Transcript
Piotr Grabowiec Uniwersytet Wrocławski Bogusław Piechota Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu Społeczeństwo nadzorowane zarys problemu Abstrakt: Celem artykułu jest scharakteryzowanie złożonego zjawiska społeczno-politycznego, określonego teoretycznym pojęciem społeczeństwo nadzorowane. Do podjęcia próby rekonstrukcji oraz uwarunkowań i przyczyn zjawiska społeczeństwa nadzorowanego skłoniły autorów przekonanie o pojawianiu się coraz bardziej spektakularnych przejawów jego funkcjonowania, zagrażających wolności obywatelskiej i szerzej: demokracji partycypacyjnej i społeczeństwu obywatelskiemu. Przedstawione w artykule rozważania dotyczące społeczeństwa nadzorowanego mają w pewnym sensie charakter sygnalny. We współczesnej Europie problem społeczeństwa nadzorowanego jest wciąż stosunkowo nowy, a zagadnienia dotyczące go nie są rozwiązywane kompleksowo. Nie tylko Europa, lecz cały zglobalizowany świat stoi przed wielkimi wyzwaniami, jakie przynosi technologia pozwalająca odebrać człowiekowi jego prywatność, wolność, własność i prawo do obrony wobec płynnej inwigilacji. Rozwiązywanie tych problemów jest wyzwaniem przyszłości, ale już dziś trzeba szukać rozwiązań politycznych, prawnych i instytucjonalnych, które obronią człowieka przed omnipotencją wszelkiej władzy. Słowa kluczowe: społeczeństwo nadzorowane; demokracja; społeczeństwo obywatelskie Surveillance society outline of the problem Abstract: The purpose of this article is to specify the complex social phenomenon, defined as surveillance society. Its strong manifestation within society should be considered a threat to the civil liberty; in a broad sense it is a threat to participatory democracy and civil society. These are the reasons that convinced the author to attempt a reconstruction of the causes of this phenomenon and analysis of its conditions. In a certain sense, reflections presented in this article are of a warning character. In modern Europe the issue of surveillance society can be considered a recent problem. However, it is not only Europe, but the whole globalized world that is facing major challenges which are brought with technology that allows for taking away people s privacy, freedom, property and right to defence against floating surveillance. Resolving this issue is a challenge of the future, but nonetheless, to save individuals from the omnipotence of authority political, legal and institutional solutions should be searched for now. Keywords: surveillance society, democracy, civil society Rocznik Europeistyczny 1 49 Piotr Grabowiec, Bogusław Piechota Wprowadzenie Współczesny świat cywilizacji naukowo-technicznej oferuje człowiekowi coraz nowocześniejsze formy przeżywania życia zarówno w obszarze prostej konsumpcji, globalnej komunikacji, jak i wreszcie kondycji biologicznej (przedłużanie życia). Tym w zasadzie pozytywnym tendencjom towarzyszy zagrożenie ograniczenia podstawowych praw podmiotowych człowieka i utrata kontroli nad ośrodkami władzy, które coraz częściej nie są wynikiem funkcjonowania demokratycznych procedur. Możliwości technologiczne w coraz większym stopniu stają się narzędziem nadmiernej kontroli życia prywatnego ze strony instytucji państwowych oraz prywatnych ośrodków dysponujących odpowiednią wiedzą techniczną. Zagrożenie bezpieczeństwa, jakie ujawniły wydarzenia z 11 września 2001 r., skłoniły władze państwowe do wzmocnienia inwigilacji obywateli, ingerując bardzo drastycznie w sferę prywatną. Przedstawiciele władzy przekonują społeczeństwo, że ceną za poczucie bezpieczeństwa jest ograniczenie sfery prywatnej. Obok wykorzystywania sieci teleinformatycznych do nadzoru, coraz częściej stykamy się z procederem bezprawnego przechowywania danych osobowych czy danych medycznych. Coraz częściej stosuje się też monitoring wizyjny (CCTV closed circuit television) miejsc publicznych (ogrody, place, ulice, wnętrza budynków), czego powodem jest rzekome dbanie o bezpieczeństwo zwykłego obywatela. Zdaniem Zygmunta Baumana i