Transcript
Zwierciadłaimaski
AnselmL.Strauss Zwierciadła i maski W poszukiwaniu to˝samoÊci Przeło˝yła Agnieszka Hałas
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
WSPÓŁCZESNE TEORIE SOCJOLOGICZNE
Tytuł oryginału: Mirrors and Masks. The Search for Identity Copyright © 1997 by Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey Originally published in 1959 by The Free Press © Copyright for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS« 2013 This edition is an authorized translation from the English language edition published by Transaction Publishers, 35 Berrue Circle, Piscataway, New Jersey 08854. All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Komitet redakcyjny serii Współczesne teorie socjologiczne: Janusz Mucha – przewodniczący Michał Kaczmarczyk Aleksander Manterys Grażyna Skąpska
Redakcja naukowa tomu: Elżbieta Hałas
Redakcja i korekta: Anna Stradomska-Bialic II korekta: Jadwiga Nagły Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki serii Współczesne teorie socjologiczne: Paweł Bigos ISBN 978-83-7688-127-0 Kraków 2013 Wydanie I Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21 e-mail:
[email protected]; www.nomos.pl
Spis treści Krzysztof Tomasz Konecki, Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII Elżbieta Hałas, W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie . . . . . . . . . . XXI
Wstęp do wydania Transaction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Rozdział 1. Język i tożsamość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Imiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Nazywanie jako akt umiejscawiający . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Klasyfikacja a kierunek działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Klasyfikacja a ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Retoryka jako debata terminologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Rozdział 2. Oceny siebie a przebieg działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Nieokreśloność a jaźń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Niebezpieczeństwo i wywłaszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Zaangażowanie i pewność siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Rozdział 3. Interakcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Motywacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Interakcja twarzą w twarz – złożona i powiązana z rozwojem . . . . . . . . . 53 Fantazje a interakcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Ustrukturowany proces interakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Wymuszanie statusu: jego reguły i strategie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Kontrola nad interakcją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
VI
Spis treści
Rozdział 4. Transformacje tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Rozwój jako transformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Punkty zwrotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Uregulowane przechodzenie od statusu do statusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Instruktaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Dezidentyfikacja oraz identyfikacja – pranie mózgu jako studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Fazy: instytucjonalne i osobiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Rozdział 5. Zmiany a ciągłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Relacje międzypokoleniowe a rozwój osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Minimalizowanie zmian tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Poczucie ciągłości osoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Rozdział 6. Członkostwo i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Członkostwo jako kwestia symboliczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Pojęcia, skoordynowane działanie oraz abstrakcyjne zgrupowania . . . . 137 Historia: dziedzictwo, upamiętnianie i tworzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Historia przypadku: pamięć zbiorowa oraz tożsamość osobista . . . . . . . 150 Rozdział 7. Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
VII
Krzysztof Tomasz Konecki Uniwersytet Łódzki Instytut Socjologii
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej Poniżej przedstawimy sylwetkę naukową autora książki Zwierciadła i maski. Zaprezentujemy zatem pokrótce jego biografię i rozwój naukowy, dokonania z zakresu psychologii społecznej, socjologii pracy oraz teorii socjologicznej1. Elementem łączącym całość dorobku naukowego Anselma Straussa jest procesualne i konstruktywistyczne ujęcie rzeczywistości społecznej, jaźni oraz kategoria interakcji, w której temporalność jest jednym z podstawowych wymiarów analizy życia społecznego. Pokażemy także pragmatyczne korzenie jego koncepcji. 1. Sylwetka Anselma L. Straussa Anselm Strauss jest klasykiem socjologii. Pracował przez wiele lat na Uniwersytecie Kalifornijskim San Francisco (UCSF), gdzie wykładał socjologię i metody jakościowe oraz prowadził badania z zakresu socjologii medycyny. Na uniwersytecie tym pracował 27 lat. Stworzył Department of Social and Behavioral Sciences, którym kierował przez wiele lat. Do pracy w tej instytucji Strauss zaangażował wybitnych socjologów, jak: Leonard Schatzman, Egon Bittner, Barney G. Glaser, Fred Davis, Eliot Freidson i wielu innych. Przez lata odwiedzali go uczeni z różnych krajów, którzy jeździli do Profesora na konsultację, a także by uzyskać moralne i psychologiczne wsparcie w ich przedsięwzięciach badawczych. Jednym z największych osiągnięć Straussa jest opracowanie, wspólnie z Barneyem Glaserem (1967), a później z Juliet Corbin (1998), metodologii teorii ugruntowanej. Nie będziemy się jednak tutaj zajmowali metodologicznymi osiągnięciami autora, które są przedstawione przez nas w innym miejscu (patrz Konecki 2009), ani opisem koncepcji tożsamości przedstawionej w książce Zwierciadła i maski, który to opis znajduje się w drugim wprowadzeniu do tej książki. 1
VIII
Krzysztof Tomasz Konecki
Strauss opublikował 33 książki oraz ponad 100 artykułów. Jego zainteresowania badawcze były niezwykle wszechstronne. Bardzo trudno w krótkim wprowadzeniu do jednej jego pracy ująć ogrom dorobku i wkładu tego uczonego do wiedzy socjologicznej. Dlatego też nasze rozważania dotyczące twórczości Straussa będą ogólne i skrótowe. Głównym osiągnięciem Straussa są jego dokonania w obszarze teorii i metodologii badań jakościowych, socjologii pracy i profesji, badań nad chorobami przewlekłymi oraz negocjacji. Istotnym źródłem jego inspiracji w dokonaniach w socjologii i psychologii społecznej były pragmatyzm społeczny i szkoła socjologiczna zwana interakcjonizmem symbolicznym. Strauss był laureatem prestiżowej w środowisku socjologii amerykańskiej nagrody im. Georga Herberta Meada oraz nagrody im. Herberta Blumera. Wspólnie z Barneyem Glaserem opracował jakościową metodologię badawczą, która jest obecnie znana w świecie jako metodologia teorii ugruntowanej. Praca ta stała się zaczynem do powstania nowego odłamu w interakcjonizmie symbolicznym zwanego często teorią ugruntowaną. Anselm Strauss jest bardzo popularnym autorem w Niemczech i we Francji. Książka Mirrors and Masks została przetłumaczona na język niemiecki, francuski, japoński, portugalski i hiszpański. Jedna z książek, z roku 1967, której był współautorem, The Discovery of Grounded Theory (Glaser i Strauss 1967; polskie wydanie 2009), nie tylko zalegitymizowała powszechnie użycie metod jakościowych, w czasie gdy ilościowe i pozytywistyczne podejście do badań zdominowało socjologię oraz wiele innych dyscyplin humanistycznych, ale także wskazała drogę budowania teorii związanej z badaniami empirycznymi. Przez całą swoją niezwykle twórczą karierę naukową Strauss podkreślał wagę teorii i jej rolę w rozwoju wiedzy naukowej. Stworzył teorie rzeczowe średniego zasięgu, np. interakcyjne teorie procesów pracy medycznej (1985; wraz ze swymi współpracownikami), jak i teorie formalne, dotyczące np. „przejść statusowych” (wspólnie z Glaserem, 1971) czy kontekstów świadomości (również z Glaserem, 1965a), a także negocjacyjną teorię ładu społecznego (1978b), ogólną interakcjonistyczną teorię działania (1993) czy teorię tożsamości, opisaną w wydawanej właśnie książce (Mirrors and Masks, 1959). Strauss był uczniem Herberta Blumera, pod którego kierunkiem napisał pracę magisterską dotyczącą zachowań zbiorowych (obronioną w 1942 roku; w tym wypadku zajmował się przyczynami powstawania paniki), a pracę doktorską (obronioną w 1945 roku) napisał pod kierunkiem Ernesta Burghessa. Był także niezwykle inspirującym nauczycielem. Na jego seminaria jeździli badacze z całego świata: Niemiec, Meksyku, Francji, Japonii i Polski. Sam spędziłem rok na seminarium badawczym (1994-1995) w UCSF, na którym doradzał różnym badaczom, jak analizować dane i jak uogólniać na podstawie
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej
IX
