Transcript
Well-body, well-being Heeft meer lichaamsbeweging als zinvolle dagbesteding een positief effect op de kwaliteit van leven bij chronisch psychiatrische patiënten? Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie wellnesscoaching Academiejaar Module Bachelorproef Promotor(s) De heer Jurgen De Smet, ergotherapeut Mevrouw Sofie Vanhaecke, psychomotorisch therapeut Student Hanne Pluvier 1 2 Well-body, well-being Heeft meer lichaamsbeweging als zinvolle dagbesteding een positief effect op de kwaliteit van leven bij chronisch psychiatrische patiënten? Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie wellnesscoaching Academiejaar Module Bachelorproef Promotor(s) De heer Jurgen De Smet, ergotherapeut Mevrouw Sofie Vanhaecke, psychomotorisch therapeut Student Hanne Pluvier 3 Woord vooraf Zoekend begon ik te denken over een onderwerp voor mijn eindwerk. Een voorafgaande stage had mij geïnspireerd om rond het belang van bewegen bij psychiatrische patiënten te werken. Uit ervaring binnen het psychiatrisch verzorgingstehuis ontdekte ik dat daar nog geen luik naar het bewegen was. Daarnaast stonden ze ook open voor een bachelorproef- stage, wat er voor mij voor zorgde dat de knoop snel doorgehakt was. Om te beginnen vind ik het een heel boeiend onderwerp. Het vormde voor mij een grote uitdaging en ik vind het enorm belangrijk dat de link naar ergotherapie bij dit onderwerp wordt gelegd. Naast andere therapeuten kan de ergotherapeut ook een grote meerwaarde bieden binnen de bewegingsactiviteiten. Alle tools in handen, ik kan voluit beginnen schrijven aan mijn bachelorproef, een voor mij grote berg om te beklimmen. Toch wist ik vol vuur hier aan te beginnen. In strijd met mijn woorden kwam ik uiteindelijk tot een mooi geheel waar ik heel blij om ben. Geen seconde verloor ik mijn interesse of aandacht voor het onderwerp, maar ook heel belangrijk, voor de doelgroep chronisch psychiatrische patiënten. Dit zorgde ervoor dat het schrijven toch vlot naar behoren verliep. Samen met een enthousiast en ondersteunend team van het psychiatrisch verzorgingstehuis kon ik heel goed aan de slag gaan met bewegingsactiviteiten, waarvoor enorme dank. In het bijzonder wil ik mijn stagementor en ook externe begeleidster van mijn bachelorproef, mevrouw Els Wallays bedanken, voor de vele ondersteuning, geduld en openheid. Als volgt wil ik mijn promotors, mevrouw Sofie Vanhaecke en de heer Jurgen De Smet bedanken voor hun inbreng, geloof en inspiratie. Ook mevrouw Siska Vandemaele, mijn interne begeleidster ben ik zeer dankbaar voor de vele hulp, begeleiding en het vertrouwen. Tot slot dank aan alle collega s binnen het psychiatrisch verzorgingstehuis De Ent die hielpen mijn praktijk tot stand te brengen, er ruimte voor te creëren, voor de positieve reacties en begeleiding. De bewoners van De Ent ben ik in het bijzonder dankbaar voor hun openheid, verwarmende medewerking, oprechte meningen, om me elke dag zin te geven om me duizend procent te geven en uiteraard voor de aanleiding voor het schrijven van mijn bachelorproef. 4 Abstract kernwoorden: bewegen_kwaliteit van leven_chronisch psychiatrische patiënten Binnen deze bachelorproef wordt onderzocht of bewegingsactiviteiten een invloed hebben op de kwaliteit van leven bij chronisch psychiatrische patiënten. Het doel is dan ook de bewoners met een chronisch psychiatrische stoornis motiveren tot bewegen. Met een gemiddelde van twee tot drie begeleide bewegingsactiviteiten per week, namiddaguitstappen gelinkt aan het bewegingskader en de fit-o-meter als sensibilisering in het psychiatrisch verzorgingstehuis wordt de praktijk getoetst. Balgym, zittend rekken en strekken en wandelingen vormen de rode draad. Aanvullend worden er dag/namiddaguitstappen zoals boerengolf, een fietstocht, de volksspelenroute en bowling aangeboden. Als pilaar wordt er ook een fit-o-meter geïmplementeerd die kan zorgen voor een blijvende houvast. De resultaten worden gestaafd op basis van de SF-12 die twee maal bij vier bewoners