Davida Lyona globalna rzeczywistość ponowoczesnego świata sprawia, że inwigilacja, która była dotąd najczęściej narzędziem w ręku władzy państw narodowych, nabrała nowego wymiaru. Jak twierdzą autorzy Płynnej inwigilacji: nowoczesne społeczeństwa wydają się dzisiaj tak amorficzne, że uzasadnione jest określenie obecnej fazy ich rozwoju mianem płynnej. Współcześni obywatele, pracownicy, konsumenci, przenoszący się z miejsca na miejsce i żyjący w nieustannym ruchu, często w poczuciu niepewności i braku trwałych więzi, zdają sobie sprawę, że ich ruchy są monitorowane, obserwowane i śledzone. Nawet płynność podlega inwigilacji 1. Jeżeli nawet diagnoza Baumana o płynnej nowoczesności jest w pewnym stopniu przesadzona, to na pewno nie można nie dostrzegać znaczenia zmian, jakie nowoczesnym społeczeństwom przyniosły globalna wioska cyfrowa oraz globalny transport komunikacyjny. Drugie życie sieci, jak przekonuje Dider Lombard, może i okazuje się ważne w dziedzinie ochrony zdrowia oraz opieki zdrowotnej i społecznej. Przykładowo, pacjenci dotknięci chronicznymi schorzeniami (choćby cukrzycą) będą mieli możliwość ciągłej transmisji danych biometrycznych przez telefon. Chorzy na Alzheimera będą mogli być na bieżąco geolokalizowani przez swoich bliskich, żeby uniknąć ewentualnego zagubienia 2. 1 Z. Bauman, D. Lyon, Płynna inwigilacja. Rozmowy, Kraków 2013, s D. Lombard, Globalna wioska cyfrowa, Warszawa 2009, s Społeczeństwo nadzorowane zarys problemu Ale zdobywanie i przechowywanie wiedzy o pacjencie może prowadzić do nadużyć, kiedy informacje stają się własnością firm ubezpieczeniowych lub potencjalnych pracodawców. Jak można zauważyć, większość, jeżeli nie wszystkie dzieła cywilizacji technicznej, zarówno służą człowiekowi w usprawnianiu życia, jak i mogą stawać się czynnikiem je dehumanizującym. To zależy od naszej ludzkiej kondycji, od świadomości społeczeństw i ich elit. Jak zauważa raport Agencji Praw Podstawowych (Fundamental Rights Agency), organizacji zajmującej się monitorowaniem przestrzegania praw obywatelskich w Unii Europejskiej, ofiary naruszeń prawa do ochrony danych osobowych często nie są świadome funkcjonowania systemu chroniącego autonomię informacji. Obywatele nie wiedzą też, do kogo mają się zgłaszać w przypadku ograniczenia swojej prywatności 3. W krajach UE istnieją ustawy regulujące ochronę danych osobowych. Ramami ogólnymi była, i formalnie nadal jest, dyrektywa 95/46/WE. Obecnie trwają prace nad dostosowaniem jej zapisów do wciąż zmieniających się uwarunkowań technologicznych oraz gry interesów polity cznych i biznesowych. Afera podsłuchowa, jaka rozpoczęła się od informacji udzielonych przez Edwarda Snowdena, zmusza przedstawicieli różnych opcji politycznych w Parlamencie Europejskim do zbliżenia stanowisk i przyspieszenia prac nad nową dyrektywą. 1. Geneza i podstawowe teorie społeczeństwa nadzorowanego Rozwój cywilizacji naukowo-technicznej, jaki rozpoczął się wraz z erą nowożytności, miał swe źródła w filozofii oświecenia opartej na racjonalizmie Kartezjusza, prawach natury, zwłaszcza szkockiej szkoły prawno-moralnej: Johna Locke a, Dawida Hume a czy ideach Francisa Bacona, który w swej utopii Nowej Atlantydy wyraził nadzieję na rozszerzenie granic władztwa ludzkiego w świecie natury, wskazując kierunek zmian, jakim pójdzie człowiek zachodu 4. Czynienie sobie ziemi poddanej sprawiło, że nie tylko rozszerzyliśmy granice naszego władania, lecz, jak przekonywała Hannah Arendt, wraz z wystrzeleniem pierwszego satelity staliśmy się jakby mieszkańcami wszechświata. Odrywając się od Ziemi, której częścią byliśmy, przez naukę stworzyliśmy świat pojęć, których nie potrafimy przetłumaczyć, tak aby nadawały się do normalnego wyrażania ich w mowie i myśli. Toteż dalej Arendt konstatuje: W takim przypadku nasz mózg, stanowiący fizyczne, materialne uwarunkowania naszych myśli, byłby jak gdyby niezdolny nadążać za tym, co robimy, i odtąd rzeczywiście potrzebowalibyśmy sztucznych urządzeń, które by za nas myślały i mówiły [ ], stalibyśmy się w istocie bezsilnymi niewolnikami nie tyle naszych 3 J. Niklas, Agencja Praw Podstawowych: brakuje świadomości nt. ochrony danych osobowych, (dostęp: 5 lutego 2014). 