analiz danych empirycznych. Był prekursorem grupowych analiz danych jakościowych. Wydrukowane dane rozdawano badaczom, którzy kodując je wspólnie, dyskutowali nad kategoriami i hipotezami (por. Strauss 1987: 303-304). Był nauczycielem niezwykle życzliwym dla studentów. Jego uwagi były głównie pytaniami, które zadawał referentom na swych seminariach (dlaczego, po co, co z tego wynika dla twego celu badawczego, dlaczego właśnie tak to zrobiłeś itp.). Nie mówił, jak robić badania, i nigdy nie dawał gotowych odpowiedzi (por. Legewie 2004). Jego pytania były otwarte i zmuszały badaczy do pracy mentalnej i objaśnień, które w pewnym momencie, nawet gdy mówiliśmy tylko o empirii, nabierały charakteru refleksji teoretycznej. Inspirował i zachęcał do dalszego wysiłku, poszukiwania grup porównawczych, co wiązało się z dodatkową pracą i wysiłkiem. Zachęcał do porównań i budowania uogólnień teoretycznych. 2. Dokonania z zakresu psychologii społecznej Na początku swej drogi naukowej Anselm Strauss zajmował się problemami symbolizacji i poznania z punktu widzenia psychologii społecznej (1946b). Można stwierdzić, że na początku swej kariery naukowej był przede wszystkim psychologiem, choć stopniowo stawał się „psychologicznym socjologiem” zainteresowanym sferą społeczności, zawsze jednak w powiązaniu z indywidualnymi definicjami sytuacji. Interesował się także teoretycznymi i metodologicznymi aspektami psychologii społecznej (Lindesmith i Strauss 1952). Ponadto nauczał psychologii społecznej, co zaowocowało napisaniem wielokrotnie wznawianego podręcznika (wspólnie z Alfredem Lindesmithem) Social Psychology (1949). Można powiedzieć, że pojęcia i koncepcje zawarte w Zwierciadłach i maskach kształtowały się właśnie w tym okresie silnego zainteresowania psychologią. W jednym z pierwszych swoich naukowych artykułów The Ideal and the Chosen Mate z roku 1946 Strauss podjął problem symbolizacji w odniesieniu do wyobrażeń przyszłego partnera. Choć w artykule tym nie ma powołań na klasyków pragmatyzmu czy socjologii, można zaryzykować twierdzenie, że sposób widzenia otoczenia społecznego jest inspirowany pragmatyzmem społecznym (Mead 1975; por. także Blumer 2009, zob. też opis inspiracji do metodologii, której używał Strauss, Hammerslay 1989: 170-175). Według Straussa, symbolizacje pokazują, iż korzenie tworzenia ideału partnera tkwią w wyobrażeniach jednostek odnośnie do społecznych struktur (klas, rasy, narodowości itp.). W tym czasie były to badania ilościowe, w których reguła większości decydowała o interpretacjach danych. Interpretacje te były
X
Krzysztof Tomasz Konecki
wspomagane wypowiedziami samych badanych, które tworzyły pewną typologię idealnych partnerów. Dzisiaj powiedzielibyśmy, że Strauss używał „metod mieszanych” (mixed methods; Mingers i Brocklesby 1997). Ilościowa analiza i dane statystyczne dawały podstawę do formułowania hipotez, a cytaty z wywiadów jakościowych pokazywały podstawy decyzji badanych co do wyboru idealnego partnera w rozważaniach mentalnych (Strauss 1946a: 206). Ponadto Strauss konstruował kwestionariusze na podstawie wstępnych wywiadów swobodnych, które pomagały skonstruować pytania zamknięte, czyli stosował dwa rodzaje metod i danych (Strauss 1946b: 555). Długie cytaty z wywiadów miały być niejako dowodem mentalnych procesów (minding), kiedy badane osoby porównują i wybierają cechy partnerów w wyobraźni, pracując w ten sposób nad swoją tożsamością, by dostosować się do postaw i opinii innych oraz ideału, który na tej podstawie tworzą. Procesy mentalne tak podkreślane w pragmatyzmie społecznym (Mead 1975: 165-188) są tutaj analizowane w odniesieniu do konkretnego przedmiotu refleksji umysłowej. To zainteresowanie Straussa powstawaniem symbolicznych wyobrażeń dotyczyło także procesu powstawania pojęć ogólnych, takich jak pojęcia reguł moralnych u dzieci, które ewentualnie mogą być przenoszone później na wiele sytuacji społecznych. Strauss analizował, jak powstaje znaczenie pieniędzy i jak powstają reguły związane z ich używaniem (Schuessler i Strauss 1950; Strauss 1954). W jego artykule z roku 1954 poświęconym dziecięcym regułom widać wyraźnie, jak pokazuje, że powstawanie koncepcji reguł społecznych u dzieci jest procesem. Nie dokonuje się to poprzez nagłe skoki rozumienia (saltatory development), lecz jest stopniowo kształtowane w procesie zabawy, gry i szerszego rozumienia reguł (gradual development). Strauss weryfikuje niejako pozytywnie tezy Piageta o stopniowym rozwoju regularności w zachowaniach dziecka. Strauss, stosując tutaj koncepcję Meada (zob. 1975: 104-105 i inne), łączącą wytwarzanie pojęć z uczeniem się ról społecznych, rozszerza rozumienie Jeana Piageta co do powstawania klasyfikacji i pojęć. Pokazuje, że istotny jest tutaj kontekst społeczny. Ponadto poszukiwanie stadiów procesów społecznych staje się u Straussa niejako dyrektywą metodologiczną, co można zauważyć później w koncepcji metodologii teorii ugruntowanej (chodzi o koncepcję podstawowych procesów społecznych jako centralnych kategorii badań). Dokonania Straussa z zakresu psychologii społecznej z lat 50. zostały uwieńczone pracą Zwierciadła i maski, której nie będziemy tutaj opisywać (zob. opis tej koncepcji w: Bokszański 1986).
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej
XI
3. Socjologia pracy Anselm Strauss rozwijał socjologię pracy inspirowany dokonaniami Szkoły Chicago, a szczególnie Everetta Hughesa (Konecki 1988). Hughes był też istotnym inspiratorem jego analiz karier zawodowych (Becker i Strauss 1956: 253, zob. przypis 1). Strauss rozwijał także koncepcję pracy jako działania, w ten sposób budował teorię (Strauss 1993), w której praca była dla niego synonimem działania (Baszanger 1998). Dokonania te wiążą się jednocześnie z rozwojem koncepcji pracy w socjologii medycyny. Strauss i jego współpracownicy po raz pierwszy wskazali, że niektóre rodzaje pracy wykonywane w kontekstach medycznych i instytucjach medycznych nie są zauważane. Są to na przykład prace wykonywane przez pacjentów, a także przez personel medyczny. Rozpoznanie tych rodzajów pracy jest niezbędne, by można było zaprojektować je w schemacie pracy nad chorobą. W ten sposób pojawia się pojęcie „praca nad trajektorią choroby” (trajectory work). Pojęcie „praca nad trajektorią (choroby)” zdefiniowano następująco: Ukuliśmy termin trajektorii, aby opowiedzieć nie tylko o rozwoju choroby pacjenta, ale o całkowitej organizacji pracy nad przebiegiem choroby plus jej wpływie na osoby wykonujące tę pracę i jej organizację. Dla różnych chorób trajektoria będzie obejmowała różne medyczne i opiekuńcze działania, różne rodzaje umiejętności i inne środki, różny podział zadań wśród pracowników (włączając, być może, krewnych i samego pacjenta), będzie obejmowała ona jednocześnie całkowicie różne stosunki – instrumentalne i ekspresyjne (Strauss i in. 1985: 8).
Dużym wkładem Straussa i badaczy z nim współpracujących jest analityczne wydobycie na powierzchnię pracy medycznej tych działań, które często przez lekarzy nie są uważane za pracę (Conrad i Bury 1997: 375). Ponadto ważne było skonstruowanie pojęcia „trajektoria”, które lepiej pozwala zrozumieć sens pracy medycznej, jej organizację i problemy. Pojęcie to podkreśla procesualny charakter pracy. Choć uwzględnia się tutaj także strukturalne warunki. Struktury organizacji (np. szpitala) są w ciągłej zmianie i dostosowywaniu się do określonych przebiegów działań, np. do pracy nad trajektorią umierania pacjenta (Glaser i Strauss 1968: 239-240). Koncepcja pracy nad trajektorią choroby może posłużyć jako instruktaż dla wielu specjalistów medycznych współpracujących ze sobą w określonych przypadkach leczenia pacjenta (Riemann i Schütze 1991: 334). Strauss i jego współpracownicy pokazali, że problematyczne trajektorie również można kształtować. Socjologiczna analiza pozwala uchwycić związki zachodzące pomiędzy poszczególnymi elementami pracy nad trajektorią, które mogą być przyczyną problematyczności trajektorii. Uświadomienie sobie możliwych powodów problematyczności jest pierwszym krokiem do jej rozwiązania
XII
Krzysztof Tomasz Konecki
i zwiększenia kontroli nad przebiegiem trajektorii. Widać tutaj pragmatyczne korzenie działań badawczych Straussa – teorie mają służyć zmianie działań (poznaniu przyczyn problematyczności trajektorii i jej konsekwencji dla pacjentów i pracy lekarzy), a szerzej zmianie społecznej; wtedy praca nad chorobą nabiera wymiaru humanistycznego (jest nie tylko pracą stricte medyczną), a pacjent staje się podmiotem interakcji z personelem medycznym. Praca nad chorobą/zdrowiem oprócz cechy nieprzewidywalności pewnych wydarzeń posiada drugą, niezwykle ważną cechę – jest nią „praca nad ludźmi” (people work), w której opracowywany obiekt jest żywy, czujący i reagujący. Praca odbywa się tutaj na poziomie interakcji. Analizy pracy na poziomie interakcji są dużym wkładem Straussa w socjologię pracy. Strauss na podstawie analizy danych jakościowych różnego rodzaju rekonstruuje prace na poziomie interakcji wykonywane w kontekście medycznym. Wyodrębnia pracę nad odczuciami (sentimental work), jest to w większości praca nad emocjami. Problematyczność trajektorii choroby powoduje niepokój, lęk, panikę, złość pacjenta. Takie stany psychiczne mogą być związane również z tym, że pracę medyczną wykonują obcy; wiąże się to też z c z a s e m t r w a n i a t r a j e k t o r i i c h o r o b y o r a z z p r i o r y t e t o w o ś c i ą m e d y c z n e g o a s p e k t u p r a c y w stosunku do innych okoliczności, np. tożsamości, biografii, postaw. Wspomniane wyżej stany psychiczne wymagają od personelu „pracy nad odczuciami”, która uspokoiłaby pacjenta i uczyniła go współpracownikiem w procesie terapeutycznym (Strauss i in. 1985: 129-132). Struktura w ujęciu Straussa jest przedstawiana jako wymiar interaktywno-kontekstualny, wewnętrzny dla samego procesu pracy, podlegający permanentnym zmianom, także renegocjacjom (Strauss i in. 1985: 227; Konecki 1988, 2007). Socjologia pracy Straussa jest silnie związana z pragmatyzmem w jego reformatorskich odcieniach (chociażby w reformatorskich inspiracjach Deweya; por. Rorty 1999: XIV, 23-92). Strauss i jego współpracownicy, badając pracę nad chronicznymi chorobami (Strauss i in. 1985; Strauss 1973/1998; Strauss i Glaser 1975; Glaser i Strauss 1968), starali się ulepszyć system leczenia, a także uczynić odchodzenie pacjentów bardziej humanitarnym2. Strauss 2 Ten pragmatyczny aspekt działań związany z diagnozą społeczną i praktycznymi zastosowaniami tej wiedzy widać szczególnie w przytoczonym cytacie: „Pomaganie dotkniętym chorobami przewlekłymi oznacza dużo więcej niż tylko okazywanie współczucia czy posiadanie kompetencji medycznych. Tylko dzięki wiedzy i wrażliwości na s p o ł e c z n e a s p e k t y kontroli objawów, schematowi zarządzania chorobą, zapobiegania kryzysom, pracy nad umieraniem i śmiercią można rozwijać naprawdę skuteczne strategie i taktyki postępowania z konkretnymi chorobami i ogólnie z przewlekłymi chorobami” (Strauss 1973/1998: 113).
