Totalitaryzmem Nazywamy Dyktaturę Jednej Tylko

Transcript

Totalitaryzmem nazywamy dyktaturę jednej tylko organizacji politycznej, uzasadniającą specjalną doktryną swoją rzekomo szczególną dziejowa rolę. Dyktatorzy opierają swoją władzę albo na wojsku, albo na partii politycznej, której głównym punktem programu był kult wodza, a jego nieomylność uchodziła za fakt bezsporny. Na początku XX wieku zaistniały bardzo dogodne warunki do powstania właśnie rządów totalitarnych w wielu państwach. Złożyło się nań wiele czynników, do których należą przede wszystkim: przedłużający się kryzys gospodarczy na świecie (1929-1933) po zakończeniu I wojny światowej oraz ogólne niezadowolenie społeczne w krajach, które poniosły klęskę, wywołane postanowieniami Traktatu Wersalskiego. Postanowienia te były odbierane za krzywdzące szczególnie w Niemczech i Włoszech. Tam też narodziła się specyficzna forma ustroju totalitarnego zwana faszyzmem. 1 Na uwagę zasługuje fakt, że powszechny kryzys gospodarczy i społeczny wzbudził również nastroje rewolucyjne wśród licznej grupy robotniczej, powdując powstanie ruchu komunistycznego. Celem tego ruchu było obalenie władzy przedsiębiorców i ustroju demokratycznego oraz wprowadzenie dyktatury proletariatu, co zaś było jawnym zagrożeniem dla interesów szerokiej i wpływowej grupy kapitalistów. Temu zagrożeniu w powszechnej opinii mogła się przeciwstawić jedynie silna władza państwowa. Konieczność wzmocnienia władzy państwowej również postrzegano jako jedyny ratunek dla chylącej się ku upadkowi gospodarce, gdyż tylko organy państwowe były w stanie zaplanować i nadzorować skomplikowany i wieloetapowy proces uzdrowienia ekonomii kraju1. Jednakże od silnej i scentralizowanej władzy bardzo blisko do dyktatury...... Faszyzm jest bardzo specyficzną formą rządów dyktatorskich. Charakteryzuje się kultem państwa i władzy. Dyktatury okresu międzywojennego były możliwe tylko po wstrząsie wywołanym przez I wojnę światową. Na samym szczycie hierarchii władzy stoi genialny, charyzmatyczny wódz narodu. Niezależnie od większej lub mniejszej popularności dyktatorów, powszechne było przekonanie, że wyrośli oni w sytuacji wyjątkowej. Dyktatorzy opierali się albo na wojsku albo na partii politycznej, której głównym punktem programu był kult wodza. Głównym założeniem ruchu faszystowskiego było uchronienie państwa przed groźbą dojścia komunistów do władzy. Według faszystów było to możliwe tylko przez wzmocnienie autorytetu państwa, i osiągnięcie jedności narodowej. To zaś było możliwe jedynie poprzez likwidacje parlamentaryzmu. Faszyzm odwoływał się do tendencji nacjonalistycznych w społeczeństwie, nawiązując w swych hasłach do chwalebnej historii narodu. Ruchy te były więc skrajnie rasistowskie, co szczególnie odzwierciedla antysemityzm hitlerowski. Konsekwencją tych poglądów było dążenie do ekspansji zagranicznej2. Powodem, dlaczego ideologia faszystowska znalazła tak dogodne warunki rozwoju w Niemczech, było odwieczne przekonanie Niemców o sile ich narodu, a także świadomość niemożności realizacji tej siły, co prowadziło do frustracji i wzrostu agresywnych tendencji w społeczeństwie. Nacjonalizm niemiecki nie był przecież niczym nowym, istniał w ich mentalności od wieków, czego odbiciem były chociażby poglądy głoszone przez Hegla, czy Nietschego. Swój pochód do władzy faszyści rozpoczęli wraz z rozpoczęciem aktywnej działalności przez NSDAP, czyli narodowosocjalistycznej niemieckiej partii pracy. 1 2 J. Krassuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznań 1969, ss. 317-319. Ibidem, s. 322. 