Transcript
Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma
dr Paweł Fijałkowski
Starożytne początki urzędu rabina. Rabini w średniowiecznej Polsce
Palestyna w IX w. p.n.e.
W starożytnym judaizmie wiodącą rolę odgrywał kult świątynny. Jednakże wraz z rozwojem diaspory rosło znaczenie uczonych w Piśmie. Makieta II Świątyni za czasów Heroda Wielkiego, Israel Museum, Jerozolima.
Główne skupiska Żydów na Bliskim Wschodzie około 300 r. p.n.e. i około przełomu er.
koniec IV w. p.n.e. – Judea staje się składnikiem greckiej oikumene; rozpoczyna się stopniowa hellenizacja jej mieszkańców; w następnym stuleciu powstaje ruch chasydów (chasidim - hebr.: pobożni), zwanych także asydejczykami (assidaioi – grec.: wierni), skupiający wyznawców judaizmu wiernych tradycji; grecki styl życia uważany jest przez nich za sprzeczny z nakazami religijnymi. Grecka uczta, malowidło grobowe z Paestum, 500 – 450 p.n.e.
•
Powyżej: Ćwiczenia w gimnazjonie; po prawo u dołu: Kapłani ze Świątyni.
•
Ryciny z około 1900 r.
Nastąpiło tak wielkie rozkrzewienie hellenizmu i taka moda na obce obyczaje, pod wpływem niezwykłej nikczemności bezbożnika, niearcykapłana Jazona, że kapłani nie okazywali już żadnej gorliwości w służbie ołtarza, ale gardząc świątynią i zaniedbując ofiary, zaraz na sygnał [do rzucania] dyskiem spieszyli się, aby wziąć udział w niezgodnych z Prawem ćwiczeniach palestry. Za nic sobie mając zaszczyty ojczyste, za najpiękniejsze uważali greckie odznaczenia. II Księga Machabejska 4, 13-16.
I w. p.n.e. – rywalizacja saduceuszy (cdukim – hebr.: sprawiedliwi) i faryzeuszy (pruszim hebr.: oddzieleni) o dominującą pozycję w życiu religijnym; powstaje sieć faryzejskich gmin i synagog, krzewiących mistycyzm, wiarę w nieśmiertelność duszy, przyjście Mesjasza i zmartwychwstanie.
James Tissot (1836-1902), Konspirujący faryzeusze.
koniec I w. p.n.e. – początek I w. – synteza myśli greckiej i żydowskiej rodzi filozoficznojudaistyczną koncepcję Boga; wg. Filona z Aleksandrii niezmienny i nieograniczony Bóg oddziałuje za po mocą Logosu na zmienny choć odwieczny świat materii. Filon z Aleksandrii, drzeworyt kolorowany z 1493 r.
Joszua ben Josef, znany bardziej jako Jezus z Nazaretu (ok. 4 r. p.n.e. – ok. 33 r.) był wędrownym nauczycielem, a więc rabinem, działającym w opozycji do saduceuszy i faryzeuszy, być może związanym ze środowiskiem esseńczyków.
Ruiny synagogi z IV lub V w. w Kafanaum.
70 r.– Rzymianie pod wodzą konsula Tytusa Flawiusza zajmują Jerozolimę; niszczą miasto i Świątynię. David Roberts, Zwycięstwo Rzymian i zniszczenie Jerozolimy, 1850.
raw – hebr.: mistrz, nauczyciel, uczony rabi – hebr.: mój mistrz, mój nauczyciel tytuł przysługujący w I-IV w. uczonym w Piśmie, znawcom i nauczycielom Tory (Prawa), członkom rady religijnej (sanhedrynu), kodyfikatorom i krzewicielom tradycji (tanaitom i amoraitom). Mozaika z synagogi w Naom z VI w.
po 70 r.– wywodzący się ze środowiska faryzejskiego Jochanan ben Zakkai zakłada akademię w Jawne; tu przenosi się sanhedryn, a około 90 – 95 r. n.e. synod rabinów ustala żydowski kanon Biblii (Tanach); skupieni w Jawne uczeni rozwijają obrzędowość synagogalną oraz domowe praktyki religijne.
Rękopis Biblii hebrajskiej z X w., tzw. Kodeks z Aleppo.
około 166 r.– siedzibą sanhedrynu staje się Tyberiada; jego przewodniczący jest przez następne stulecia najważniejszym autorytetem religijnym dla Żydów w Palestynie i w diasporze.
Mozaika w synagodze z IV w. w Hammat Tiberias.
około 200 r. - Jehuda ha-Nasi, założyciel synagogi i szkoły w Bet Szearim, ostatni z tanaitów (aram. tanna – nauczyciel) dokonuje kodyfikacji Miszny (hebr.: powtarzanie, badanie).
Fragment rękopisu Miszny z Kolekcji Kaufmanna, traktat Berachot, X - XI w.
III w. - rolę religijnego centrum diaspory przejmuje Babilonia, znajdująca się wówczas w królestwie Partów, a od 224 r. n.e. w państwie Sasanidów; funkcjonują tu akademie w Surze i Pumbedicie (Pumpedicie), w których uczeni 5 generacji amoraitów (aram.: amora – mówca) tworzą Gemarę (aram.: zakończenie), stanowiącą wraz z Miszną Talmud Babiloński.