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej
XIII
i jego współpracownica Shizuko Fagerhaugh (1980) próbowali także zmienić „system zarządzania bólem” w szpitalach, dając praktyczne porady, a nawet nawołując do działań politycznych w ramach organizacji, by zmienić reguły zapobiegania bólowi pacjentów po operacjach chirugicznych (Fagerhaugh i Strauss 1980: 47). Strauss, kształcąc ponadto personel medyczny w School of Nursing (UCSF), poprzez praktyczne badania nad interakcjami z chorymi wprowadzał do dyskursu medycznego wątki socjologiczne i psychologiczne (Conrad i Bury 1997). Badania nad kontekstami świadomości miały pomóc personelowi medycznemu w borykaniu się z problemami procesu leczenia wynikającymi z chronicznej i nieuleczalnej choroby pacjenta. Nasza wiedza o kontekstach świadomości i ich konsekwencjach dla praktyki medycznej może pomóc wszystkim uwikłanym w pracę nad trajektorią choroby. Dokonania Straussa mieszczą się w tradycji interakcjonistycznej szkoły chicagowskiej, w której kwestia zmiany społecznej była niezwykle istotnym motywem badań i działalności naukowej (Fisher i Strauss 1978; zob. także Baszanger 1998). Wiedza uzyskiwana w ten sposób nie miała odzwierciedlać jakiejś rzeczywistości, lecz miała „czynić w niej różnicę”, co jest w pragmatyzmie powszechnie przyjętym założeniem (Baert 2005: 200-201). 4. Teoria socjologiczna Anselm Strauss był także teoretykiem socjologii. Ten wątek jego twórczości przeplata się we wszystkich jego pracach. Nie ma wśród nich prac badawczych bez odniesień teoretycznych i prób budowania oryginalnych uogólnień. Wspomnieliśmy już o teorii pracy nad trajektorią oraz teorii kontekstów świadomości, stworzonej z Barneyem Glaserem, która obecnie jest jedną z bardziej popularnych teorii średniego zasięgu. Pierwszą Straussa samodzielną próbą konstrukcji teorii było zbudowanie teorii negocjacji i ładu negocjacyjnego (1978b). Ład społeczny zwykle jest ujmowany statycznie, Strauss w pracy Negotiations (1978b) pokazuje, że może on być dynamiczny i przepełniony negocjacjami. Ta koncepcja ładu społecznego nie reifikuje relacji między zbiorowościami. Aczkolwiek strukturalny kontekst negocjacji jest dla Straussa niezwykle ważny (można zaobserwować to już w jego koncepcji tożsamości i pracy nad trajektorią), to jednak i on podlega zmianom. Wiele negocjacji odbywa się nieoficjalnie, konflikty mogą być ukryte, dlatego najczęściej socjolog obserwuje to, co może. Umykają wtedy jego uwagi negocjacje i transakcje, które nie są ujawnione. Strauss w Negotiations wprowadza swój oryginalny paradygmat analizy negocjacji. To, co istotne
XIV
Krzysztof Tomasz Konecki
w negocjacji, to sam jej proces, ale też działania towarzyszące (targowanie się, otrzymywanie nagród, spłacanie długów i negocjowanie umów). Ponadto analizuje się interakcje, typy aktorów, strategie i taktyki interakcyjne oraz konsekwencje negocjacji. Należy uwzględnić ponadto kontekst strukturalny negocjacji oraz bezpośrednie strukturalne cechy kontekstu działań. Będzie to kontekst negocjacyjny związany ze świadomością cech sytuacji, w której zachodzą negocjacje (Strauss 1978b: 99). Koncepcja ładu negocjacyjnego pojawiała się już wcześniej w pracach zbiorowych ze współautorstwem Straussa, np. w Psychiatric Ideologies and Institutions z roku 1964. W niej Strauss, tworząc pewną wersję socjologii organizacji, jednocześnie patrzy krytycznie na pojęcie „struktury społecznej”, choć jest ono uwzględniane w uwarunkowaniach wyłaniającego się ładu społecznego w instytucji szpitala psychiatrycznego. Struktura ta ma charakter dynamiczny, składają się na nią bowiem negocjujące i często będące w konflikcie grupy profesjonalne/zawodowe. Również wewnątrz grup zawodowych/profesjonalnych występują różnice i kształtują się różne wartości i interesy, a także tożsamości. Wykształcają się segmenty profesji (zob. Bucher i Strauss 1961: 326). Konflikt i konkurencja pomiędzy segmentami profesji kształtuje procesualny charakter organizacji i jej struktur. Ważne są także relacje instytucji i grup profesjonalnych z zewnętrznymi społecznościami. Z tych elementów struktury społecznej wyłania się dynamiczny obraz instytucji, w której areny sporu, konflikty, negocjacje kształtują ostatecznie pewien względnie stabilny ład społeczny. Organizacje są zatem ciągle w procesie (zob. także Konecki 2007). Koncepcja ładu negocjacyjnego Straussa, rozwijana przez wiele lat i skłaniająca go przy okazji do coraz to nowych przedsięwzięć badawczych, stała się w pełni dojrzałą koncepcją działania społecznego, opisaną przez niego w Continual Permutations of Action (1993). Ta ogólna teoria rozwijana przez Straussa była pewnym sprzeciwem wobec dominującej socjologii Talcotta Parsonsa, zarówno w wersji funkcjonalistycznej, jak i Parsonsa teorii działania (Gerhardt 2000). Strauss przedstawia w Continual Permutations of Action założenia tej teorii, a następnie je opisuje. Główną ideą teorii jest to, że działanie ciągle ewoluuje w nowych warunkach, przy nowych definicjach sytuacji i tożsamościach oraz redefinicjach tożsamości. Założenia tej teorii można przedstawić w skrócie w następujący sposób. W działania są włączone procesy pracy nad ciałem, a same działania zachodzą w interakcjach (właściwie interakcja jest „działaniem pomiędzy” – inter-action), interakcje z kolei generują ciągle nowe znaczenia. Tam także ujawnia się nasza jaźń. Zewnętrzny świat ma charakter symboliczny i jest on odtwarzany przez procesy mentalne jednostki. Jeśli tak jest, to trudno zatem podzielić świat
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej
XV
na zewnętrzny i wewnętrzny3. Podobnie jakieś racjonalne działanie może być postrzegane jako nieracjonalne. Racjonalność działań jest problematyczna i podlega definicjom społecznym. Emocje z kolei są aspektami działań, są ich immanentną częścią, tak samo jak ich temporalny charakter. Temporalność oznacza tutaj, że działania rozwijają się poprzez fazy/stadia. Ponadto w temporalnym rozwoju określonych zjawisk (np. przejść statusowych) duże znaczenie mają przewidywania czasowe co do szybkości w przechodzeniu statusów, a to ma znaczenie dla koordynacji działań i ich dopasowywania (Glaser i Strauss 1965b: 59). Dla Straussa myślenie w kategoriach środków i celów odnoszące się do działania jest dużym ograniczeniem, gdyż środki i cele mogą występować w różnych wymiarach i wzajemnie wpływać na siebie w trakcie działań. Ponadto mogą zdarzyć się w trakcie działania nieprzewidziane zdarzenia, które ingerują w jego przebieg i wpływają na czas jego trwania, tempo rozwoju lub strukturę, a także na procesy interakcji. Działania mogą się przecinać, powodując ich zmiany. Bardzo istotnym zjawiskiem społecznym i interakcyjnym jest dopasowywanie działań (articulation) poszczególnych uczestników (Strauss 1993: 40). Dopasowywanie może wynikać także z różnych perspektyw, które utrzymują uczestnicy interakcji, a perspektywy te pochodzą z kolei z różnych światów społecznych, które często krzyżują się, częściowo pokrywają lub są w konflikcie. Istnieje wiele warunków działania, które mogą być zrekonstruowane za pomocą „matrycy warunków”, matryca może pozwolić prześledzić „ścieżkę warunków”, które wpływają na dane działanie (Strauss 1993: 42). Wyłaniają się czasami interakcje problematyczne, które wiążą się ze sporami dotyczącymi tego, jak działanie ma być prowadzone. Często w związku z tym powstaje arena, która wpływa na kształt i przebieg działania, a także na tożsamości zaangażowanych osób. Tak ujęte działanie jest uwikłane w pewne relacje ze światami społecznymi, ale one też zmieniają się, dzielą, wchodzą ze sobą w konflikty, krzyżują się. Wszystkie te uwarunkowania permanentnie się zmieniają i podlegają także zmieniającym się interpretacjom działających podmiotów. Ostatecznie wykształca się pewien rodzaj czasowej zgody, ładu społecznego mającego ciągle charakter negocjacyjny (negotiated order), a same struktury są nieustannie w procesie. Istnieje zatem w strukturach, według Straussa, zawsze potencja zmiany, którą za Rortym moglibyśmy nazwać „nadzieją” na rozwój i przekształcenia świata. Tę „nadzieję” widać wyraźnie u Straussa w teoretycznej koncepcji światów społecznych. Społeczny świat jest pewną formą asocjacji społecznej opartą na Widać tutaj chęć odrzucenia przez Straussa różnych dualizmów (1993: 42-45; 1995: 4), co jest charakterystyczne dla myśli pragmatycznej (zob. Rorty 1999: XXVII). 3
XVI
Krzysztof Tomasz Konecki