2 Początkowo była to skromna liczebnie patia, która zyskała sobie rozgłos nieudanym puczem monachijskim (8 XI 1923 r.). Na czele tej partii wysunął się z czasem wybitny działacz polityczny i demagog Adolf Hitler. Właśnie on zawarł główne założenia programowe partii w swej książce Mein Kampf, która powstała podczas jego pobytu w więzieniu. Głównym punktem tego program była walka o czystość rasy niemieckiej, zagrożonej działalnością światowego spisku, uknutego przez Żydów. To ich dziełem miały być postanowienia Traktatu Wersalskiego. To ich obarczył Hitler winą za upadek gospodarki. Wreszcie to oni ‘psują’ domieszką swej krwi czystość rasy nordyckiej, od której rzekomo pochodzi naród niemiecki. NSDAP nie była ani pierwszym ani jedynym stronnictwem antyżydowskim w Niemczech i nie na tym tylko polegał jej sukces. Słabością dotychczasowego antysemityzmu było jego zabarwienie religijne i w rezultacie konserwatywne oraz ograniczenie propagandy do drobnomieszczaństwa i chłopstwa. Natomiast NSDAP nazywała się „socjalistyczną partią robotników” i nie wahała się rzucać haseł pozornie bardzo lewicowych. Rzadko co prawda używała wyrazu kapitalizm, ale na to obiecywała zniesienie „plutokracji”, czyli rządów pieniądza. Trudno było zaprzeczyć, że wśród kapitalistów było bardzo wielu Żydów i że to samo można było powiedzieć o przywódcach liberalnych, socjaldemokratycznych i komunistycznych. Hitlerowcy fakty te sprytnie skojarzyli, twierdząc, że zarówno „plutokracja”, jak i komunizm jest formą władzy Żydów i że lewicowość marksistów jest mydleniem oczu. W razie bowiem zwycięstwa tych ostatnich nie zmieni się nic, ponieważ rządy nadal sprawować Żydzi. Tylko NSDAP potrafi położyć kres wyzyskowi narodu niemieckiego przez Żydów3. Rasa ta ze względu na swą wyższość kulturową ma szczególne prawo jako „rasa panów” do podboju i eksploatacji narodów niższych. Realizacją tego założenia miała być ekspansja na Wschód, w celu zapewnienia korzystniejszych warunków naturalnych dla rozwoju własnej rasy, zdobycia tzw. Lebensraumu (przestrzeni dla osadnictwa rolniczego). Program pomimo swego prymityzmu zyskał szerokie poparcie wśród społeczeństwa, gdyż uzasadniał i usprawiedliwiał w pewien sposób trudności wewnętrzne i zewnętrzne państwa. Swoimi hasłami faszyści pozyskiwali rożne grupy społeczne, chociażby robotników i przedsiębiorców, zainteresowanych pozbawieniem Żydów ich zakładów, gdyż stanowili oni wówczas dość znaczącą sile ekonomiczną na rynku. Równie atrakcyjnym wydal się ruch licznej grupie kombatantów, pozbawionych po wojnie jakichkolwiek środków do życia. 3 Ibidem, s. 326. 3 W bojówkach partyjnych widzieli możliwości kariery i perspektywy poprawy warunków swego życia. Jedną z takich organizacji paramilitarnych była SA, której dowódcą był były as lotnictwa kapitan Herman Göring (1923 r.). Z jej pomocą od 1925 roku partia zaczyna torować sobie drogę do władzy, stopniowo poszerzając swoje wpływy z Bawarii na cały kraj. W tymże roku z SA Zostają wyodrębnione elitarne oddziały przyboczne SS, które staną się później głównym narzędziem terroru w państwie. Dla intensywnego rozwoju partii jednakże nieodzowne było wsparcie finansowe, które nadeszło ze strony bogatych przedsiębiorców, upatrujących w partii Hitlera jedyną nadzieje na odbudowę kraju. W 1932 odbyło się spotkanie Hitlera z 300 przemysłowcami, przerażonymi wzrastającą aktywnością komunistów. Wtedy to F. Thyssen, akcjonariusz koncernu stalowego powiedział, że: „ tylko ruch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy tego kraju.”, wyrażając w ten sposób zdanie ogółu zebranych. Otrzymawszy zaś pomoc finansową Hitler zdynamizował kampanię propagandową. Efektem tego podczas I tury wyborów prezydenckich w 1932 roku Hitler zdobywa już 30% głosów, okazując się najpoważniejszym rywalem prezydenta Hindenburga. Widząc rosnącą popularność swojego konkurenta Hindenburg, zaniepokojony również wzrostem poparcia dla komunistów, mianuje