Rękopis Talmudu Babilońskiego, tzw. Kodeks Florencki, II połowa XII w.
331 r. - Konstantyn Wielki zwalnia rabinów, starszych i sprawujących urzędy gminne od płacenia podatku osobistego. Przejście przez Morze Czerwone, fresk w synagodze w Dura Europos, III w.
Na skutek upadku Imperium Rzymskiego oraz podbojów arabskich sytuacja ludności żydowskiej ulega ogromnemu zróżnicowaniu; wyznawcy judaizmu dzielą się w X-XI w. na Aszkenazyjczyków, zamieszkujących Francję. Niemcy, Czechy, Polskę i Węgry, oraz na Sefardyjczyków, zamieszkujących Hiszpanię i inne kraje śródziemnomorskie; obie grupy posługują się własnymi językami, odmiennie interpretują prawo religijne, różnią się także pod względem obrzędowości.
Sefardyjska synagoga z XVII w. w Jerozolimie.
rabi – hebr.: mój mistrz, mój nauczyciel; tytuł przysługujący we wczesnym średniowieczu uczonym w Piśmie, autorytetom w dziedzinie prawa religijnego (halachy), zajmującym się nauczaniem i interpretacją prawa oraz rozstrzyganiem kwestii spornych; z biegiem czasu stawali się oni duchowymi przywódcami wspólnot (gmin) i ich reprezentantami w kontaktach ze światem zewnętrznym; powstaje urząd rabina (rabinat).
•
Fragment mozaiki z Bet Alfa z VI w.
smicha (hebr.: położenie rąk, ordynacja) – w starożytności: przekazanie władzy sądowniczej dokonywane przez wcześniej ordynowanego rabiego; • w późniejszym okresie: smicha ewentualnie hatarat horaa albo heter horaa • (hebr.: zezwolenie na nauczanie) potwierdzenie kompetencji niezbędnych do sprawowania funkcji rabina wydawane przez powszechnie uznany autorytet. •
Sala modlitewna w synagodze z II połowy XII w. w Wormacji
Około 1200 r. rabin Eliezer ben Icchak z Czech pisał: „[...] w większości miejscowości Polski, Rusi i Węgier, w których nie ma [ludzi] studiujących Torę z powodu [panującej] u nich nędzy, wynajmują sobie jakiegokolwiek człowieka rozumiejącego [się na rzeczy] spośród tych, jakich mogą znaleźć, który jest ich kantorem, uczy religii i jest nauczycielem ich dzieci”.
Brakteaty z napisami hebrajskimi z XII-XIII w.
Wrocław. Nagrobek Dawida „o pięknym głosie”, syna Sar Szaloma,
zm. w 1203 r.
Synagoga z przełomu XIV i XV w. w Oleśnicy (obecnie kościół ewangelicko-augsburski i zielonoświątkowy).
Migracje żydowskie w Europie w XII – XVI w.
doctor judaeorum (łac.: doktor żydowski) czyli rabin – od późnego średniowiecza najwyższy urzędnik w gminie (wybierany przez jej członków i zatrudniany na kontrakt), będący duchowym przywódcą wspólnoty; przewodniczył sądowi gminnemu i rzucał klątwy, udzielał ślubów i rozwodów; czuwał nad wyborami władz kahalnych i podpisywał podejmowane przez nie uchwały; orzekał o koszerności, nadzorował nauczanie w szkołach, a niekiedy wygłaszał także kazania (np. w szabat przed Pesach). Żydzi na witrażu z około 1360 w katedrze we Włocławku.
Jakub Polak (ok. 1460 Niemcy – ok. 1530 Palestyna?) – wykształcenie religijne zdobywał w Norymberdze; był rabinem w Pradze, a od 1503 rabinem Krakowa i zapewne także całej Małopolski; jako zwierzchnik krakowskiej jesziwy wykształcił wielu uczonych w Piśmie, dzięki którym Polska stała się centrum studiów talmudycznych. Kraków i Kazimierz, drzeworyt w „Kronice świata” Hartmanna Schedela (1493).
Synagoga Stara na Kazimierzu w Krakowie (najstarsza bożnica w Polsce pełniąca funkcje muzealne oraz modlitewne).
„Rabbi znaczy nauczycięla albo mistrza, ale takiego znacznego, któryby miał oszobliwą moc i wziętość między ludźmi”. Glosa do Nowego Testamentu w przekładzie Stanisława Murzynowskiego, Królewiec 1551-1552, k. 151.
„Przeto rabinowie napisali, iż Pan Bóg częstokroć płacze żałując narodu swego żydowskiego, iż je podał w niewolą ludu pogańskiego”. Marcin Bielski, Kronika to jest historyja świata …, Kraków 1564, k. 463 v. Fragment drzeworytu z ok. 1655 r. „Lament różnego stanu ludzi nad umarłym kredytem”.
Źródła ilustracji: Biblioteka ŻIH im. E. Ringelbluma Dział Dokumentacji Zabytków ŻIH im. E. Ringelbluma Archiwum autora prezentacji