werd afgenomen. Meebepalende factoren binnen de resultaten komen uit observaties en uit subjectieve belevingen van de bewoners. Uit de resultaten wordt vastgesteld dat bewegen een verband heeft met de kwaliteit van leven. Voornamelijk de psychische kwaliteit van leven scoort hoger. Participanten bevinden zich in de actiefase van het transtheoretisch model van Prochaska en Diclemente. Bewoners blijken dan ook makkelijker te motiveren eenmaal de stap tot participatie werd gezet. De mate waarin uiteindelijk verder zal ingespeeld worden op de interesses en vragen van de bewoners, zal het bewegingsgedrag beïnvloeden. Hierbij wordt in vraag gesteld in hoever het psychiatrische verzorgingstehuis méér tegemoet kan komen door een groter aanbod te bieden binnen de setting zelf. Naar aanleiding van bewegen binnen het concept van een gezonde levensstijl, kan de vraag worden gesteld of stop met roken acties en gezonde voeding ook in een bepaalde mate kunnen worden aangeboden, waarbij ingespeeld wordt op de noden en behoeften van de bewoners. Als conclusie kan gesteld worden dat bewegen een positief effect heeft op de kwaliteit van leven bij chronisch psychiatrische patiënten, dit voornamelijk op psychisch vlak. De opzet van het onderzoek is binnen het psychiatrisch verzorgingstehuis gelukt, maar de conclusie mag niet worden veralgemeend aangezien de steekproef te summier was. Groter onderzoek is hiervoor aangewezen. 5 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING Niet wat bewegen is, maar ondervinden wat bewegen doet Gezondheid Voor- en nadelen van bewegen op de gezondheid Benadering van de gezondheid binnen GGZ Kwaliteit van leven Objectieve kwaliteit van leven Subjectieve kwaliteit van leven Assessment CMOP-E Persoon Handelen Omgeving Aanpak Motivatie Coachen Belangrijke onderdelen van bewegen Het therapeutisch benaderen van de bewoner Het opstellen van een bewegingsprogramma Onderzoeksvraag METHODE Assessment De bewegingsactiviteiten Voorbereidend werk Bewegingsactiviteiten Aandachtspunten De fit-o-meter Afronden van de stageperiode RESULTATEN DISCUSSIE EN CONCLUSIE FIGUURLIJST REFERENTIELIJST: BIJLAGE Vragenlijst SF 1. INLEIDING 1.1. Niet wat bewegen is, maar ondervinden wat bewegen doet. Bewegen doet leven, leven is bewegen. Elke handeling die we maken, elke actie die we ondernemen, wordt gevormd door bewegingen. Ook non-verbale communicatie is er volledig op gebaseerd. Bewegen is een non-verbale communicatie naar de buitenwereld toe, maar het is ook in interactie treden met zichzelf (Van Hilten, 2008). Het is niet nodig om aan topsport te doen om actief in het leven te staan. De nadruk zal in deze bachelorproef ook niet worden gelegd op regels, competitie, uithoudingsvermogen en scores (Gros, 2013). Het zal gaan over het proces naar een actiever leven. Een proces waarin bewegen wordt geïmplementeerd in het dagelijkse leven als zinvolle dagbesteding. Even kunnen loslaten van de identiteit, momenten creëren waar je even gewoon bent en niet moet zijn. Naar aanleiding van het psychiatrisch verzorgingstehuis zal er binnen deze bachelorproef worden gesproken van bewoners in plaats van chronisch psychiatrische patiënten. Regelmatig bewegen is voor ieder mens een belangrijk onderdeel van een gezonde levensstijl (gezondheid en preventie, s.d. ). Het omvat elke activiteit die een fysieke inspanning vereist. Bewegen houdt het lichaam fit. Dagelijkse beweging geeft iedereen de kans om kracht, vaardigheid en uithoudingsvermogen te ontwikkelen. De conditie van het lichaam verbetert naarmate er beroep wordt gedaan op lichaamsbeweging. Bewegen heeft zowel mentaal als fysiek zijn voordelen. Zo wordt een verhoogt gevoel van welzijn, een positiever zelfbeeld en een verminderd gevoel van angst en depressie gelinkt aan lichaamsbeweging (gezondheid en preventie, s.d. ). Uit onderzoek blijkt het grootste deel van de Belgische populatie een sedentaire levensstijl aan te nemen (Raepsaet et al., 2010). Zo blijkt dat 57% van de populatie te weinig