Hitlera kanclerzem Rzeszy, powierzając mu misje utworzenia nowego rządu. Od tej chwili hitlerowcy rozpoczynają szybkie i gwałtowne opanowywanie parlamentu. Pierwszym posunięciem Hitlera jest wprowadzenie nadzwyczajnych ograniczeń swobód demokratycznych, do czego wykorzystuje fakt pożaru gmachu Reichstagu- rzekomo wznieconego przez komunistów, a w rzeczywistości celowo wywołanego przez faszystów. Wydaje zarządzenia „o ochronie narodu i państwa”. Podczas nowych wyborów do Reichstagu naziści uzyskują już 44% głosów. Na pierwszym posiedzeniu nowego parlamentu Hitler rząda specjalnych pełnomocnictw dla rządu, a otrzymawszy je likwiduje wszystkie partie prócz NSDAP. Na kolejnych wyborach do Reichstagu już wszystkie miejsca zajmują hitlerowcy. Rok później umiera Hindenburg, a w swym testamencie (prawdopodobnie sfałszowanym) przekazuje władze Hitlerowi jako „wodzowi i kanclerzowi rzeszy” oraz najwyższemu dowódcy sil zbrojnych. Tak, więc Hitler sięgnął po najwyższą władzę w państwie. Narodowosocjalistyczna rewolucja zostaje zakończona. 4 Dochodzi jeszcze tylko do czystki wewnątrz partii, podczas tzw. ” Nocy długich noży” ( 30 VI 1934 r.), kiedy to dokonano mordu na 300-u, rzekomo mających przygotować zamach stanu na przywódcach S.A. W taki to sposób Hitler zdobył sobie pozycje nie mającą precedensu w dotychczasowej historii współczesnych Niemiec, skupiając w swych rękach całkowitą i nieograniczoną władzę. Stał ponad prawem, odpowiadając jedynie przed ”historią”. Mając teraz odpowiednie środki i poparcie społeczne przystąpił do swojego imperialistycznego programu. Pokrótce przedstawię jego działania w sferach takich jak: administracja państwowa, system prawny, gospodarka, społeczeństwo, polityka zagraniczna. Administracja państwowa Aparat administracyjny Rzeszy charakteryzowały konflikty i sprzeczności w podziale funkcji poszczególnych jego organów. Hitler, co więcej, hamował próby uporządkowania tego aparatu. Kierował się wiec zasadą „dziel i rządź”, stosując politykę dezorganizacji, która jemu dawała możliwość swobodnego manipulowania poczynaniami administracji. Odrzucił m.in. projekt ministra spraw wewnętrznych Wilhelma Fricka o reorganizacji Rzeszy w celu utworzenia scentralizowanej formy rządów. Usunięto wprawdzie federalizm (ujednolicenie państwa w oparciu o trzy zasady: Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer) a administracje terytorialną podporządkowano rządowi Rzeszy, ale wprowadzono również trializm władzy. Jednocześnie władze sprawowali: namiestnicy Rzeszy, rządy krajowe i tzw. gauleiterzy partyjni. Ich wzajemne stosunki, jak i zakres kompetencji pozostawał niejasny. Władze wojskową zaś cechował dualizm4. Przykłady krzyżowania się kompetencji można mnożyć, przykładowo polityką zagraniczną zajmowali się: ministerstwo spraw zagranicznych, Organizacja Zagraniczna NSDAP, Urząd Spraw zagranicznych Rosenberga. Führer również ignorując istniejące już departamenty i struktury powierzał zadania specjalne, doraźnie tworzonym organizacjom, do których zaliczyć można np.: Organizację Todta, plan 4-letni, a także SS. Organizacje te, posiadając status głównych urzędów w kraju, stopniowo rosły w siłe, przekształcając się w walczące ze sobą imperia władzy. Stanowiły swoisty alternatywny aparat wykonawczy obok tradycyjnych instytucji państwowych. 4 Ibidem, s. 348-356. 5  Organizacja Todta – bez porozumienia z ministerstwem transportu Hitler powierzył realizację programu budowy autostrad Fritzowi Todtowi i jednocześnie mianował go krajowym inspektorem generalnym dróg, wyłączył to stanowisko spod kompetencji ministerstwa oraz podporządkował bezpośrednio sobie jako kanclerzowi. Funkcja ta umożliwiała Todtowi stworzenie olbrzymiego imperium, które przejęło wszystkie rządowe zlecenia na prace budowlane (łącznie z budową umocnień na zachodniej granicy państwa, tzw. Wału Zachodniego), a w 1940 roku objęcie stanowiska ministra uzbrojenia Rzeszy.  