wspólnych zainteresowaniach i podjęciu jakiegoś działania, które wykonują jednostki, i to definiuje ich przynależność do tego świata. Używam tutaj pojęcia świata społecznego, tak jak został on opracowany w socjologii interakcjonistycznej przez Straussa (1978b, 1982) i jego kontynuatorów (Becker 1982; Star i Griesmer 1989; Clarke 1991, zob. także Kacperczyk 2005). Społeczny świat ogniskuje się wokół pewnego podstawowego działania, które go wyodrębnia. Można wyróżnić wiele społecznych światów, na przykład świat badaczy jakościowych, świat praktykowania jogi, świat wspinaczy, świat tańca towarzyskiego, świat zbierania znaczków, świat medycyny niekonwencjonalnej, świat podróżowania turystycznego, i tym podobne. Świat posiada wyróżniające go działanie podstawowe, które wiąże się z innymi działaniami pomocniczymi wspomagającymi główną działalność społecznego świata. Świat posiada m i e j s c a, gdzie działanie może być realizowane, ale także t e c h n o l o g i ę, czasami innowacyjną, która pozwala wykroić dla danego świata przestrzeń zarówno symboliczną, jak i fizyczną. W społecznym świecie mamy zwykle p o d z i a ł p r a c y – jedni zajmują się uzasadnianiem istnienia świata (legitymizacją i teoretyzowaniem oraz działaniami public relations), inni poszukiwaniem nowych miejsc dla działania, nauczaniem technicznych umiejętności, i tym podobnych. Niektóre jednostki wykonują wiele z tych działań same. Istnieje sporo działań towarzyszących, jak obrona, atak, tworzenie stowarzyszeń, co wspomaga realizację działania głównego (Strauss 1978b; Kacperczyk 2005). Powstają też areny sporu: kto jest autentycznym członkiem tego świata, jakie są jego granice, jakie uzasadnienia dla jego istnienia (tzw. legitymizacja), i tym podobne. Czasami pojawia się obiekt graniczny i jest on elementem, wokół którego toczy się spór. Teoria światów społecznych coraz bardziej zyskuje na popularności, również w Polsce (zob. Kacperczyk 2005; Konecki 2007). Daje ona możliwość opisu wielu wspołczesnych zjawisk, dynamiki zmiany i rozwoju wielu społeczności, a także powiązanych z nimi tożsamości. Zakończenie Dokonania teoretyczne i badawcze Straussa uwypuklają transformację tożsamości, zachodzącą w kontekstach strukturalnych i zbiorowych, której analiza jest możliwa poprzez umiejscowienie tej kategorii w wymiarach działania, interakcji, światów społecznych oraz dzięki przyjęciu metodologii badań jakościowych. Istotne będzie także dostrzeżenie ciągle ważnych idei pragmatyzmu w inspirowaniu metod i analiz socjologicznych. Choć wpływ pragmatyzmu na rozwój nauk społecznych nie jest obecnie doceniany (por. Baert 2003: 89),
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej
XVII
to jednak uwidocznienie wpływów pragmatyzmu na socjologię Straussa, a także jego wpływ na wielu współczesnych badaczy w Polsce pozwala zobaczyć inspiracje pragmatyzmu w naukach społecznych (a szczególnie w socjologii jakościowej) we właściwych proporcjach. Trzeba podkreślić, że pragmatyzm jest ponownie obecnie odkrywany w filozofii nauk społecznych, co może mieć wpływ na ponowną rewitalizację jego idei, również tych opisywanych obecnie jako neopragmatyzm (Baert 2003: 91). Sam Anselm Strauss przyporządkowuje swoją twórczość do „interakcjonistycznej socjologii w stylu Chicago”, w której tradycja Deweya i Meada została połączona z badawczym dorobkiem Parka, Burgessa i ich uczniów (zob. Wprowadzenie do wydania francuskiego Miroirs et masques, 1992). Natomiast niektórzy próbują widzieć Straussa jako kontynuatora socjologii ewolucjonistycznej z końca XIX i początku XX wieku, socjologii utylitarnej typu Spencera, a nie w tradycji Simmela wprowadzonej na Uniwersytet Chicago przez Albiona Smalla (Gerhardt 2000). Teoria światów społecznych Straussa ma niejako pokazywać wpływy ewoucjonizmu i utylitaryzmu. Areny w światach społecznych ukazują niejako walkę o dominację i przestrzeń oraz zasoby. Strauss podkreśla pewną wolność jednostki (laissez-faire) w interakcjach, w tworzeniu na przykład tożsamości. Wskazując na rolę konfliktu i negocjacji, był niejako zwolennikiem utylitariańskiego pozytywizmu, z wojną wszystkich przeciwko wszystkim na porządku dziennym, kształtującą czasowo ład społeczny, który i tak za chwilę ulegnie zmianie (Gerhardt 2000: 55-58). Gdyby można było przyjąć taką wizję twórczości Straussa, to mimo wszystko należałoby spojrzeć na główne inspiracje, które przyjmuje on sam w swoich dziełach (powołując się na takie nazwiska, jak Park, Dewey, Mead, Blumer), i jak pisze we wprowadzeniu do Zwierciadeł i masek – jest to praca mocno wpisująca się „w tradycje amerykańskiego pragmatyzmu oraz socjologicznego interakcjonizmu szkoły chicagowskiej”. „Prawdziwe ideologie i koncepcje” są wynegocjowane i wdrażane w życie, które je następnie weryfikuje, i albo zostają one odrzucone, albo zmodyfikowane bądź przez jakiś czas obowiązują w instytucji. Rzeczywistość dla pragmatyków jest ciągle wytwarzana (zob. Baert 2003: 93). Zarazem jednak Glaser i Strauss w książce Awareness of Dying (1965a) w pewnym sensie odnoszą się do socjologii formalnej, socjologii Simmelowskiej, w której poszukiwanie stałych form interakcji (w tym przypadku kontekstów świadomości) jest również możliwe w tej tradycji socjologii interakcjonistycznej. Podkreślając wpływy pragmatyzmu na twórczość Straussa, nie sposób pominąć jego działań instytucjonalnych. Kształcił on studentów medycyny i pielęgniarstwa, pokazując im społeczny wymiar procesu leczenia. Jego badania miały służyć polepszeniu procesu leczenia i opieki medycznej osób chronicznie
XVIII
Krzysztof Tomasz Konecki
chorych i/lub umierających. Należy podkreślić, że Strauss był także doradcą Międzynarodowej Organizacji Zdrowia i tam wykorzystywał swoją wiedzę, by usprawnić system leczenia i opieki zdrowotnej w wielu krajach (http://sbs.ucsf. edu/medsoc/anselmstrauss/cv.html). Taka postawa zgodna jest oczywiście z pragmatyczną sugestią, że „wiedza raczej niż odzwierciedlając zewnętrzny świat czyni w nim różnicę” (Baert 2005: 201).
Bibliografia Baert Patrick, 2003, Pragmatism, Realism and Hermeneutics, „Foundations of Science”, t. 8, nr 8, s. 89-106. Baert Patrick, 2005, Towards a Pragmatist-Inspired Philosophy of Social Science, „Acta Sociologica”, t. 48, nr 3, s. 191-203. Baszanger Isabelle, 1998, The Work Sites of an American Interactionist: Anselm L. Strauss, 19171996. Special Issue: Legacies of Research from Anselm Strauss, „Symbolic Interaction”, t. 21, nr 4, s. 353-378. Becker Howard S., 1982, Art Worlds, Berkeley: University of California Press. Becker Howard S. i Anselm L. Strauss, 1956, Careers, Personality, and Adult Socialization, „American Journal of Sociology”, t. 62, nr 3, s. 253-263. Blumer Herbert, 2009, Interakcjonizm symboliczny, przeł. Grażyna Woroniecka, Kraków: Nomos. Bokszański Zbigniew, 1986, Koncepcja tożsamości jednostki w pracach Anselma L. Straussa, „Studia Socjologiczne”, nr 2, s. 89-110. Bucher Rue i Anselm Strauss, 1961, Professions in Process, „American Journal of Sociology”, t. 66, nr 4, s. 325-334. Clarke Adele E., 1991, Social Worlds/ Arenas Theory as Organizational Theory, [w:] David R. Maines (red.), Social Organization and Social Process. Essays in Honor of Anselm Strauss, New York: Aldine de Gruyter, s. 119–158. Conrad Peter i Mike Bury, 1997, Anselm Strauss and the Sociological Study of Chronic Illness: A Reflection and Appreciation, „Sociology of Health & Illness”, t. 19, nr 3, s. 373-376. Fagerhaugh Shizuko i Anselm Strauss, 1980, How to Manage Your Patient’s Pain... And How Not To, „Nursing”, nr 3, s. 44-47. Fisher Berenice i Anselm L. Strauss, 1978, Interactionism, [w:] Tom Bottomore i Robert Nisbet (red.), A History of Sociological Analysis, New York: Basic Books, s. 457-499. Gerhardt Uta, 2000, Ambivalent Interactionist: Anselm Strauss and the „Schools” of Chicago Sociology, „The American Sociologist”, nr 31, s. 34-64. Glaser Barney i Anselm L. Strauss, 1965a, Awareness of Dying, Chicago: Aldine. Glaser Barney i Anselm L. Strauss, 1965b, Temporal Aspects of Dying as a Non-Scheduled Status Passage, „American Journal of Sociology”, t. 71, nr 1, s. 48-59. Glaser Barney i Anselm L. Strauss, 1967, The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine (wydanie polskie: Odkrywanie teorii ugruntowanej: Strategie badania jakościowego, przeł. Marek Gorzko, Kraków 2009: Nomos). Glaser Barney i Anselm L. Strauss, 1968, Time for Dying, New York: Aldine. Glaser Barney i Anselm L. Strauss, 1971, Status Passage. A Formal Theory, Chicago: Aldine.