beweegt om gezond te blijven. Een gemiddelde van 25% doet geen enkele vorm van lichaamsbeweging. Dagelijks 30 minuten bewegen aan een matige intensiteit, is de ideale verhouding voor een goede gezondheid. Slecht 18% blijkt aan deze norm te voldoen (Raepsaet et al., 2010). Het is zeer belangrijk bij het implementeren van bewegingsactiviteiten dat er rekening wordt gehouden met de weerstand die de mens hierbij kan bieden. Enkele voorbeelden die mensen vaak verhinderen om te bewegen zijn: Het is vervelend. Ik heb het te druk. Ik ben te dik. Ik heb het ooit geprobeerd en het hielp niet. Ik wil het niet alleen doen. Ik heb al genoeg problemen. Ik ben te oud. Ik kan het niet betalen. Ik zal er belachelijk uitzien. Ik ben bang. Daar sluit Finoulst (2008) heel dicht bij aan, met het artikel de tien meest genoemde redenen om niet te bewegen. Hieruit kan worden geconcludeerd dat heel wat argumenten van de mens het aannemen van een actieve levensstijl tegengaan, maar dat geen van deze echt goede redenen zijn. Motivatie is dus van heel groot belang! Deze bachelorproef wordt specifiek gericht op de doelgroep chronisch psychiatrische patiënten die verblijven in een psychiatrisch verzorgingstehuis. De psychiatrische problematieken waarmee de bewoners kampen zijn relatief stabiel, mits de nodige ondersteuning van medicatie. Er worden geen therapieën meer gegeven. Wel wordt heel wat waarde gehecht aan de zinvolle dagbesteding en de kwaliteit van leven bij de bewoners. Een grote groep blijkt overwegend inactief te zijn. Via het implementeren van bewegingsactiviteiten, zal worden onderzocht wat het effect is op de kwaliteit van leven. Op korte termijn zal vooral worden bekeken wat bewegen doet op de subjectieve ervaring van kwaliteit van leven. Pas op lange termijn zullen ook objectieve zaken naar voor komen, zoals een 1 grotere conditie. Personen binnen de geestelijke gezondheidzorg zijn in het algemeen minder actief dan de doorsnee populatie (Knapen & Schoubs, 2006). Ervaring op stage, binnen het psychiatrisch verzorgingstehuis, bevestigt deze theorie. In deze bachelorproef wordt verder ingezoomd op bewegen bij chronisch psychiatrische patiënten en het effect ervan op de kwaliteit van hun leven. Elk onderdeel dat in deze bachelorproef zal worden besproken, heeft betrekking tot bewegen. Zo zal de gezondheid, kwaliteit van leven, CMOP-E in verband met bewegen worden besproken en de aanpak die als therapeut kan worden gebruikt bij het motiveren en coachen van de bewoners. Deze theoretische literatuurstudie zal de effectiviteit van bewegen bij chronisch psychiatrische patiënten aantonen. Wat zijn de voor- en nadelen van bewegen voor de bewoners? Op deze vraag wordt gepoogd een antwoord te schetsen. Vanuit welke benadering wordt vooral gewerkt? Hoe kan het effect van bewegen op de kwaliteit van leven worden onderzocht? Verder wordt besproken wat de invloed van bewegen is op de persoon, het handelen en de omgeving. Daarna worden motivatie, coachen, belangrijke elementen van bewegen, het therapeutisch benaderen van de bewoner en het opstellen van een bewegingsprogramma in kaart gebracht. Uiteindelijk wordt op basis van het theoretische deel de methode uitgewerkt die zal worden toegepast in het psychiatrisch verzorgingstehuis. In het praktijkgedeelte worden resultaten in kaart gebracht en wordt dit alles afgesloten met de eindconclusie en discussie Gezondheid Fysieke activiteit heeft zowel een preventief als curatief effect (Nauta, 2010). Enerzijds bevordert het de levenskwaliteit, de fysieke gezondheid en fitheid, anderzijds vermindert het de mentale stoornissen (Raepsat et al, 2010) Voor- en nadelen van bewegen op de gezondheid Er is vrijwel geen psychiatrische stoornis te bedenken, waarbij bewegen geen nuttige bijdrage kan leveren (Bakker & Van Woerkom, 2012). Enerzijds wordt de levenskwaliteit, de fysieke gezondheid en fitheid bevorderd, anderzijds verminderen de mentale stoornissen (Raepsat et al, 2010). Bewegingsactiviteiten blijken ook mee te dragen