Plan 4-letni zaś był „imperium” Göringa , eks premiera i ministra spraw wewnętrznych Prus, którego odsunięto od urzędów po połączeniu ministerstw Rzeszy i Prus. Nie piastując żadnych stanowisk w partii miał teraz utrudnioną drogę do wpływów. Tak wiec rozrzeszyl zakres kompetencji ministra lotnictwa, tak, iż tylko on rządził nowo utworzoną Luftwaffe i jej gigantycznym programem zbrojeniowym. Wykorzystał ten program do rozciągnięcia swych kompetencji na sferę gospodarki. Został jednym z najbardziej zaufanych współpracowników Führera.  Inną organizacją, która stała się wkrótce instrumentem brutalnych represji było SS. W 1936 r. odebrano państwu kontrolę nad policją i doprowadzono do jej fuzji z SS, (cieszącą się dotąd złą sławą ze względu na nielegalne działania). Policję podzielono na tzw. Ordnungpolizei (porządkowa) i Sicherheitpolizei (bezpieczeństwa), tą z kolei na tzw. Gestapo (GeheimStaatpolizei – do spraw politycznych) i Kripo (Kriminalpolizei – policja kryminalna). Na czele organizacji stanęli: Himmler i Heydrich. O ile szef policji niemieckiej Himmler był jednocześnie naczelnikiem partyjnych bojówek SS, o tyle szef policji bezpieczeństwa Heydrich był szefem tajnej policji partyjnej w ramach SS, zwanej służbą bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst – SD)  Ministerstwo Oświecenia Publicznego i Propagandy spoczęło w rękach Josefa Goebbelsa, który łączył stanowisko ministra z czołowym członkostwem w partii. Był on współpracownikiem Hitlera jeszcze z czasów walki o władzę tego ostatniego. Przy poparciu Hitlera Goebbelsowi nie tylko udało się stworzyć scentralizowane kierownictwo niemieckiego radia i prasy, ale przez powołanie 6 Krajowej Izby Kultury, składającej się z odrębnych Izb literatury, teatru, filmu, muzyki i sztuk pięknych, zdobył kontrolę nad całością działalności kulturalnej5. Tak wiec za czasów rządu Führera istniało państwo polikratyczne z wieloma konkurującymi ze sobą ośrodkami władzy, będącymi w zasadzie swoistymi „imperiami’. Istotą tego systemu władzy było krzyżowanie się kompetencji, celem zaś wzajemna kontrola poszczególnych instytucji i paraliżowanie ambicji. System ten Führerowi dawał całkowitą swobodę działania. Sam pozostawał poza jego hierarchią, mając jednocześnie bezpośredni wpływ na urzędników, co sprytnie wykorzystywał lawirując miedzy poszczególnymi instytucjami i podtrzymując siec wzajemnych powiązań interpersonalnych i zależności. Pozycja zaś jego podwładnych zależała od podtrzymywania z nim bezpośredniego kontaktu, skazując ich na jego łaskę, bądź niełaskę. Nikt nie był pewien swej pozycji, co powodowało nieustanny lęk i rywalizację. I choć na zewnątrz cały ten system mógł sprawiać wrażenie chaosu, gdyż określano go nawet pojęciem „autorytarnej anarchii”, w istocie działał bardzo sprawnie. Źródłem tej sprawności nie był jednak porządek prawny, lecz strach i terror, podtrzymywany przez policję. System prawny i gospodarka państwowa Hitler odrzucał jakiekolwiek konstytucje i porządek prawny, widząc w nich ograniczenie swej pozycji. Utrzymywał jednak dotychczasowy system prawny, doraźnie wydając uprawnienia alternatywnych nadzwyczajne, instytucji rządzących. obchodząc ograniczenia Podtrzymywał również prawa pozory za pomocą demokracji parlamentarnej. Reichstag określano nawet żartobliwie „najdrożej opłacanym chórem męskim”. Pomimo utrzymywania dotychczasowego systemu prawnego, w dziedzinie prawa cywilnego wprowadził radykalne zmiany, mające na celu całkowite ograniczenie swobód obywatelskich. Dowodem tego były dekrety „ o ochronie narodu i państwa” i „ przeciwko zdrajcom narodu niemieckiego i działalności wywrotowej”, które ustanawiały permanentny stan nadzwyczajny, wprowadzając prawdziwy terror. Przykładowo wskutek wprowadzonych teraz zmian Gestapo mogło przetrzymywać podejrzanych w „areszcie prewencyjnym”, bez rozprawy, przez dowolny okres czasu. Efektem był drastyczny wzrost liczby oskarżonych o zbrodnie polityczne z 286 w 1932 roku do 11 196 w 1933 roku. 5 A. Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 1, Warszawa 1994, s. 430-434. 7 Kolejnym krokiem na drodze do brutalizacji metod rządzenia była amnestia wszystkich oskarżonych o przestępstwa w imię dobra narodu, co w praktyce oznaczało przyzwolenia na tego rodzaju praktyki, a nawet sankcjonowało zbrodnie dla dobra ojczyzny. Następnie odebrano Najwyższemu Trybunałowi Rzeszy prawa sądzenia w sprawach o zdradę i powierzenie ich nowemu Trybunałowi Ludowemu, składającemu się z dwóch lojalnych wobec systemu sędziów (dobierano ich bardzo starannie) oraz pięciu urzędników partyjnych jako ławników6. Dlaczego więc pomimo terroru, jaki wprowadził Hitler, cieszył się on szerokim poparciem społecznym? Przyczyną tego było przezwyciężenie kryzysu gospodarczego, które nastąpiło za jego rządów. Niewielka była jednak w tym zasługa polityki którą prowadził; na ten stan rzeczy złożyły się dwa czynniki niezależne od rządów Führera: 1. Po dojściu do punktu krytycznego w 1932 roku, koniunktura samoczynnie dźwignęła się z upadku, co jest naturalnym procesem gospodarczym 2. Niemcy zostały częściowo zwolnione ze spłaty długu zagranicznego w ramach odszkodowań wojennych, co niewątpliwie znacznie „odciążyło” gospodarkę. Jedyną zmianą wprowadzoną przez politykę Hitlera, było zerwanie z liberalizmem gospodarczym, a rozpoczęcie interwencji państwa w procesy gospodarcze, co notabene było jedynym rozsądnym wyjściem w celu ratowania gospodarki (przynajmniej taka panowała powszechna opinia wśród kapitalistów). Wkrótce jednak doszło do nieporozumienia ministra gospodarki Hjalmara Schachta z Hitlerem, co do profilu przemian kraju (Hitler twierdził, że produkcja przemysłowa winna służyć zbrojeniom, a nie celom eksportowym), co doprowadziło w konsekwencji do ustąpienia ze stanowiska Schachta. Praktycznie największy wpływ na sprawy gospodarcze miał Göring, jako pełnomocnik czteroletniego planu gospodarczego. Celem tego planu były zbrojenia i uzyskanie maksymalnej samowystarczalności gospodarczej w celu skutecznego prowadzenia przyszłej wojny. Największym jego osiągnięciem było zastosowanie syntetycznych substytutów pewnych produktów (np.: kauczuku, ropy), które ze względu na gospodarczą izolację Niemiec, były trudno dostępne. Doszło także do powstania kryzysu dewizowego, który wynikał ze wzmożonego eksportu, a hamowania importu poprzez odmowę przydziału dewiz. Wzrost produkcji przemysłowej w Niemczech hitlerowskich był duży, choć tylko w małym stopniu dotyczyło to artykułów konsumpcyjnych. Ograniczano przydział surowców dla gałęzi przemysłu produkujących te artykuły, stosowano nawet zakaz inwestycji. Całkowitym 6 Ibidem, s. 435-439. 8 pierwszeństwem w przydziale surowców, zwłaszcza od 1937 roku cieszył się przemysł zbrojeniowy. Toteż w Niemczech hitlerowskich wystąpił brak artykułów konsumpcyjnych, zwłaszcza lepszego gatunku. Przyczyniło się to do zmniejszenia wydatków ludności, a tym samym do zwiększenia oszczędności7. Te poczynania były przyczyną izolacji Niemiec na arenie rynku międzynarodowego, co w efekcie doprowadziło do uwstecznienia handlu, który miał teraz formę wymiany towaru za towar. Niewątpliwie ogromnym sukcesem gospodarczym była likwidacja bezrobocia, poprzez zastosowanie przymusu pracy i wstrzymanie zasiłków, zmuszając tym samym ludzi do przyjmowania przez ludzi pracy z góry narzuconej