsze objawy pokwitania są przede wszystkim wynikiem gwałtownej aktywności hormonalnej gonad, zwłaszcza wpływu testosteronu. U chłopców rozpoczyna się powiększenie jąder i rozwój owłosienia łonowego. U dziewcząt dominują wpływy estrogenne. Pierwszy objaw dojrzewania dziewcząt powiększenie się gruczołów piersiowych zachodzi pod wpływem hormonu luteotropowego (LTH). Później ich rozwój trwa średnio 3 lata. Heteroseksualnym przejawem tego wpływu jest ginekomastia (rozwój tkanki gruczołowej piersi u chłopców). Rozwój jąder u chłopców trwa ok. 7 lat. W tym czasie powiększają się one blisko 10-krotnie. Prącie rośnie ok. 5 lat, powiększa się dwukrotnie. Wszystkie objawy dojrzewania mogą występować w różnej kolejności, w różnym nasileniu. Indywidualne zróżnicowanie rozwoju w żadnym okresie nie jest tak duże, jak właśnie wówczas. Pierwszym dostrzeganym objawem dojrzewania jest przyspieszone wzrastanie. Nazywa się to skokiem dojrzewania lub skokiem pokwitaniowym. W tym czasie cały dotychczasowy przyrost postanalny ulega zwiększeniu o ok. 25%. Jego występowanie uwarunkowane jest zwiększoną produkcją androgenów (u dziewcząt głównie pochodzenia nadnerczowego, u chłopców jądrowego) i hormonu wzrostu (HGH). Skok pokwitaniowy dokonuje się głównie kosztem wydłużenia kończyn dolnych, w mniejszym stopniu i w późniejszej kolejności tułowia. U chłopców dominującą rolę
odgrywa testosteron. W występowaniu pokwitaniowego skoku wysokości ciała ⅓ udziału przypada hormonowi wzrostu (HGH). Prawidłowe stężenie HGH i testosteronu jest konieczne u chłopców dla prawidłowego rozwoju mięśni, kości kończyn i pasa barkowego. Do zarośnięcia nasad kości długich niezbędny jest współudział tarczycy i kory nadnerczy. Różnice międzypłciowe dotyczą wielkości czasu jego występowania. Dla wielkomiejskiego środowiska w Polsce szczyt pokwitaniowego skoku wysokości ciała przypada na ok. 12 rok życia u dziewcząt i 14 u chłopców. Osiągnięty w tym okresie odsetek ostatecznej wysokości ciała sięgać może 8 10 cm, u chłopców przekracza niekiedy nawet 12 cm. Zaistniała wówczas różnice warunkują głównie przeciętnie wyższy ostateczny wzrost mężczyzn. Przebieg pokwitania dziewcząt w porównaniu do chłopców charakteryzuje krótszy okres wzrastania, mniej intensywny skok pokwitaniowy wysokości ciała, dwukrotnie szybsze tempo dojrzewania płciowego. Szczyt skoku pokwitaniowego u dziewcząt wyprzedza z reguły około roku wystąpienie menarche. Fakt ten w sposób istotny zwalnia i hamuje tempo wzrastania. Odsetek ostatecznej wysokości ciała w momencie menarche sięga 95%. U dziewcząt szczególnie intensywny jest pokwitaniowy skok szerokości bioder i zmiany w kształcie miednicy, zachodzące prawdopodobnie pod wpływem estrogenów. Przyrost masy ciała u dziewcząt będzie głównie sprawą przyrostu podskórnej tkanki tłuszczowej. Tkanka ta rozwija się w sposób charakterystyczny - odkłada się przede wszystkim na biodrach, ale także na udach i karku. Sylwetka staje się zbliżona do sylwetki typowej kobiety - dość szerokie biodra przy stosunkowo wąskich barkach. Rozwój i przyrost ciała u chłopców w okresie dojrzewania jest sterowany przez androgeny. Wpływają one na rozrost kości, a także na rozwój muskulatury. Sylwetka chłopca charakteryzuje się wąskimi biodrami i szerokim pasem barkowym. Następuje duży rozwój muskulatury - podskórna tkanka tłuszczowa zanika i poprzez skórę wyraźnie widać zarysy mięśni. Pod wpływem przemian psychicznych podejmują często walkę stają się brutalni, agresywni. Szukają okazji do walki, przy czym nie jest to tylko potrzeba próby swych sił, jest to także potrzeba treningu muskulatury.Nie ma stałej zależności pomiędzy poziomem estrogenów a stopniem płciowego rozwoju dziewcząt. Jednak wydalanie estrogenów, a zwłaszcza estradiolu, jest przeciętnie dwukrotnie wyższe u dziewcząt miesiączkujących niż przed menarche. Dziewczęta wcześniej miesiączkujące, z reguły o endomorficznym typie budowy ciała, bywają niższe od później dojrzewających i dłużej wzrastających dziewczyn ektomorficznych. Proporcjonalnie do wcześniejszego dojrzewania dziewcząt później występują objawy przekwitania. U dziewcząt