4 F. Bacon, Nowa Atlantyda, Warszawa 1954, s Piotr Grabowiec, Bogusław Piechota maszyn, ile naszego wiedzieć-jak, bezmyślnymi istotami na łasce każdego urządzenia, które jest technicznie możliwe, bez względu na to, jak dalece byłoby zabójcze 5. Społeczeństwo nadzorowane to takie społeczeństwo, w którym nadzór staje się coraz bardziej wszechobecny i coraz więcej sfer życia podlega systematycznej i zorganizowanej kontroli. Nadzór jest sprawowany przez państwo, ale też instytucje ponadnarodowe oraz podmioty prywatne. Stało się tak, ponieważ rozwój techniczny oderwał się od swych oświeceniowych korzeni i zaczął rozwijać się paralelnie do filozofii, która oderwała się od szkoły natury i podporządkowała systemy etyczne i prawne racjonalnemu prawodawcy władztwu państwa. To Jeremy Bentham wyprowadził liberalizm z systemu prawa natury, uznając racjonalne prawodawstwo za jedyne źródło prawa, które reguluje działania jednostek i społeczeństwa. Prawo to wola władzy (suwerena), innymi słowy państwa, wyrażona w odpowiedniej formie, sterująca za pomocą dyrektyw ludzkimi zachowaniami. We Wprowadzeniu do zasad moralności i prawodawstwa uznał on, że prawo racjonalne jest normą opartą na rachunku korzyści z dwóch rodzajów władzy, jakie kierują ludzką naturą: przyjemności i przykrości. Racjonalność prawodawstwa każe kalkulować, która władza jest bardziej użyteczna, to znaczy, która dąży do maksimum szczęścia dla możliwie największej liczby ludzi. Przy tym pomocniczą kategorią jest interes bezpośrednio związany z posiadaniem, własnością ostateczną instancją korzyści, a tym samym użyteczności, podstawy utylitaryzmu. Prawo ma pomóc ludziom w podejmowaniu przez nich działań, zrozumieniu przez jednostki ich interesu i poprawnej kalkulacji: jakie działanie jest dobre, jakie działanie zwiększa sumę przyjemności i zmniejsza sumę przykrości; z przyjemności niekiedy trzeba zrezygnować, gdy kalkulacja wykaże, że przyjdzie za nią zapłacić bardziej dotkliwą przykrością. Ponieważ nie każda jednostka jest w stanie racjonalnie kalkulować i dostrzegać perspektywiczną przyjemność, prawo ma jej w tym pomóc, przy użyciu dyrektyw, a także karania ze ich nieprzestrzeganie ludzi czasem trzeba przymusić do właściwego rozumowania, kalkulowania w kategoriach przyjemności przykrości, interesu, jednym słowem utylitaryzmu, który dał władzy państwowej prawo nieograniczonej ochrony własności, nawet kosztem ograniczenia wolności. Nauczaniu owej kalkulacji szczególnie opornych jednostek, wszelkiego rodzaju osób, które winny się znajdować pod nadzorem, miał służyć system panoptikon (panopticon; gr. pan = wszystko; optikos = widzieć), opisany w pracy: Panoptikon albo Dom Nadzoru opisujący ideę nowych zasad budowy wszelkich zakładów, w których wszelkiego rodzaju osoby winny się znajdować pod nadzorem, w szczególności więzień, ale też aresztów, fabryk, warsztatów, przytułków, 5 H. Arendt, Kondycja ludzka, Warszawa 2000, s Społeczeństwo nadzorowane zarys problemu lazaretów, manufaktur, szpitali, domów wariatów i szkół (1787). Z tytułu wynika, że wymyślona przez Benthama konstrukcja budynku umożliwiającego służbom nadzoru obserwację znajdujących się w nim ludzi, tak by nie wiedzieli, czy i kiedy są obserwowani, nie miała tylko dotyczyć więzień. Co ciekawe, Bentham planował ukrycie służb nadzoru za weneckimi lustrami umieszczonymi w punktach obserwacyjnych obecnie funkcje tych luster zastąpiły kamery telewizyjne. Panoptikon to wywodzący się ze starożytnej greki neologizm zastosowany do określenia projektu więzienia, jaki stworzony został przez Jeremy ego Benthama. Walory architektoniczne tego projektu zapewniały niewidocznemu obserwatorowi podgląd wszystkich więźniów. Termin ten symbolizuje współczesną debatę nad nadzorem. Stało się tak za sprawą Michela Foucaulta, który przez figurę panoptikonu udowadniał, że technologie elektroniczne poszerzają zdolności obserwacyjne w takiej mierze, o jakiej Bentham nie mógł nawet marzyć 6. 