przez Urząd Pracy. Była to nieskomplikowana praca fizyczna, polegająca na robotach publicznych, tj. budowie dróg, lotnisk, czy umocnień granicznych, co miało znaczenie strategiczne (przygotowania do przyszłej wojny). Niemniej jednak długofalowym skutkiem hitlerowskiej polityki gospodarczej było znaczne zadłużenie państwa wobec przemysłu zbrojeniowego, wskutek wydatkowania deficytowego na rzecz zbrojeń. Formą takiego wydatkowania był druk banknotów, a raczej weksli bez pokrycia, noszących nazwę „weksli Me-Fo” (weksli Spółki Badań Metalowych, która w rzeczywistości dysponowała niewielkim kapitałem, nie mogącym pokryć wartości weksli). Społeczeństwo Choć w dziedzinach administracji i gospodarki Führer polegał raczej na działalności różnych instytucji i swych pełnomocnikach, a jego działania były raczej „powściągliwe”, w sferze polityki społecznej wykazywał osobiste zaangażowanie. Postanowił wpłynąć na świadomość Niemców, aby ich zjednoczyć, umocnić i przygotować do walki o Lebensraum dla rasy panów. Terror, powszechna propaganda i indoktrynacja czyniły społeczeństwo bezbronnym wobec ideologii, którą mu wpajano. Media powtarzały slogany Goebbelsa, a donosy i terror policyjny wzmagały atmosferę lęku i wymuszały posłuszeństwo. Cała polityka społeczna podporządkowana była jednemu celowi – ekspansji narodu. Nie dziwi więc nacisk na rolę kobiety jako matki i polityka rodzinna popierająca wielodzietność. Kobiety nagradzano za liczne potomstwo, natomiast niechętnie oferowano im 7 J. Krassuski, op. cit., s. 382. 9 pracę, gdyż jej głównym zadaniem miało być rodzenie dzieci, przyszłych przedstawicieli rasy panów, rekrutów do armii… Również nacisk na krzewienie kultury fizycznej wywierano z myślą o doskonaleniu przyszłych rekrutów. Rozwijano więc takie dyscypliny sportowe jak: marsze, strzelectwo, jazda konna. Twórczość artystyczna miała charakter utylitarny i była całkowicie kontrolowana przez ministerstwo propagandy. Jej założeniem powinno być rozpowszechnianie idei służby narodowi, wyższości Niemców, itp. Literatura i sztuka miały „zagrzewać do pracy i męstwa wojennego”, i w związku z tym wszelkie dzieła głoszące idee niezgodne z doktryną, (tj. np.: socjalistyczne ideały wolności, równości, braterstwa czy kosmopolityzm), były niszczone. Na porządku dziennym było publiczne palenie książek o takich właśnie treściach lub autorstwa pisarzy pochodzenia żydowskiego, np.: Freuda, Prousta. Sztuka powinna przemawiać do przeciętnego obywatela, toteż odrzucano i piętnowano wszystko to, co nie było zrozumiałe dla mas; szczególnie działalność artystów „dekadenckich”. Wszelkie stowarzyszenia uległy likwidacji. Ktokolwiek liczył na sukces zawodowy musiał natomiast należeć do partii lub nazistowskiej organizacji zawodowej. Organizacje te, tzw. Niemiecki Front Pracy stworzono po rozwiązaniu w 1933 r. Wszystkich pozostałych związków zawodowych. Oprócz tego wprowadzono szereg reform, przewidzianych w celu ujarzmienia klasy robotniczej. O miejscu pracy decydowały urzędy, a przy zatrudnieniu istotną rolę odgrywała opinia byłego pracodawcy. Przedsiębiorcy zaś otrzymali nieograniczoną władzę nad pracownikiem. Kolejnym elementem polityki dbania o dobro narodu były prześladowania obywateli niemieckich narodowości żydowskiej. Miało to na celu wytępienie tych czynników, które mogłyby zakłócić jedność narodu i czystość rasy. Oznaczało to całkowitą eksterminację narodu żydowskiego. W 1935 r. uchwalono ustawę „O obywatelstwie Rzeszy”, w której podzielono mieszkańców Niemiec na dwie kategorie: przynależących do Rzeszy oraz jej obywateli. Tylko ludność „krwi niemieckiej lub pokrewnej” cieszyła się prawami politycznymi; ludność żydowska była zaś dyskryminowana na wszelkie możliwe sposoby. Zakazano małżeństw między Żydami a Niemcami, Żydów usuwano z urzędów, a żydowskich przedsiębiorców zmuszano do sprzedaży swych majątków na bezcen. Sklepy żydowskie bojkotowano, palono synagogi, pisano obelżywe hasła. W 1938 r. zarządzono natychmiastowe opuszczenie Niemiec przez Żydów polskich. 