pierwsze miesiączkowanie - jako uchwytny i ważny objaw dojrzewania-może pojawić się zarówno w 10 jak i w 15 czy nawet 16 roku życia. Wiek pierwszego miesiączkowania jest bardzo zróżnicowany. Średnia dla naszego kraju waha się w różnych badaniach w granicach 12,5 13 rok życia. Dziewczęta na wsi miesiączkują nieco później niż ich rówieśniczki w mieście. Badania wykazały, że istnieje wiele czynników, które mogą wypływać na przyspieszenie lub opóźnienie dojrzewania. Wymienia się tu przede wszystkim czynnik rodzinny, czynnik rasowy, wpływ klimatu. Warunki bytowe, szeroko pojętym poziom życia, w tym żywienie, warunki higieniczno - zdrowotne czy nawet warunki mieszkaniowe, wydają się mieć wpływ na dojrzewanie. Odpowiednikiem menarche u dziewcząt są polucje (mimowolny wytrysk nasienia w czasie snu) u chłopców. Wiek ich występowania jest jednak trudny do ustalenia i dość często nie może być w sposób pewny ustalony.W okresie dojrzewania występuje zarówno u dziewcząt, jak i chłopców rozwój cech płciowych. Cechy płciowe dzielimy na 3 grupy: -- Pierwszorzędowymi cechami płciowymi ludzi, determinowanymi przez chromosomy, są gruczoły rozrodcze gonady: jądra wytwarzające plemniki u mężczyzn; jajniki, w których dojrzewają komórki jajowe u kobiet. -- Drugorzędne cechy płciowe to układ rozrodczy. To narządy uczestniczące w akcie kopulacji i zapłodnieniu oraz narządy, które decydują o zdolności do funkcji rozrodczej: u kobiety - jajowody, macica, pochwa; u mężczyzn - genitalia, penis, worek mosznowy z zawartością, gruczoł krokowy, najądrza itp. -- Trzeciorzędne cechy płciowe mówią nam o płci osobnika na zewnątrz - to cechy osobowości i sposób zachowania się, a także te cechy, które dają wyobrażenia o przynależności do płci. Są to: budowa zewnętrzna ciała sylwetka, tonacja głosu, typ uwłosienia, sposób poruszania się, cechy
psychiczne. Gonady do okresu dojrzewania znajdują się w stanie jakby uśpienia. Ich rola zewnątrzwydalnicza, czyli produkcja komórek rozrodczych, pojawia się dopiero po intensywnym rozwoju w okresie dojrzewania. Natomiast ich funkcja wewnątrzwydalnicza istnieje już od życia łonowego, tyle, że jest bardzo słaba. Podczas dojrzewania rozwój gonad oraz narządów płciowych przebiega w sposób przyspieszony. Do tego czasu narządy te praktycznie nie rosną. Ponieważ całe dziecko rośnie, narządy płciowe stają się relatywnie coraz mniejsze w stosunku do osobnika. W okresie dojrzewania następuje szybki rozwój - narządy te stają się tak duże jak u dorosłego, a niekiedy nawet większe (dotyczy to penisa), ponieważ nie tylko rosną, ale są obrzęknięte. Rozrostowi towarzyszy znaczne pobudzenie, receptory czuciowe są wyjątkowo wrażliwe. Dołącza się do tego także erotyzacja centralnego układu nerwowego nie jest bowiem tak, że bodźce i pobudzenie seksualne dochodzą do chłopca z obwodu. Istnieje w tym czasie po prostu wielka gotowość fizjologiczna do przeżywania wrażeń seksualnych. Chłopcy miewają bardzo częste i uporczywe wzwody. W 1,5 2 lat po rozpoczęciu rozrostu gruczołu piersiowego i rozwoju owłosienia łonowego u dziewcząt i jąder u chłopców kształtuje się owłosienie pachowe. Pełny jego rozwój trwa ok. 3 lat. U chłopców w 13 14 roku życia pojawia się ponadto zarost na twarzy i zmienia się zabarwienie głosu (występuje mutacja). Dość często, zwłaszcza u chłopców, występuje zwiększone wydzielanie gruczołów łojowych skóry, tzw. trądzik młodzieńczy (acne iuvenile). Obfite wydzielanie gruczołów łojowych skóry powoduje jej otłuszczenie, a także powstawanie w niej pewnego rodzaju grudek. Od ok. 16 roku życia u dziewcząt i 18 roku życia u chłopców Kończy się proces zarastania nasad z trzonami kości długich, co jest sygnałem zakończenia zjawiska wzrastania. W okresie dojrzewania płciowego następuje zakłócenie rozwoju ruchowego. Ta tzw. mutacja motoryczności wynika m.in. ze zmiany warunków biomechanicznych, na skutek skoku pokwitaniowego wysokości ciała. Obserwuje się spadek koordynacji ruchów, precyzyjności ich wykonywania. Ruchy stają się sztywne, niezręczne. Występuje skłonność do niepokoju ruchowego. Pojawić się mogą ruchy mimowolne (tiki, grymasy). Z