aan een positief zelfbeeld, het leren van sociale vaardigheden, beter cognitief functioneren en een vermindering van angst en stress (Van der Stel, 2004). Fysieke activiteit beschermt en bevordert dus de gehele gezondheid (Walburg, 2001). Participeren aan bewegingsactiviteiten blijkt daarenboven nauwelijks neveneffecten uit te lokken (Meyer & Broocks, 2000, Bakker & Van Woerkom, 2012). Lichaamsbeweging heeft een significant therapeutisch effect (Van der Stel, 2004). Voordelen Vermindering van depressiviteit Vermindering van spanningen Meer zelfvertrouwen krijgen Beter zelfbeeld Fitter en actiever zijn Plezier beleven Gewichtscontrole Meer doorzettingsvermogen Sociaal contact Figuur 1:Voor-en nadelen van bewegen (Knapen 2006) Vergt inspanning Vermoeidheid Angst Spierstijfheid Nadelen 2 Benadering van de gezondheid binnen GGZ Uit onderzoek blijkt de gezondheid binnen de geestelijke gezondheidszorg via drie categorieën te worden benaderd (Van der Stel, 2004). Niet tegenstaand er één benadering wat voorop zal worden geschoven binnen deze bachelorproef, blijven de andere benaderingen even relevant. Het is dus van zelfsprekend dat er niet louter op die ene benadering zal worden ingezoomd, aangezien de benaderingen elkaar overlappen en niet los van elkaar kunnen worden gezien. Ten eerste is er de biologische benadering. Deze houdt voornamelijk de medicamenteuze behandeling in, die de cliënten krijgen. Deze benadering is vooral toe te schrijven aan psychiaters. Als volgt wordt er gesproken van een psychologische benadering. Hier staat voornamelijk het mentaal en emotionele aspect van de cliënt op de voorgrond, waarbij het praten van de cliënt centraal staat. Hier wordt vooral beroep gedaan op psychologen. Tot slot wordt er gesproken van de sociale benadering. Dit is de benadering waar het doen centraal staat (Van der Stel, 2004). Hierbij wordt beroep gedaan op non- verbale therapeuten, waar de ergotherapeut één van is. Naast het praten en de inname van medicatie kan bewegen een heel grote meerwaarde bieden voor de bewoners (Koekkoek, 2005). In vergelijking met de medicamenteuze behandeling heeft bewegen geen bijwerkingen. (Bakker & Woerkom, 2012). Deze therapie heeft wel een nadeel. De personen met de psychiatrische ziekte moeten gemotiveerd zijn om te participeren aan een actievere levensstijl, anders werkt het niet. Doch om de persoon te motiveren is praten noodzakelijk en daarnaast blijft het ook van groot belang om rekening te houden met de medicamenteuze behandeling. Zo is het bijvoorbeeld van belang om rekening te houden met de bewoners die insuline spuiten. Bewegen kan voor een verlaagde bloedsuikerspiegel zorgen, waar personen met diabetes gevoelig voor zijn. Daarom is het belangrijk om te checken of ze al iets gegeten hebben voor de activiteit en/of hen in het oog te houden dat de activiteit niet te veel van hen vraagt. Het motiveren tot de bewegingsactiviteiten is een belangrijk aspect voor de benadering van de bewoners door ergotherapeut. Dit wordt verder in de bachelorproef uitgebreid besproken Kwaliteit van leven Het hoofddoel van de ergotherapeut is hier het verbeteren van de kwaliteit van leven bij de bewoner. De ergotherapeut gaat samen met de cliënt werken aan doelen op activiteitenniveau met behulp van betekenisvolle activiteiten. Bijvoorbeeld herontdekt de bewoner vaardigheden die nodig zijn om bepaalde handelingen uit te voeren. Daarnaast wordt rekening gehouden met het participatieniveau en functioneringsniveau van de bewoner. Naast het verbeteren van de objectieve kwaliteit van leven, vormt het verbeteren van de subjectieve kwaliteit van leven binnen deze bachelorproef het belangrijkste uitgangspunt Objectieve kwaliteit van leven De objectieve kwaliteit van leven wordt vastgesteld aan de hand van de ernst van ziektesymptomen bij de bewoners en zijn woonomstandigheden. Een voorbeeld hiervan is het verblijven in een psychiatrische verzorgingstehuis. Dit omvat dus zaken die meetbaar en merkbaar zijn. Aan de objectieve