10 Impulsem do fali mordów i zaostrzonych prześladowań było zamordowanie niemieckiego urzędnika przez Żyda. Odpowiedzią na to wydarzenie był pierwszy pogrom żydowski (na taką skalę), w którym zginęło kilkadziesiąt osób, tzw. „Kryształowa Noc” (9-10 XI 1938 r.). Świadectwem jak poważne i tragiczne skutki miała antyżydowska polityka hitlerowców jest porównanie ich stanu liczebnego w 1933 r., kiedy było ich w Niemczech około 900 tys., ze stanem z 1939 r., kiedy pozostało ich tylko 214 tys.8. Polityka zagraniczna W ramach polityki zagranicznej Hitler konsekwentnie realizował swoje założenie zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie Europy. Wpierw jednak przystąpił do realizowania równouprawnienia w dziedzinie zbrojeń łamiąc odnośne postanowienia traktatu wersalskiego. 9 III 1935 r. ogłosił utworzenie lotnictwa wojskowego, 16 III wprowadzenie powszechnej służby wojskowej. Reichswerę nazwano odtąd Wehrmachtem, czyli siłami zbrojnymi. Wielkiej Brytanii zależało tylko na tym, aby Niemcy nie zaczęły się zbroić na morzu, i 18 VI 1935 r. zawarła z Hitlerem układ przewidujący, że tonaż niemieckich okrętów wojennych nie przekroczy 35% tonażu okrętów brytyjskich. Kolejnym celem jego polityki zagranicznej była Nadrenia oraz Obszar Saary. Dnia 13 I 1935 odbył się przewidziany w traktacie wersalskim plebiscyt na Obszarze Saary, przy czym 91% głosów padło za powrotem w granice Niemiec. 7 III 1936 r. wojska niemieckie wkroczyły do Nadrenii, która według postanowień traktatu wersalskiego i lokarneńskiego Paktu Reńskiego miała być trwale zdemilitaryzowana. Wielka Brytania i Włochy nie miały zastrzeżeń do tego postępku Hitlera i wobec tego protest Francji nie miał większego znaczenia. Po zajęciu Obszaru Saary oraz demilitaryzacji Nadrenii, dnia 5 XI 1937 r. Hitler oświadczył na tajnej naradzie, że jego bezpośrednim celem jest zdobycie Austrii i Czechosłowacji, a następnie rozgromienie Francji. Planował to na lata 1943-1945, ale zrealizował znacznie szybciej. Na tle sytuacji międzynarodowej, napiętej z innych powodów, przyłączenie (Anschluss) Austrii do Niemiec przeszło bez większego echa. W Wielkiej Brytanii uważano, że Hitler dąży do zjednoczenia wszystkich Niemców i że nie należy się temu sprzeciwiać. Obawiano się, że w razie upadku Hitlera zapanuje w Niemczech dyktatura wojskowa, która 8 Ibidem, ss. 370-378, A. Bullock, op. cit., ss.458-467 11 nawiąże do tradycyjnej polityki porozumienia z Rosją, albo też dojdą do władzy komuniści, czemu mocarstwa zachodnie i Polska były zdecydowane przeszkodzić za wszelką cenę. Takie same były powody ustępliwości mocarstw zachodnich wobec nowego roszczenia Hitlera, dotyczącego tym razem Czechosłowacji. W północno-zachodniej części tego państwa, na obszarze sudeckim mieszkały 3 miliony Niemców. Cieszyli się oni całkowitym równouprawnieniem. Pod presją rzekomego prześladowania Niemców sudeckich przez władze czeskie, Hitler zażądał odstąpienia Sudetów, przy czym liczył na to, że dojdzie do wojny, która pozwoli mu zająć całe Czechy. 