chwilą stabilizacji morfologicznej i biohormonalnej objawy te przemijają. U dziewcząt w tym czasie charakterystyczne jest przerywania nawet systematycznie prowadzonych ćwiczeń ruchowych. Łączy się to głównie z brakiem zainteresowań aktywnością ruchową po osiągnięciu dojrzałości biologicznej. W mniejszym stopniu wywiera specyfika funkcjonalna dziewcząt.W okresie pokwitania narastają różnice wieku cech budowy ciała. Szybko wzrastający organizm jest w tym czasie szczególnie podatny na czynniki zaburzające rozwój. Dotyczy to zwłaszcza niedoborów żywieniowych. W związku ze wzrostem przemiany podstawowej rośnie zapotrzebowanie organizmu na białko, wapń i żelazo. Dojrzewanie jest biologiczną fazą przechodzenia z etapu rozwoju dziecka na etap człowieka dorosłego. Chłopcy jako pierwszą osiągają dojrzałość seksualną - zdolność przeżywania orgazmu, ale i odczuwanie silnego popędu. Napięcie seksualne jest w pierwszym okresie dojrzałości wyjątkowo duże. Najczęstszą formą aktywności seksualnej młodzieży jest onanizm. Znacznie częściej i wcześniej onanizują się chłopcy. Dziewczęta, jako że dojrzewają seksualnie później i ich napięcie seksualne jest na ogół mniejsze niż u chłopców, onanizują się rzadziej. Onanizm mija zazwyczaj, kiedy młodzi ludzie mają warunki, by podjąć aktywność seksualną w formie dojrzałej. Dojrzałość biologiczna jest to koniec rozwoju fizycznego, czyli zakończenie procesu wzrastania. Chłopcy przeciętnie przestają rosnąć w wieku około 18 lat, w tym zatem okresie zyskują dojrzałość biologiczną. Trzy do czterech lat po dojrzałości biologicznej młodzież uzyskuje dojrzałość psychiczną. Człowiek, który po przygotowaniu do zawodu, podjął samodzielną pracę, umożliwiającą utrzymanie się samemu lub rodziny uzyskuje dojrzałość socjalną (lub społeczną). Proces ten z reguły trwa w Polsce bardzo długo, a niektóre osoby dojrzałości socjalnej nie uzyskują, korzystając długo ze wsparcia materialnego rodziny. Dziewczęta dojrzałość seksualną uzyskują później, a dojrzałość socjalną wcześniej niż mężczyźni. OKRES MŁODZIEŃCZY Uzyskanie dojrzałości płciowej jest praktycznie równoznaczne z wkroczeniem w okres
młodzieńczy. W psychologicznym ujęciu okres dorastania rozpoczyna się wcześniej.Kończą się procesy różnicowania większości tkanek. Ustalają się proporcje ciała. Pułap swego rozwoju osiągają czynności fizjologiczne i biochemiczne. Ustala się ostateczna wysokość ciała. Około 18 roku życia kończy się dojrzewanie układu mięśniowego. Rozwija się jednak jeszcze siła. Człowiek przygotowany jest do biologicznie najważniejszej czynności - do rozrodu. Wkracza jednocześnie w najbardziej wydajny okres działalności zawodowej.Następuje stabilizacja większości cech somatycznych. Dochodzi do równowagi procesów anabolicznych i katabolicznych. Jest ona jednak tylko pozorna. Wkrótce po uzyskaniu maksymalnego rozwoju, dla większości cech, po okresie stabilizacji, zaczyna się powolna regresja. Wiek, w którym zauważalne są te zmiany danej cechy, zależy od jej roli funkcjonalnej w ustroju. Stabilne w ontogenezie człowieka są cechy morfologiczne, bardziej labilne cechy funkcjonalne. Bibliografia: 1.Bartkowiak Z., Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania cz. I, wydanie I, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981; 2.Chrzanowska D., Dzieniszewska-Klepacka L., Kurniewicz-Witczakowa R., Witkowska S., Dziecko w wieku przedszkolnym, wydanie II, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1978; 3.Gloksin W., Niemowlę, wydanie V, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988; 4.Kotschy M., Kropińska I., Kotschy D., Biologiczne podstawy rozwoju i zdrowia, Wydawnictwo ARBET, Bydgoszcz 2001; 5.Jaczewski A., Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania cz. I, wydanie III, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998; 6.Dojrzewanie, praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Jaczewskiego i Barbary Woynarowskiej, wydanie I, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982; 7.Pediatria pod redakcją Bogusława Pawlaczyka, część I, Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa
1990.