6 Napisana w 1958 roku praca Arendt, można śmiało powiedzieć, antycypowała przyszłość, wskazując, że rozwój nowych technologii zagrozi kondycji człowieka. Społeczeństwo nadzorowane jest, jak należy sądzić, złym owocem z drzewa poznania, owocem, którego skutkiem jest coraz większy poziom zaniku sfery prywatnej człowieka. Państwo, jak również wiele instytucji sektora prywatnego reprezentowanego przez globalne korporacje transnarodowe (KTN), instytuty badawcze czy organizacje międzynarodowe, w coraz większym stopniu kontroluje nasze zachowania w różnych wymiarach egzystencji ludzkiej. Ma to cel zarówno ekonomiczny, jak i polityczny i nieograniczane musi prowadzić do omnipotencji władzy. Problem w tym, że w świecie globalnym niełatwo wskazać rzeczywiste źródło władzy. Wydaje się ona rozproszona, o charakterze sieciowym, z trudnym dla obywatela, należącego wciąż jeszcze do państwa narodowego, źródłem lokalizacji 7. Jeśli nie dostrzegamy źródła władzy, w zasadzie nie wiemy, komu się sprzeciwiać, kto konkretnie decyduje o stopniu przekraczania naszej prywatności. Państwo, które jeśli rozumieć je nie przez pryzmat instrumentalnie pojmowanych instytucji, lecz jako wspólnotę polityczną obywateli, winno wspierać strefę ochronną, jaka rozdziela życie prywatne od różnorakich form życia publicznego. Okazuje się jednak, iż państwo, a także instytucje władzy samorządowej, bardziej niż o obywatelską wolność troszczą się o swoje możliwości kontrolowania i podporządkowania obywateli. Ta troska ma swoiste podłoże. Z jednej strony pozwala instytucjom władzy na bycie funkcjonalnymi i skutecznymi, a więc wiarygodnymi w oczach obywatela, kiedy ma to dotyczyć ich poczucia bezpieczeństwa. Jednocześnie jednak, i to jest ta druga strona, wiedza władzy o społeczeństwie staje się coraz większa, pozwalając 6 Zob. D. Lyon, Surveillance Studies: An Overview, Cambridge 2007, s Zob. J. Staniszkis, Władza globalizacji, Warszawa 2003, passim; U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej, Warszawa 2005, passim. 53 Piotr Grabowiec, Bogusław Piechota na zastosowanie jej w celu utrzymania władzy. Społeczeństwo nie ma też właściwych instrumentów kontrolowania sposobów przechowywania, zabezpieczania i wreszcie wykorzystania informacji o nim. Rozwój masowej komunikacji, zwłaszcza infrastruktury informatycznej, sprawił, że przeciętny obywatel-użytkownik sieci jest bezbronny zarówno wobec instytucji państwa, które zajmują się jego bezpieczeństwem, jak i, a może przede wszystkim, wobec ingerencji globalnych firm internetowych, umożliwiających śledzenie naszych zachowań, typowania naszych skłonności i konsumenckich nawyków. 8 Synoptikon to neologizm zaproponowany przez Thomasa Mathiesena. Zdaniem Davida Lyona synoptikon przeciwstawia klasyczny panoptikom, w którym»nieliczni obserwują wielu«, współczesnym mass mediom, w których»wielu obserwuje nielicznych«. Wynika z tego, że panoptikom może dziś znaleźć sprzymierzeńca w środkach masowego przekazu. Najważniejsze wydaje się jednak to, że zdaniem Mathiesena żadnej z form obecności panoptikonu w dzisiejszych społeczeństwach nie da się rozpatrywać w oderwaniu od synoptikonu, już choćby dlatego, że reguły funkcjonowania tego pierwszego wpływają na efekty działania drugiego 8. Błędem byłoby myśleć, że za genezą tego, co określa się jako społeczeństwo nadzorowane, stoi wyłącznie rozwój naukowo-techniczny. Sama technologia bez woli nią zarządzających nie mogłaby stanowić zagrożenia dla swoich użytkowników. Jednak potencjalne możliwości, które odsłania, w oczywisty sposób rodzą pokusę ich wykorzystania do celów godzących w wolność i godność człowieka. Nie zawsze mamy tu do czynienia ze złą wolą, za którą stoi interes polityczny bądź ekonomiczny. Idea doskonałego społeczeństwa opartego na inżynierii społecznej nie była jedynie pomysłem Platona, F. Bacona czy pozytywizmu socjologicznego Augusta Comte a. W swoich epokach