29 IX 1938 r. Chamberlain, Hitler, Mussolini i Daladier podpisali w Monachium układ, przewidujący natychmiastowe przekazanie Sudetów Niemcom. Czechosłowacja ugięła się pod naciskiem wielkich mocarstw. Kolejnym krokiem do unicestwienia Czechosłowacji była oferta skierowana do nacjonalistów słowackich, aby oderwali się od Czech i utworzyli odrębne państwo, co też nastąpiło 14 III 1939 r. Tegoż dnia wojska węgierskie wkroczyły na należącą do Czechosłowacji Ukrainę Zakarpacką, a wojska niemieckie do okręgu przemysłowego Morawskiej Ostrawy. W takiej sytuacji 15 III 1939 r. prezydent Czech Emil Hácha i minister spraw zagranicznych František Chvalkovský podpisali „w pełnym zaufaniu” dokument, składający „los narodu i kraju czeskiego w ręce Führera Rzeszy Niemieckiej”. Zagarnąwszy Czechy i Morawy i rozciągnąwszy swój wpływ również na Słowację, Niemcy 23 marca wymusili na Litwie odstąpienie im Kłajpedy oraz na Rumunii – zawarcie tegoż dnia bardzo dla nich korzystnego układu handlowego, oddającego w praktyce w ich ręce kontrolę nad gospodarką tego kraju, posiadającego złoża ropy naftowej. Następnym pociągnięciem Hitlera była próba uzależnienia Polski. 24 X 1938 r. Ribbentrop zaproponował ambasadorowi polskiemu „ostateczne uregulowanie” polsko-niemieckich spraw spornych. Polegałoby ono na wcieleniu Gdańska do Niemiec; przez polski „korytarz” pomorski przeprowadzono by eksterytorialną, należącą do Niemiec autostradę i wielotorową linię kolejową; Polska otrzymałaby w Gdańsku takąż autostradę, kolej i wolny port; pakt nieagresji przedłużono by do lat 25, wreszcie Polska przystąpiłaby do Paktu Antykominternowskiego. Dnia 21 III Ribbentrop w formie kategorycznej zażądał od ambasadora polskiego przyjęcia propozycji przedstawionych mu 24 X 1938 r. pięć dni później otrzymał odpowiedź odmowną. Wielka Brytania i Francja oświadczyły 31 III 1939 r., że przyjdą Polsce z pomocą zbrojną, jeśli Polska zdecyduje się na wojnę w obronie swoich „żywotnych interesów”. Wkrótce potem Wielka Brytania i Francja podjęły rokowania ze Związkiem Radzieckim, aby go nakłonić do podobnego zobowiązania wobec Polski i Rumunii. 12 Zarówno gwarancje dla Polski z 31 III 1939 r., jak i rokowania ze Związkiem Radzieckim mocarstwa zachodnie traktowały wyłącznie jako środek nacisku na Hitlera, aby się z nimi porozumiał. Reakcja Hitlera była jednak odwrotna. Gwarancja mocarstw zachodnich dla Polski, zamiast do ustępliwości, skłoniła go do wydania w dniu 3 IV 1939 r. rozkazu zakończenia przygotowań do wojny z Polską do 1 września 1939 r.9. Podsumowując system totalitarny, w tej pracy pokrótce opisany na przykładzie faszyzmu niemieckiego, trzeba zaznaczyć, że funkcjonował on na zasadach całkowitego podporządkowania wszystkich dziedzin życia gospodarczego, politycznego i społecznego państwu, kierowanemu przez wąską elitę, skupiającą w swoim ręku całkowitą i nieograniczoną władzę, którą wykorzystywali do realizacji swych idei, w brutalny sposób egzekwując posłuszeństwo swych obywateli poprzez ograniczenie swobód demokratycznych, totalną indoktrynację, propagandę, a przede wszystkim terror. Trudno się dopatrzyć w funkcjonowaniu tego systemu jakichkolwiek pozytywów. Przyniósł on ze sobą jedynie zbrodnie i zniewolenie, a w efekcie agresji doprowadził do wybuchu wojny światowej. Ostatecznie jednak system ten poniósł klęskę i upadł. Jakie zatem nasuwają się wnioski? Totalitarne reżimy nie mają racji bytu, z góry skazane są na porażkę. I chociaż Führer i jemu podobni uparcie twierdzili, że system oparty na zasadach demokratycznych jest słaby, gdyż tylko dyktatura prowadzi do powstania potęg gospodarczych, to obywatel państwa totalitarnego nie odnosi żadnych korzyści z potęgi swego państwa. W przypadku państwa demokratycznego, interes (racja stanu) państwa uwzględnia racje i dobro jednostek, umożliwiając mu faktyczny, wszechstronny rozwój i szanuje (mniej więcej) jego prawa. W prostej linii konsekwencją tego jest to, iż państwo samo w sobie posiada możliwości wszechstronnego rozwoju. Bibliografia Bullock A., Hitler i Stalin. Żywoty równoległe., t.1, Warszawa 1994. 9 J. Krassuski, op. cit., ss. 387-388, 390-393. 13 Krassuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznań 1978. x60 14