Anselm L. Strauss i jego procesualna wizja rzeczywistości społecznej
XIX
Hammerslay Martyn, 1989, The Dilemma of Qualitative Method. Herbert Blumer and the Chicago Tradition, London–New York: Routledge. Kacperczyk Anna, 2005, Zastosowanie koncepcji społecznych światów w badaniach empirycznych, [w:] Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego, Elżbieta Hałas i Krzysztof T. Konecki (red.), Warszawa: Scholar, s. 169-191. Konecki Krzysztof, 1988, Praca w koncepcji socjologii interakcjonistycznej, „Studia Socjologiczne”, nr 1, s. 225-245. Konecki Krzysztof T., 2007, Procesualne ujęcie organizacji. Organizacje, struktury, procesy, tożsamości, [w:] Krzysztof T. Konecki i Piotr Chomczyński (red.), Zarządzanie organizacjami. Organizacja jako proces, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Konecki Krzysztof T., 2009, Teoretyzowanie w socjologii – czyli o odkrywaniu i konstruowaniu teorii na podstawie analizy danych empirycznych. Wprowadzenie do: Barney G. Glaser i Anselm L. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, Kraków: Nomos, s. VII–XXIX. Legewie Heiner, 2004, Research is Hard Work, it’s Always a bit Suffering. Therefore on the Other Side it Should be Fun. Anselm Strauss in Conversation with Heiner Legewie and Barbara Schervier-Legewie. Appendix: Anselm Strauss as a Research Supervisor. A Memo, „Forum Qualitative Sozialforschung / Forum Qualitative Research”, t. 5, nr 3. Lindesmith Alfred R. i Anselm L. Strauss (red.), 1949, Social Psychology, New York: Dryden Press. Lindesmith Alfred R. i Anselm L. Strauss, 1952, Comparative Psychology and Social Psychology, „The American Journal of Sociology”, t. 58, nr 3, s. 272-279. Mead Georg H., 1975, Umysł, osobowość i społeczeństwo, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Mingers John i John Brocklesby, 1997, Multimethodology: Towards a Framework for Mixing Methodologies, „Omega”, t. 25, nr 5, s. 489-509. Riemann Gerhard i Fritz Schütze, 1991, „Trajectory” as a Basic Theoretical Concept for Analyzing Suffering and Disorderly Social Processes, [w:] David R. Maines (red.), Social Organization and Social Processes. Essays in Honor of Anselm Strauss, Hawthorne, N.Y.: Aldine de Gruyter, s. 333-347. Rorty Richard, 1999, Philosophy and the Social Hope, London: Penquin Books. Schuessler Karl i Anselm Strauss, 1950, A Study of Concept Learning by Scale Analysis, „American Sociological Review”, t. 15, nr 6, s. 752-762. Star Susan L. i James R. Griesmer, 1989, Institutional Ecology, ‘Translations’ and Boundary Objects: Amateurs and Professionals in Berkeley’s Museum of Vertebrate Zoology, 1907–1939, „Social Studies of Science”, t. 19, nr 3, s. 387-420. Strauss Anselm, 1946a, The Ideal and the Chosen Mate, „American Journal of Sociology”, t. 52, nr 3, s. 204-208. Strauss Anselm, 1946b, The Influence of Parent-Images Upon Marital Choice, „American Sociological Review”, t. 11, nr 5, s. 554-559. Strauss Anselm L., 1954, The Development of Conceptions of Rules in Children, „Child Development”, t. 25, nr 3, s. 193-208. Strauss Anselm L., 1959, Mirrors and Masks, Glencoe, IL: Free Press. Strauss Anselm L., 1973/1998, America: in Sickness and Health, „Society”, nr 35, s. 108-114. Strauss Anselm, 1978a, A Social World Perspective, [w:] Norman K. Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction, Greenwich, CT, JAI Press, t. 1, s. 119-128. Strauss Anselm L., 1978b, Negotiations, San Francisco: Jossey – Bass. Strauss Anselm, 1982, Social World and Legitimation Processes, [w:] Studies in Symbolic Interaction, Greenwich, CT, JAI Press, t. 4, s. 171-190.
XX
Krzysztof Tomasz Konecki
Strauss Anselm L., 1987, Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge: Cambridge University Press. Strauss Anselm L., 1992, Introduction, [w:] Miroirs et masques: Une introduction à l’interactionnisme, Paris: Editions Metailie. Strauss Anselm L., 1993, Continual Permutations of Action, New York: Aldine de Gruyter. Strauss Anselm L., 1995, Identity, Biography, History, and Symbolic Representations, „Psychology Quarterly”, t. 58, nr 1, s. 4-12. Strauss Anselm L. i Juliet Corbin, 1998, Basics of Qualitative Research, London: Sage. Strauss Anselm L., Shizuko Fagerhaugh, Barbara Suczek i Carolyn Wiener, 1985, Social Organization of Medical Work, Chicago–London: The University of Chicago Press. Strauss Anselm L. i Barney G. Glaser (red.), 1975, Chronic Illness and the Quality of Life, St. Lou is: C.V. Mosby. Strauss Anselm L., Leonard Schatzman, Rue Bucher, Danuta Ehrlich i Melvin Sabshin, 1964, Psychiatric Ideologies and Institutions, [New York]: Free Press of Glencoe.
XXI
Elżbieta Hałas Uniwersytet Warszawski Instytut Socjologii
W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie Anselm L. Strauss urodził się podczas I wojny światowej w 1916 roku, kiedy droga rozwoju socjologii w Ameryce została wyznaczona przez środowisko uczonych związanych z wydziałem socjologii University of Chicago. Interakcjonizm symboliczny wyrósł na gruncie prac szkoły chicagowskiej. Aktywność Straussa na tym polu przypadła dopiero na okres po II wojnie światowej, ale trwała aż do 1996 roku. Należał do tzw. „drugiej” szkoły chicagowskiej, którą tworzyli Herbert Blumer, Everett Hughes, W. Lloyd Warner, Robert Redfield, David Riesman, Tamotsu Shibutani, Ernest Burgess, Louis Wirth (Fine 1995: 1 i n.). O jego twórczym wkładzie świadczy żywa recepcja idei, które – jak te w eseju Zwierciadła i maski – okazują się wciąż inspirujące mimo upływu pół wieku od napisania tej książki. Socjologia od początku jest zarówno jedną z nauk o społeczeństwie, jak i nauką o człowieku. Różne teorie socjologiczne w bardziej lub mniej wyraźny sposób formułowały jakąś koncepcję istoty ludzkiej. Interakcjoniści, do których dołączył Strauss, zajęli się społecznym i relacyjnym wymiarem kształtowania i funkcjonowania jednostki – jej stawaniem się w komunikacji z innymi osobami. Fundamentalne znaczenie ma koncepcja jaźni (self). Jak podkreśla Norbert Wiley, bez niej nie byłby możliwy rozwój demokratycznego ładu społecznego. Semiotyczna struktura jaźni jako procesu samointerpretacji i definiowania sytuacji jest uniwersalna, stanowiąc podstawę równości i wolności, mimo możliwych zróżnicowań tożsamości (Wiley 2005: 15-17). Koncepcja jaźni uniemożliwia sprowadzanie wizji człowieka do istoty determinowanej przez czynniki biopsychiczne czy do wypadkowej uwarunkowań społeczno-strukturalnych. Nie pozostaje to w sprzeczności z uznaniem zasadniczej roli procesów komunikowania społecznego i oddziaływania na kształtowanie społecznej strony jaźni. Wśród wielu pojęć socjologicznych odnoszących się do indywiduum społecznego, w tym pojęć roli i osobowości społecznej, od połowy XX wieku
XXII
Elżbieta Hałas
wyróżnione miejsce zajęła tożsamość. Przemiany społeczno-kulturowe dotykające wszystkich instytucji społecznych sprawiły, że egzystencja ludzka przestała być samozrozumiała w jej dotychczasowych formach społecznych i w dotychczasowych ramach znaczeń kulturowych, gdyż problematyczne stały się nawet tak podstawowe kategorie jak te odnoszące się do płci i związanych z nimi ról społecznych. Pytanie o naturę tożsamości jednostek, a także tożsamości zbiorowych, w których poszukiwaniu formują się nowe ruchy społeczne, skupiło jak w soczewce epokowe zmiany, zwane ponowoczesnymi. Nośność problematyki tożsamości sprawiła, że esej Straussa – noszący metaforyczny tytuł Zwierciadła i maski oraz wciąż ewokujący podtytuł Poszukiwanie tożsamości, wyrażające te wielkie problemy współczesności – zajął ważne i widoczne miejsce obok prac Erika Eriksona poświęconych tej kwestii. Erikson, znalazłszy się w kręgu oddziaływania myśli pragmatystów amerykańskich, upowszechnił w latach 50. XX wieku koncepcję tożsamości ego (Vryan, Adler i Adler 2003: 367), przeszczepiając na grunt psychoanalizy niektóre wątki myśli pragmatystów związane z koncepcją jaźni. W odpowiedzi interakcjoniści symboliczni zaczęli opracowywać zagadnienie tożsamości na gruncie swej teorii. Interakcjonistyczne pojmowanie tożsamości, ściśle związane z semiotyczną koncepcją jaźni jako zdolności nadawania znaczeń obiektom działania i zdolności refleksyjnego odniesienia do siebie w oddziaływaniach społecznych, zostało więc przeciwstawione psychologicznej koncepcji tożsamości jako własności ego, będącej rzeczywistością intrapsychiczną. Jednym z pierwszych był Nelson Foote, któremu Strauss zawdzięcza inspirację do napisania znakomitego eseju, czemu daje wyraz w Przedmowie. W jednym z rozdziałów omawia kwestię motywacji i motywów uczestników interakcji. Strauss, idąc za Foote’em, uważał, że można będzie odpowiedzieć na pytania dotyczące motywowania i determinowania kierunku działań jednostki poprzez analizę jej identyfikacji z rolą społeczną. Chociaż wcześniej współtwórcy orientacji interakcjonizmu symbolicznego, której taką nazwę, a więc i tożsamość nadał Herbert Blumer, nie używali terminu tożsamość, to zajmowali się tą problematyką i tymi jej dwiema istotnymi stronami, do których odnoszą się metafory maski i zwierciadła. Chodzi tu o interakcyjną teorię ról społecznych i jaźni społecznej zarazem. Maska jak grecka persona – maska grającego rolę aktora – odnosi się do odgrywania ról w interakcjach społecznych, z czym wiążą się pytania dotyczące formowania przez nie osób i warunków dla kształtowania indywidualności. Kluczową jednak kwestią była refleksyjność jaźni, czyli jej zdolność do imaginatywnego odniesienia się do swego obrazu komunikowanego przez innych. Charles Horton Cooley zaczerpnął ideę jaźni odzwierciedlonej (looking-glass self) z poematu Ralpha Waldo Emersona Astraea – ten znany wers cytuje też Strauss:
W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie
XXIII
„Each to each a looking glass / Reflects his figure that doth pass”. „Każdy dla każdego zwierciadłem / Odbijającym tego, kto przechodzi obok” (Cooley 1956: 184). Jak zauważa Paul Rock w swej wnikliwej monografii interakcjonizmu symbolicznego, niemniej ważna niż koncepcja Cooleya była Floriana Znanieckiego koncepcja jaźni odzwierciedlonej (Rock 1979: 11), którą Znaniecki w języku angielskim określał nieco inaczej, wyraźniej odwołując się do refleksyjności, a więc jako reflected self. Przedstawiona została ona w rozdziale VII The Laws of Social Psychology w 1925 roku (wydanie polskie: Prawa psychologii społecznej, 1991). Znaniecki szczegółowo przeanalizował skutki dla działania ludzkiego i interakcji pojawienia się jaźni odzwierciedlonej, która – jak pisał – nie jest „nieodzownym elementem czynności społecznej” (Znaniecki 1991: 327), ale jej wprowadzenie zmienia strukturę działania i interakcji (s. 332). Krótko mówiąc, różne elementy sytuacji społecznej zostają w pewien sposób powiązane z jaźnią odzwierciedloną; ta ostatnia uzyskuje nowe znaczenie w odniesieniu do sytuacji, a wartości wchodzące w grę w danej sytuacji uzyskują nowe znaczenie w odniesieniu do jaźni (Znaniecki 1991: 328).