historycznych, adekwatnych do nich uwarunkowaniach technicznych, próbowali oni stworzyć model społeczeństwa doskonałego, bo regulowanego przez system prawa, przypominającego współczesne społeczeństwo nadzorowane. Wszyscy oni mieli jednak na uwadze nie dobro władzy, lecz dobro obywateli. Inna sprawa, że niektóre z tych modeli zostały wykorzystane do budowy systemów totalitarnych, w których system regulacji i nadzoru stał się totalny permanentna inwigilacja obywateli nie pozostawiała im nawet najmniejszego marginesu wolności. Właśnie w tych systemach elity władzy i ich liderzy traktowali obywateli przedmiotowo jako instrumenty urzeczywistniające toksyczne ideologie. Problem polega na tym, że to, co wydawało się możliwe jedynie w reżimie totalitarnym, bezwiednie, a może czasem zupełnie celowo, staje się udziałem reżimu demokratycznego. Technologie informacyjne niepostrzeżenie i całkiem legalnie dały władzy demokratycznej narzędzie sprawowania totalnej kontroli nad społeczeństwem. Sprzeciw wobec społeczeństwa nadzorowanego jest zatem próbą przywrócenia demokracji właściwego jej katalogu wartości. Te zaś nie mogą być 8 Z. Bauman, D. Lyon, op. cit., s Społeczeństwo nadzorowane zarys problemu realizowane bez dobrze funkcjonującego społeczeństwa obywatelskiego i uczestniczącej kultury politycznej. Wraz z rozwojem nowoczesnego państwa rozwija się system zarządzania społeczeństwem przez wyspecjalizowany aparat instytucji. Michael Foucault w swojej pracy Nadzorować i karać. Narodziny więzienia poszukuje źródeł opresyjności współczesnego państwa. Panoptyzm, jak go określa Foucault, czyli stworzony przez J. Benthama w XVII wieku system nadzoru społeczeństwa, którego początkowym źródłem była konieczność zapanowania nad rozprzestrzenianiem się dżumy i innych chorób zakaźnych, stał się gotowym narzędziem podporządkowania społeczeństwa. I oto, jak pisze Foucault, mamy sposób sprawowania władzy nad ludźmi, kontrolowania ich relacji, rozplątywania niebezpiecznych związków między nimi. Zadżumione miasto, na wskroś przeniknięte hierarchią, nadzorem, spojrzeniem, pisaniem, miasto znieruchomiałe pod wpływem ekstensywnej władzy, która w odmienny sposób wpływa na każde osobne ciało oto utopia doskonale rządzonej civitatis. Dżuma (przynajmniej póki zostaje w sferze rojeń) jest próbą, której przebieg pozwala zdefiniować idealne ćwiczenie władzy dyscyplinarnej 9. Idee panoptikum rozwija Foucault. Termin ten stał się centrum teoretycznej debaty dotyczącej nadzoru. Koncepcja ta nazwana została superpanoptikon i powiązana ze znaczeniem baz danych oraz nadzorem elektronicznym w miejscu pracy 10. Widzimy więc, że zasadniczą kategorią, z jaką wiąże się rozpatrywane zjawisko, jest pojęcie nadzoru. Bardzo dokładnie opisuje to, jak również całą problematykę społeczeństwa nadzorowanego, raport sporządzony przez międzynarodowy zespół ekspercki w ramach projektu badawczego 11. Autorzy wskazują, iż o nadzorze możemy mówić, kiedy mamy do czynienia z celowym, rutynowym, systematycznym i skonkretyzowanym zwracaniem uwagi na dane osobowe, na potrzeby kontroli, nadawania uprawnień, zarządzania, wpływania lub ochrony 12. Problem nadzorowania zaczął być dostrzegalny wraz z procesem komputeryzacji firm w latach 70. Pojęcia społeczeństwo nadzorowane zaczęto jednak używać dopiero w latach 80. Odwoływano się przy tym do prac Maxa Webera i jego biurokratycznej kontroli społecznej, interpretując oczywiście jego słowa przez pryzmat roli technologii cyfrowych. Dziś wydaje się, że aby zrozumieć problematykę społeczeństwa nadzorowanego, należy wyjść poza perspektywę weberowską, 9 M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa 1998, s D. Lyon, op. cit., s Raport o społeczeństwie nadzorowanym, opracowany przez Surveillance Studies Network na potrzeby brytyjskiego Rzecznika ds. Informacji w roku 2006, (dostęp: 14 marca 2013). 12 Ibidem, Piotr Grabowiec, Bogusław Piechota ponieważ dzisiejsze społeczeństwo nadzorowane jest nie tylko zaawansowane technologicznie, ale już dawno przekr
