Transcript
A l e k s a n d r a R o g o w s k a A l e k s a n d r a R o g o w s k a Aleksandra Rogowska, Zwi ą zki synestezji z muzyk ą Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95. STRESZCZENIE Synestezja kolorowego-słyszenia powoduje widzenie kolorów podczas słuchaniad ź wi ę ków. Zjawisko synestezji wyst ę puje cz ę sto w ś ród artystów, stanowi ą c nierzadko ź ródłoinspiracji w ich twórczo ś ci. Badania synestezji, prowadzone w ś ród wykazały pewneprawidłowo ś ci w kojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi d ź wi ę kami, co zdaje si ę wyst ę powa ć powszechnie u ka Ŝ dego z nas. Stwierdzono równie Ŝ zwi ą zek mi ę dzy słuchemabsolutnym a synestezj ą .Badania własne wykazały i Ŝ synestezja wyst ę puje w 27 procentach w ś ród studentówAkademii Muzycznej w Katowicach. Synestezja najcz ęś ciej objawia si ę w ś ródinstrumentalistów, graj ą cych na instrumentach klawiszowych. Potwierdzony został zwi ą zek synestezji ze zdolno ś ci ą słuchu absolutnego. Skojarzenia synestezyjne zdaj ą si ę pomaga ć muzykom w procesie twórczym. Prawdopodobnie potrzeba odnoszenia muzyki do innychwra Ŝ e ń zmysłowych stanowi powód pojawiania si ę stałych synestezyjnych skojarze ń mi ę dzymodalnych, które współwyst ę puj ą z wysokim stopniem kreatywno ś ci. WST Ę P J ę zyk ka Ŝ dej sztuki oparty jest przede wszystkim na stosowaniu metafor, porówna ń , naró Ŝ nego rodzaju skojarzeniach. Dla synestetyka jednak metafora stanowi dosłowno ść .D ź wi ę ki wi ąŜą si ę z kolorami, kolory z zapachami, smaki z wła ś ciwo ś ciami dotykowymi. Testałe zwi ą zki towarzysz ą synestetykom przez całe Ŝ ycie niezale Ŝ nie od ich woli, dokładaj ą cdo postrzeganej rzeczywisto ś ci nieistniej ą cych w niej jako ś ci. Czy jednak synestezja jestdomen ą wybra ń ców losu? Zdaje si ę , Ŝ e ł ą czenie ze sob ą wra Ŝ e ń ró Ŝ nych zmysłów wyst ę pujenie tylko w poezji i synestezji. Ka Ŝ dy z nas dla lepszego dookre ś lenia niektórych zjawisk,odczu ć czy my ś li posługuje si ę skojarzeniami mi ę dzyzmysłowymi. Gor ą ce barwy, gorzkiewonie, lodowate spojrzenie czy słodki głos – oto niektóre przykłady takich skojarze ń .Wszyscy przyrównujemy równie Ŝ w ten sam sposób jasno ść ś wiatła do gło ś no ś ci d ź wi ę ku.By ć mo Ŝ e wi ę c synestezyjny odbiór ś wiata nie jest a Ŝ tak odległy od naszego własnegopostrzegania. By ć mo Ŝ e odkrycie tego tajemniczego zjawiska pomo Ŝ e nam lepiej zrozumie ć nas samych. Jak si ę okazuje, synestezj ę mo Ŝ na równie Ŝ twórczo wykorzysta ć nie tylko wsztuce, ale i w codziennym Ŝ yciu, szczególnie za ś w zapami ę tywaniu. Dlatego te Ŝ ze wszechmiar warto jest odkrywa ć natur ę tego fascynuj ą cego zjawiska. POJ Ę CIE SYNESTEZJISynestezja – oznacza z j ę zyka greckiego jedno ść wra Ŝ e ń ( syn = razem + aisthesis =czucie). Synestezja jest wewn ę trznym, indywidualnym i jednostkowym odczuciem,wyst ę puj ą cym wtedy, gdy jeden bodziec zmysłowy wyzwala mimowolnie jednoczesnewra Ŝ enie w dwu lub wi ę cej zmysłach. Mówi si ę o przemieszaniu, czy te Ŝ skrzy Ŝ owaniuwra Ŝ e ń nale Ŝą cych do ró Ŝ nych modalno ś ci zmysłowych, np. słysz ą c d ź wi ę k – synestetyk równocze ś nie „widzi” kolor. Skojarzenia synestezyjne s ą stałe, to znaczy nie zmieniaj ą si ę wci ą gu Ŝ ycia danej jednostki – id ą c za poprzednim przykładem – okre ś lone d ź wi ę ki wywołuj ą zawsze te same, okre ś lone kolory. Synestezje wzrokowe s ą zawsze abstrakcyjne – nie s ą toobrazy rzeczywistych zjawisk ś wiata, jak np. krajobrazy, lecz abstrakcyjne odczucia np. A l e k s a n d r a R o g o w s k a Aleksandra Rogowska, Zwi ą zki synestezji z muzyk ą Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95. koloru - w paski, pr ąŜ ki i c ę tki innej barwy, o kształtach kulistych b ą d ź kanciastych