Warto w tym miejscu przytoczyć przenikliwe spostrzeżenie Rocka, że unikanie kodyfikacji teorii i poleganie na tradycji ustnej sprawiało, iż wiele wcześniejszych prac o orientacji interakcjonistycznej bywało zapomnianych lub było poddawanych nowym opracowaniom, służąc następnie już za bezpośrednie odniesienia (Rock 1979: 27). Strauss ani w swym eseju z 1959 roku, ani w przedmowach do kolejnych jego wznowień, pozostawianych bez zmian, nie zdefiniował tożsamości wprost. Jak też wskazuje podtytuł, chodziło o prowadzenie wielostronnych dociekań prawidłowości interakcyjnych procesów identyfikacji. Termin „tożsamość”, podobnie jak „rola”, nie jest jednoznaczny. Strauss, jak inni interakcjoniści symboliczni, nie był skłonny formułować definicji terminów, aby w ten sposób unikać reifikowania pojęć, które mają się odnosić do procesów związanych z uczestnictwem w interakcjach, a nie do struktury społecznej czy organizacji osobowości uczestników interakcji (s. 16). Później wraz z Barneyem G. Glaserem specyfikę takiej indukcyjnie zorientowanej metodologii przedstawił jako teorię ugruntowaną. Strauss stwierdzał tylko, że tożsamość związana jest z „brzemiennymi w skutki oszacowaniami danej osoby – dokonywanymi przez tę osobę oraz przez innych” (s. 13). Tożsamość jest warunkiem i zarazem skutkiem interakcji, która nie może stać się sensownym i uporządkowanym oddziaływaniem bez wzajemnego zdefiniowania się jej uczestników we wspólnych terminach. Tożsamość jest związana ze szczególnymi konsekwencjami tych oszacowań
XXIV
Elżbieta Hałas
– wskazuje, kim jestem w moich własnych oczach i w oczach innych uczestników interakcji, dokładniej – kim jestem i gdzie się znajduję według społecz nych określeń. Tożsamości istnieją, o ile osoby uczestniczą w stosunkach społecznych, wówczas gdy określenia pozycji są przypisywane sobie nawzajem i akceptowane przez uczestników. W opracowaniu koncepcji tożsamości Strauss podkreśla znaczenie języka w działaniu ludzkim oraz udział języka w kształtowaniu tożsamości osobistej i społecznej. Nazywanie jest kluczowym aktem umiejscawiania, rozumienia i oceny wszystkich elementów sytuacji działania, a szczególnie w refleksyjnym procesie odnoszenia się do siebie i do innych. Niedługo po opublikowaniu Zwierciadeł i masek inny interakcjonista, Gregory P. Stone, w 1962 roku przedstawił koncepcję tożsamości jako komponentu jaźni, podkreślając szczególnie jej społeczny wymiar. Zwracał więc uwagę na publiczny charakter tożsamości (Vryan, Adler i Adler 2003: 368). Definicja Stone’a przyjęła się dość powszechnie: Gdy ktoś ma tożsamość, jest usytuowany, tj. ujmowany jako obiekt społeczny przez uznanie udziału czy uczestnictwa w społecznych stosunkach. Czyjaś tożsamość jest ustalona, gdy inni umiejscawiają go jako obiekt społeczny, przypisując mu tożsamość za pomocą takich samych słów, które on przywłaszcza sobie, czy wyznaje (Stone 1977: 93, za Hałas 2012: 251).
Stone zwracał uwagę na to, że tożsamość kształtuje się w procesie nadawania znaczenia jednostce jako obiektowi społecznemu w tych samych terminach przez uczestników interakcji, a więc poprzez zbieżność działań komunikacyjnych jednostki i odpowiedzi, z jakimi się spotyka. Strauss podobnie pisał o tym procesie, akcentując społecznie podzielane terminy, w jakich ujmuje się znaczenie jednostki – kim i gdzie jest w społecznych relacjach. Tym kwestiom poświęcona jest część otwierającego esej rozdziału, zatytułowana „Nazywanie”. Dla orientacji interakcjonizmu symbolicznego bardzo ważna jest sytuacja oddziaływania i definiowanie sytuacji. Tożsamość sytuacyjna jest więc też punktem wyjścia dla Straussa w jego próbach uchwycenia fenomenu tożsamości w sytuacji oddziaływania tu i teraz, w warunkach bezpośredniej fizycznej obecności oddziałujących. W tym samym roku, w którym wyszedł drukiem esej Straussa, ukazała się książka Ervinga Goffmana The Presentation of Self in Everyday Life (wydanie polskie: Człowiek w teatrze życia codziennego, 1981), w której przedstawił kształtowanie tożsamości sytuacyjnej oraz jej przekształcenia związane ze zmianą sytuacji spotkań twarzą w twarz. Przygodność tożsamości sytuacyjnych w warunkach nieustannego przepływu komunikatów, ustawiczny wysiłek ich kontrolowania i autoprezentacji oraz współpraca w podtrzymywaniu interakcji jako takiej,
W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie
XXV
sprawiająca, że autentyczność jaźni traci na ważności wobec pierwszoplanowego celu skutecznej prezentacji siebie, były kluczowymi zagadnieniami analizowanymi przez Goffmana. Strauss przywołuje wcześniejsze prace Goffmana, jak On Face-Work. An Analysis of Ritual Elements in Social Interaction (Goffman 1955; wydanie polskie: Twarz: analiza rytualnych aspektów interakcji społecznej, 2006). Łączy ich więcej aniżeli tylko eseistyczny styl. Strauss, podobnie jak Goffman, uważa, że tożsamość polega na procesie komunikacyjnym przedstawiania siebie i przypisywania tożsamości przez innego w interakcji. Tożsamość wymaga ustalenia roboczego choćby i tylko przejściowego konsensusu wśród oddziałujących. Strauss nie ogranicza swych analiz do porządku interakcyjnego tu i teraz, na wzór mistrzowskich mikroanaliz prowadzonych przez Goffmana. Straussa koncepcja tożsamości wychodzi poza sytuację spotkań. Transsytuacyjny charakter ról społecznych i ich kulturowych definicji uwzględniany przez Straussa sprawia, że pod wieloma względami zbliża się on do podejść nazywanych strukturalistyczną wersją interakcjonizmu (Stryker 1980). Pod tym względem najbliższe Straussowi wydaje się stanowisko George’a J. McCalla i Jerry’ego L. Simmonsa, przedstawione szerzej w ważnej książce Identities and Interactions (MacCall i Simmons 1966). Związali oni procesy tożsamościotwórcze z rolami społecznymi, formułując koncepcję tożsamości roli (role-identity), a więc wyobrażenia siebie w działaniach związanych z pozycją społeczną (MacCall i Simmons 1966: 139). Roboczy konsensus powstaje wówczas, gdy kognitywne procesy uczestnika interakcji odnośnie do jego tożsamości i ról nie pozostają w sprzeczności z ekspresyjnymi komunikatami innego, uczestniczącego w interakcji. Zawsze jednak przedstawienie siebie może wejść w konflikt z przypisywaną rolą, a sposób obsadzania innego w roli może być w sprzeczności z jego improwizacją roli (MacCall 2003: 330). Rozważania Straussa w Zwierciadłach i maskach przebiegają podobnie, ogniskując się na definicji sytuacji oddziaływania, przede wszystkim w terminach tożsamości uczestników interakcji. Kwestia tożsamości została opracowana przez interakcjonistów symbolicznych w trzech analitycznie wyodrębnionych wymiarach: tożsamości sytuacyjnej, tożsamości społecznej i tożsamości osobistej. Te dwa ostatnie typy tożsamości odnoszą się do procesów transsytuacyjnych, a więc do tożsamości jako konstruktów powstających w wielu sytuacjach oddziaływań i budowanych w przeciągu dłuższego czasu, jeśli wręcz nie całego życia. Trajektorie zmian i biografie, a więc zmiany znaczeń w przebiegu życia jednostki ogniskowały uwagę w dalszych pracach Straussa. W szerszym znaczeniu chodzi zawsze o tożsamość społeczną, czyli wbudowaną w zależności oddziaływań czy to chwilowych, czy w trwalszych
XXVI
Elżbieta Hałas
systemach interakcji i relacji społecznych. Tożsamość społeczna w węższym znaczeniu jest związana z identyfikacją jednostki z jakimiś grupami społecznymi lub kategoriami społecznymi. Taka forma tożsamości społecznej polega na uznaniu podobieństwa pod jakimś społecznym względem. Tożsamość osobista natomiast jest społecznie niepowtarzalna, zasadza się na definicjach wskazujących na to, co czyni jednostki różnymi od innych (Vryan, Adler i Adler 2003: 369-370). Strauss w swym eseju dotyka całej złożoności, wielości i wielowymiarowości tożsamości w procesach interakcji społecznych. Oryginalną i bardzo owocną koncepcją okazała się sformułowana przez niego koncepcja transformacji tożsamości, obejmująca punkty zwrotne, których ideę zaczerpnął od Everetta Hughesa. Co istotne, Strauss zaproponował strategiczne ujęcie procesów kształtowania tożsamości z punktu widzenia grupy rekrutującej, angażującej i zarządzającej tożsamościami uczestników. Aspekt temporalny tożsamości wyraża się w tym, że tożsamość odnosi się nie tylko do historii osoby, ale i historii społeczeństwa – do kontekstu historycznego. Tożsamość jednostki jest związana z tożsamością grupową, opierającą się na pamięci przeszłości, która także jest konstruowana (s. 154–155). Tożsamość jest rozumiana przez Straussa jako definicja osoby, będąca rezultatem jej związków z innymi, przyjmowana przez uczestników interakcji. Jest ona symbolizowana przez odnoszące się do niej terminy. Wykorzystując podwójne znaczenie angielskiego słowa terms (terminy lub warunki), sugeruję tutaj, że przyjmując nową terminologię, osoba staje się kimś innym, niż była dotąd. Przesunięcia terminologiczne stwarzają konieczność nowych ocen, lecz także sygnalizują te nowe oceny: siebie oraz innych, zdarzeń, czynów i obiektów; co więcej, transformacja percepcji jest nieodwracalna – gdy raz zaszła zmiana, nie ma już odwrotu (s. 86).