kwaliteit van leven kan functie en functioneren gelinkt worden. Deze zaken tonen zichtbare veranderingen aan, bijvoorbeeld een betere lichaamshouding, langer uithoudingsvermogen, meer doorzettingsvermogen en afname van gewicht. Louter de objectieve 3 kwaliteit van leven bekijken, is te eenzijdig. Daarnaast worden deze resultaten vooral op langer termijn bereikt (Megens & Meijel, 2005) Subjectieve kwaliteit van leven De subjectieve kwaliteit van het leven betreft ervaring en beleving van de levenskwaliteit door de bewoner. Vijf zaken die volgens een beschrijvend onderzoek van Franz et al. (2005)belangrijk blijken te zijn voor de subjectieve kwaliteit van leven volgens psychiatrische patiënten: - eten, drinken en roken - psychische gezondheid - lichamelijke gezondheid - vrijetijdsbesteding - sociaal leven Daarnaast blijken eenzaamheidsgevoelens en geen of weinig bezoek een negatieve invloed te hebben op de subjectieve ervaring van kwaliteit van leven (Megens & Meijel, 2005). Uit een ander onderzoek blijken de competenties in de dagelijkse taken en rust en plezier in werken rusttijden een positieve invloed te hebben op de subjectieve kwaliteit van leven. (Aubin G. & Hachey R. & Mercier C.,1999) Vervolgens heeft lichamelijke beweging ook een potentiële verbetering op de kwaliteit van het leven (Ussher, Stanbury, Cheeseman, Faulkner, 2007). Uit onderzoek blijkt dat mannen tussen 45 en 85 jaar hun leven met een driekwart jaar verlengden door te starten met lichaamsbeweging, maar nog belangrijker, ze verbeterden de kwaliteit van hun leven door te starten met lichaamsbeweging (Walburg, 2001). Geluk, tevredenheid en welzijn worden ook gelinkt aan subjectieve kwaliteit van leven (Megens & Meijel, 2005). De psychische gezondheid, speelt een grote rol op het gevoel van welzijn. Actief bewegen zorgt voor een positieve invloed op die psychische gezondheid. Lichaamsbeweging beïnvloedt daarnaast ook de algemene stemming positief (Walburg, 2001). Hieruit kan dus worden geconcludeerd dat het bevorderen van fysieke activiteit nut heeft op het lichamelijk, neuro- psychologisch en sociaal functioneren, wat resulteert in gevoel van welzijn en een hogere kwaliteit van leven (Van der Stel, 2010). 4 Figuur 2:. Fysieke activiteit: nuttig en noodzakelijk voor lichamelijke en geestelijke gezondheid (Van der Stel, 2010) Assessment De short form health survey (SF- 12) is een meetinstrument om de kwaliteit van leven in kaart te brengen (Ware & Kosinski & Keller, 1996). Het is een verkorte versie van de SF-36. De SF-36 is een multidimensioneel instrument, in oorsprong een Engelstalige vragenlijst, om de gezondheidstoestand te meten. De gezondheid wordt hierbinnen opgesplitst in de lichamelijke-, geestelijke- en sociale gezondheid. Verder wordt de ervaren gezondheid en pijn betrokken binnen de vragen. De SF-36 bestaat uit acht dimensies, namelijk fysiek functioneren, rolbeperkingen door fysiek probleem, lichamelijke pijn, algemene gezondheidsbeleving, vitaliteit, sociaal functioneren, rolbeperkingen door emotioneel probleem en tot slot geestelijke gezondheid. Positieve als negatieve aspecten binnen de gezondheid kunnen worden benoemd in het meetinstrument. De SF-12 is een vragenlijst die bestaat uit 12 vragen. De vragen zijn gericht naar lichamelijk en sociaal functioneren en lichamelijke en emotionele rolbeperkingen. Het assessment is vooral gericht op de lichamelijke en psychische kwaliteit van leven. 5 1.4. CMOP-E Figuur 3: CMOP-E (Polatajko, 2007) Het CMOP-E is een inhoudsmodel dat bestaat uit drie onderdelen. Het biedt de mogelijkheid om de bewoners hun handelen en de ruimere omgeving zo volledig mogelijk in kaart te brengen. Cliënt-centered werken is één van de basishoudingen die een ergotherapeut aanneemt. Elke cliënt is anders, eenzelfde problematiek uit zich nooit identiek. Er wordt niet enkel naar de gehele persoon gekeken, maar ook naar de samenwerking tussen de persoon, zijn systeem en de ergotherapeut, die handelingsveranderingen gaat bevorderen b