Straussa pojęcie transformacji tożsamości polega na odrzuceniu psychologicznej koncepcji rozwoju osoby jako serii etapów lub jako modyfikacji podstawowej struktury osobowości. Interakcyjne ujęcie transformacji osoby polega na symbolicznym procesie konceptualnych zmian w przeciągu życia. Moment rozpoznania zmiany tożsamości jest punktem zwrotnym. Strauss szczególną uwagę zwrócił na taki rodzaj interakcji symbolicznej, w której celowo zmierza się do przekształcenia tożsamości jednostki. Ten typ interakcji nazwał przygotowywaniem. Chodzi tu o szczególny rodzaj instruktażu – stopniowego wprowadzania do grupy poprzez antycypujące definiowanie mających nastąpić doświadczeń. Straussa analiza strategii stosowanych przez różne instytucje indoktrynujące powstała w czasie, kiedy w USA szczególną uwagę kierowano na socjotechniki używane przez reżimy totalitarne nazizmu i komunizmu.
W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie
XXVII
Strauss, ogniskując uwagę na ciągłości i zmianie tożsamości jednostki oraz na tożsamościotwórczej roli uczestnictwa w grupie, przedstawia w Zwierciadłach i maskach wiele sposobów analizowania procesów interakcyjnych, nieograniczonych do sytuacji spotkań bezpośrednich. Uwzględnia bowiem trwanie w czasie zorganizowanych systemów interakcji. Strauss opowiedział się za podejściem socjologicznym w badaniu procesów interakcyjnych i tożsamościowych, a to oznaczało uwzględnienie uczestnictwa osób w grupach i organizacjach. W interakcjach osoby nie są tylko jednostkami, lecz odgrywają role (s. 66). Interakcja jest, według Straussa, ustrukturowana za pośrednictwem pozycji społecznych zajmowanych przez jej uczestników, ale zarazem procesy oddziaływań są otwarte na nowe ukierunkowania. Ujęcie procesualne i ujęcie strukturalne nie wykluczają się. Strauss zaproponował właśnie badanie ustrukturowanych procesów interakcyjnych. Wyodrębnił interakcje monostrukturowe, a więc te, które rozgrywają się przy uwzględnieniu spośród wielu możliwych jednego tylko zestawu statusów, i interakcje polistrukturowe, w których w grę wchodzą jednocześnie rozmaite statusy (Bokszański 1989: 134). Wymiar władzy w interakcjach analizuje Strauss jako proces kontroli nad tożsamością będącą wynikiem oddziaływań. Niewiele jednak interakcji jest przewidywalnych i podlegających ścisłej kontroli tożsamości (s. 71). Nieustannie otwierają się możliwości narzucania jakichś tożsamości, co Strauss nazywa wymuszaniem statusu, które w wymiarze horyzontalnym przebiega między inkluzją i ekskluzją, a w wymiarze wertykalnym między wyróżnianiem i poniżaniem. Pojawia się tu zatem także miejsce na interakcyjną analizę emocji, na co wskazuje Strauss, odwołując się do Maxa Schelera studium nad wstydem (s. 71-72). Przedstawiwszy w ogólnym zarysie tę odmianę interakcjonizmu symbolicznego uprawianą przez Straussa, która polega na uwzględnieniu perspektywy społeczno-organizacyjnej, oraz jego podejście do zagadnienia tożsamości wyrastającej we wzajemnym oddziaływaniu, polegającej na symbolicznym reprezentowaniu i kulturowych znaczeniach, prześledzimy teraz niektóre kierunki badań wyznaczane przez Straussa w kolejnych partiach eseju Zwierciadła i maski, uzupełniając jednocześnie dotychczasową rekonstrukcję jego koncepcji. W pierwszym rozdziale „Język i tożsamość” Strauss ogniskuje uwagę na języku naturalnym jako systemie klasyfikującym i na komunikacji językowej jako narzędziu działania oraz podstawie procesów kształtowania tożsamości. Nawiązując do prac Johna Deweya, George’a H. Meada i Kennetha Burke’a, analizuje, w jaki sposób ukierunkowanie działania zależy od klasyfikowania obiektów, i jak różnice w tym klasyfikowaniu, stając się źródłem sporów, mogą
XXVIII
Elżbieta Hałas
zapoczątkować zmiany. Językowe porządkowanie i organizowanie świata, wystawiane wciąż na próbę, podlega zmianom i rekonstrukcjom, co odnosi się też do szczególnego rodzaju obiektu, jakim jest jaźń, a co za tym idzie, do tożsamości. Warto zwrócić uwagę na kwestię dyskursów tożsamościowych, która zarysowuje się w tym wprowadzającym rozdziale, kiedy mowa jest o nazywaniu jako akcie umiejscawiającym i o retoryce jako debacie terminologicznej. W rozdziale drugim „Oceny siebie a przebieg działania” Strauss pokazuje, jak i dlaczego oszacowania przez innych stają się „lustrem” dla postrzegania siebie: Osoba osądzająca czyn jakiejkolwiek innej osoby czyni to jako „podmiot”. Osądzany czyn bądź osoba jest zaś „obiektem”. Każdy człowiek może być równocześnie i jednym, i drugim; zadziaławszy, może uczynić swój czyn obiektem krytycznej analizy (s. 34).
Chociaż podkreśla nieokreśloność i zmienność tożsamości, to jednocześnie podobnie jak Burke i Dewey pokazuje, że sposób postępowania jest też sposobem bycia i nie jest obojętne, jakiego rodzaju osobą człowiek się staje w interakcjach. Jak zaznacza – „ofiara z własnego życia jest często oznaką najsilniej ugruntowanej tożsamości i najbardziej całkowitego zaangażowania” (s. 43). W rozdziale trzecim, zatytułowanym „Interakcja”, oprócz omówionego wcześniej zagadnienia ustrukturowania interakcji i zarazem płynności procesów nadawania znaczeń w sytuacji, która pozostaje problematyczna, dopóki nie zostaną ustalone tożsamości uczestników i wzajemne oszacowanie przez nich motywów, pojawia się ważna w pracach Straussa kwestia świadomości i myślenia kierującego działaniem zarówno podczas interakcji, jak i przed jej podjęciem i po zakończeniu. Jak pisze w Zwierciadłach i maskach, interakcji towarzyszy potencjał imputowania motywów i reputacji sobie i innym. Idąc za Susanne Langer, Strauss ukazuje przenikanie się racjonalnego myślenia i fantazjowania, a więc wyobraźni w interakcji, która jest nieodłączna od przyjmowania ról. Proces przyjmowania roli przedstawia w sposób podobny do analizy przeprowadzonej przez Ralpha H. Turnera, ukazującego różne stanowiska, z których role innego można przyjmować, identyfikując się z nim lub też nie identyfikując. Ten temat został następnie przez Straussa wspólnie z Barneyem G. Glaserem rozwinięty w studium różnych kontekstów świadomości. Jak wcześniej zostało podkreślone, centralne miejsce w wywodach Straussa zajmuje kwestia zmian tożsamości, którym poświęcony jest rozdział czwarty „Transformacje tożsamości”. Osią analizy pozostaje zmiana aparatu pojęciowego, która pociąga za sobą zmiany w sposobach postrzegania, pamiętania i wartościowania. W procesie zmian tożsamości pojawiają się punkty zwrotne, jak na przykład pomyślne przejście próby czy udane odegranie trudnej roli.
W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie
XXIX
Członkostwo w grupach wymaga przechodzenia od statusu do statusu, stąd też mniej doświadczonych uczestników przeprowadza się do nowych miejsc w strukturze społecznej. Istotny jest wymiar temporalny takiego przejścia, które często przebiega w wyznaczonym tempie przez kolejne, zinstytucjonalizowane fazy, wymagające określonego działania. Równie ważną dla Straussa kwestią jak zmiany tożsamości jest jej ciągłość, a także to, w jaki sposób mimo zmian ludzie podtrzymują ciągłość tożsamości czy też poczucie ciągłości. Podejmuje on kwestię faktycznej oraz subiektywnie doświadczanej ciągłości tożsamości. Te zagadnienia obejmuje rozdział piąty „Zmiany a ciągłość”. Strauss podkreśla, że stabilne środowisko społeczne może minimalizować zmiany tożsamości. Co istotne, zwraca uwagę na narrację tożsamości, stwierdzając, że subiektywne poczucie ciągłości zależy od tego, czy rozliczne tożsamości, także te minione, można poddać jednej, spójnej interpretacji. W rozdziale szóstym „Członkostwo i historia” pojawia się problematyka, której Strauss później poświęcił szczególnie dużo uwagi. Chodzi tu o koncepcję światów społecznych zaczerpniętą od Tamotsu Shibutaniego, a więc o koncepcję sieci uczestnictwa uwarunkowanych przez kanały komunikacji, dzięki którym powstają wspólne perspektywy postrzegania i wartościowania, a więc specyficzne obszary kulturowe. Jak stwierdzał: Zainteresowanie osobistymi stylami, strategiami, karierami – krótko mówiąc, tożsamościami osobistymi – wymaga równolegle poważnego zainteresowania tożsamościami wspólnymi, to znaczy zbiorowymi, postrzeganymi w przeciągu czasu (s. 155).
Jak już zostało powiedziane, życie grup zorganizowane jest wokół komunikacji, z którą wiąże się posiadanie wspólnej terminologii. Jest pożądane, aby ważne pojęcia były wspólne dla stron komunikujących się. „Każda funkcjonująca grupa wykorzystuje jakiś żargon, slang bądź wyspecjalizowaną terminologię. Terminologia ta ucieleśnia i podkreśla kwestie, które dla danej grupy są interesujące i ważne” (s. 143). Członkostwo w grupach i światach społecznych ma charakter symboliczny i wiąże się ze zobowiązaniami. Grupy posiadają swoją historię. Aby rozumieć osoby i ich relacje ze znaczącymi innymi, trzeba je postrzegać jako wbudowane w określony kontekst historyczny: Człowiek musi być postrzegany jako wbudowany w macierz temporalną, która nie jest po prostu stworzona przez niego, ale posiada szczególny i subtelny związek z czymś, co sam stworzył – z jego koncepcją przeszłości oraz wpływu tejże przeszłości na niego. [...] Osoby można postrzegać jako zajmujące jakieś określone stanowisko względem przeszłości historycznej, ponadosobowej (s. 146 i 150).
XXX
Elżbieta Hałas
W Zwierciadłach i maskach Strauss umacnia socjologiczne podejście do zagadnień psychologii społecznej, wcześniej zaproponowane w książce, która na wiele dekad miała pozostać najważniejszym podręcznikiem psychologii społecznej z perspektywy interakcjonistycznej (Lindesmith, Strauss i Denzin 1988), napisanym w 1949 roku wspólnie ze znakomitym badaczem Alfredem R. Lindesmithem, wielokrotnie wznawianym (w późniejszych wydaniach współautorem jest także Norman K. Denzin). Esej Zwierciadła i maski nie zawiera spójnej teorii – nie było to zamiarem Straussa. Jak pisał w swej ostatniej pracy: moimi projektami badawczymi nie kierowała żadna wyraźnie sformułowana teoria działania. Jednakże jest to teraz widoczne, że lista przesłanek odnoszących się do działania i interakcji w sposób oczywisty wyprowadzonych z pragmatyzmu rozwijała się jak czerwona nić poprzez moje badania (Strauss 1993: 22).
W istocie Strauss dopiero retrospektywnie w Continual Permutations of Actions (1993) zrekonstruował swe stanowisko teoretyczne, zarysowywane w wielu poprzednich pracach. Opierało się ono na rozwijanej przez lata teorii działania i interakcji, którą – inaczej niż Herbert Blumer rozważający implikacje myśli George’a H. Meada – osadził w większym stopniu w inspiracjach płynących z filozofii Johna Deweya. Na tej drodze recepcji pragmatyzmu przez Straussa znalazł się też filozoficzny traktat Floriana Znanieckiego z 1919 roku Cultural Reality (Strauss 1993: 21). Większość najważniejszych prac Straussa to książki współautorskie, więc pod tym względem Zwierciadła i maski wyróżniają się. W eseju tym widoczne są zainteresowania pragmatyzmem i procesualnością działania oraz znaczeniami działań dla samych aktorów. Esej ten, podobnie jak teksty Blumera z lat 50. XX wieku, przedstawiał perspektywę opozycyjną wobec dominującego kierunku strukturalno-funkcjonalnego, co – jak zostało wyżej wskazane – nie oznaczało ignorowania kategorii strukturalnych. Przeciwnie, w odróżnieniu od wielu interakcjonistów, uwzględnianie właśnie poziomu organizacji i struktur statusów wyróżnia podejście Straussa. W eseju tym obecne są w zalążku wszystkie później podejmowane i rozwijane tematy, w tym koncepcja wynegocjowanego porządku, która spotkała się ze szczególnym rezonansem. Koncepcja ta odnosiła się do mezopoziomu zjawisk społecznych, a więc poziomu organizacyjnego, który w szkole chicagowskiej preferował Hughes. Główne problemy teoretyczne podjęte w eseju to dynamika zmian znaczeń w procesach działania, otwarte struktury relacji społecznych jednostek i organizacji oraz powiązanie psychologii społecznej i organizacji społecznej. Centralne miejsce zajmują przy tym zagadnienia czasu i temporalności, cielesności i symbolizmu (Charmaz 2005: 800). Oryginalną koncepcją, zarówno wówczas jak i obecnie
W poszukiwaniu tożsamości. Wprowadzenie
XXXI
wciąż aktualną i ogniskującą badania w obszarze interdyscyplinarnym, jest kluczowa dla tego eseju koncepcja tożsamości jako zjawiska interakcyjnego i symbolicznego. Bibliografia Bokszański Zbigniew, 1989, Tożsamość. Interakcja. Grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie socjologicznej, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Charmaz Kathy, 2005, Strauss, Anselm, [w:] George Ritzer (red.), Encyclopedia of Social Theory, t. II, Thousand Oaks: Sage, s. 799-801. Cooley Charles H., 1956, Human Nature and the Social Order, Glencoe: The Free Press. Fine Gary A., 1995, Introduction, [w:] Gary A. Fine (red.), A Second Chicago School? The Development of a Postwar American Sociology, Chicago: The University of Chicago Press, s. 1-16. Goffman Erving, 1955, On Face-Work: An Analysis of Ritual Elements in Social Interaction, „Psychiatry. Journal for the Study of Interpersonal Processes”, t. 18, nr 3, s. 213-231 (wydanie polskie: Twarz: analiza rytualnych aspektów interakcji społecznej, rozdział I: Erving Goffman, Rytuał interakcyjny, przeł. Alina Szulżycka, Warszawa 2006: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 15-46). Goffman Erving, 1959, The Presentation of Self in Everyday Life, New York: Doubleday (wydanie polskie: Człowiek w teatrze życia codziennego, przeł. Helena i Paweł Śpiewakowie, Warszawa 1981: Państwowy Instytut Wydawniczy). Hałas Elżbieta, 2012, Interakcjonizm symboliczny. Społeczny kontekst znaczeń. Wydanie nowe, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lindesmith Alfred R., Anselm L. Strauss i Norman K. Denzin, 1988, Social Psychology, Engle wood Cliffs: Prentice Hall. McCall George J., 2003, Interaction, [w:] Larry T. Reynolds i Nancy J. Herman-Kinney (red.), Handbook of Symbolic Interactionism, Lanhann: Rowman and Littlefield Publishers, s. 327-348. McCall George J. i Jerry L. Simmons, 1966, Identities and Interactions, New York: The Free Press. Rock Paul, 1979, The Making of Symbolic Interactionism, Totowa: Rowman and Littlefield. Stone Gregory P., 1977, Appearance and the Self, [w:] Arnold M. Rose (red.), Human Behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, London: Routledge and Kegan Paul, s. 86-116. Strauss Anselm L., 1993, Continual Permutations of Action, New York: Aldine de Gruyter. Stryker Sheldon, 1980, Symbolic Interactionism. A Social Structural Version, Menlo Park: The Benjamin / Cunmings Publishing Company. Vryan Kevin D., Patricia A. Adler i Peter Adler, Identity, 2003, [w:] Larry T. Reynolds i Nancy J. Herman-Kinney (red.), Handbook of Symbolic Interactionism, Lanhann: Rowman and Littlefield Publishers, s. 367-390. Wiley Norbert, 2005, The Semiotic Self, Cambridge: Polity Press. Znaniecki Florian, 1925, The Laws of Social Psychology, Chicago: The University of Chicago Press (wydanie polskie: Prawa psychologii społecznej, przeł. Józef Radzicki, Warszawa 1991: Państwowe Wydawnictwo Naukowe).
XXXII