figur ibrył geometrycznych. Synestezja jest zazwyczaj jednokierunkowa, to znaczy, Ŝ e np. słyszanyd ź wi ę k wywołuje wra Ŝ enie koloru, ale widziany w rzeczywisto ś ci kolor nie wyzwala ju Ŝ odczucia d ź wi ę ku. Zdarzaj ą si ę jednak synestezje obukierunkowe. Najcz ęś ciej wyst ę pujesynestezja ł ą cz ą ca ze sob ą tylko dwa zmysły, np. wzroku i słuchu, aczkolwiek zdarzaj ą si ę przypadki synestezji ł ą cz ą cej trzy i wi ę cej zmysłów – czego przykładem mo Ŝ e by ć opisywanyprzez rosyjskiego neurologa Aleksandra Łuri ę przypadek Szereszewskiego, który miałsynestezj ę czterozmysłow ą 1 . W nazwie okre ś laj ą cej rodzaj synestezji zmysł stymulowanystanowi drugi człon, za ś pierwszy człon okre ś la wyzwolon ą tym Ŝ e bod ź cem synestezj ę , awi ę c powy Ŝ szy przykład koloru wywołanego przez d ź wi ę k nazwiemy synestezj ą kolorowegosłyszenia ( ang. coloured hearing synaesthesia; niem. Farbenhören; fr. audition colore).Kolorowe-słyszenie, zwane równie Ŝ chromostezj ą , jest najbardziej powszechn ą form ą jednokierunkowej synestezji, cho ć istnieje 20 potencjalnych form tego stanu, jak np.synestezja dotykowo-smakowa, kolorowo-zapachowa, czy dotykowo-słuchowa itp. Istniej ą równie Ŝ formy jak dot ą d nie spotkane, jak np. synestezja słuchowo - dotykowa. Synestezj ę kolorowego-słyszenia mo Ŝ e wywoływa ć okre ś lona wysoko ść d ź wi ę ku lub tonacja muzyczna,barwa okre ś lonego instrumentu muzycznego b ą d ź głosu ludzkiego, poszczególna głoska,sylaba, słowo, litera alfabetu czy te Ŝ cyfra, oraz ka Ŝ dy inny d ź wi ę k otaczaj ą cego nas ś wiata.Synestezja jest cech ą wysoce indywidualn ą , nie ma dwóch ludzi, którzy by mieli dokładnietakie same skojarzenia, cho ć poszczególne elementy czy ogólne tendencje – sposobykojarzenia mog ą by ć podobne, np. u niektórych osób pierwsza litera słyszanego słowawywołuje kolor, cho ć ka Ŝ dy synestetyk ma inny „alfabet kolorów”. SYNESTEZJA W MUZYCE Synestezja zdobyła po raz pierwszy sw ą sław ę w dziewi ę tnastym wieku dzi ę kitwórczo ś ci. Poszukiwano wtedy mi ę dzyzmysłowych zwi ą zków, które miały otworzy ć nowedrogi w sztuce. Idea korespondencji sztuk zawładn ę ła umysłami takich artystów, jak F.Liszt,F.Chopin, E.Delacroix, O.Redon, Ch.Baudelaire, W.Goethe, czy R.Wagner.Synestezja znana była jednak w malarstwie du Ŝ o wcze ś niej. Włoski malarz GiuseppeArcimboldo ju Ŝ w XVI w. namalował harmoni ę barw i zlecił muzykowi wykonanie tegodzieła na cymbałach. Romantyczny malarz Delacroix pragn ą ł malowa ć muzyczne obrazy 2 .Sztuka abstrakcyjna powstała dzi ę ki próbie stworzenia sztuki plastycznej, która by przenosiłaemocje bez po ś rednictwa przedstawie ń ś wiata widzialnego, ale wprost – tak jak to czyniłamuzyka. Wasyl Kandinski, twórca abstrakcjonizmu, był synestetykiem i jego malarstwoodnosi si ę nie tylko do muzyki, ale i do wra Ŝ e ń dotykowych 3 . O muzyczno ś ci obrazów mówisi ę w przypadku: J.Whistlera, F.Kupki. M.Ciurlionisa, R. i S.Delaunay, P.Gaugina,H.Matisse, czy P.Klee. Na pocz ą tku dwudziestego wieku powstawały filmy, podejmuj ą cezwi ą zki mi ę dzy rytmami muzycznymi a wzrokowymi ruchomymi obrazami, np. Symfoniadiagonalna V.Eggelinga, Rytm H.Richtera, Refleksy ś wiatła i szybko ś ci H.Chomette, Balet mechaniczny F.Legera, czy Fantazja W.Disneya 4 . Na przełomie dziewi ę tnastego iwudziestego stulecia tworzono niezliczon ą ilo ść instrumentów muzycznych poł ą czonych zprojekcj ą kolorowych ś wiateł podczas gry 5 . 1 Aleksander Łuria: O pami ę ci, która nie miała granic . Przekład: Joanna Przesmycka. Warszawa 1970 PWN. 2 Juliusz Starzy ń ski: O romantycznej syntezie sztuk. Dlacroix. Chopin. Baudelaire. Warszawa 1965 PIW. 3 Wasyl Kandinsky: Punkt i linia a płaszczyzna. Przekł. Stanisław Fijałkowski. Warszawa 1986 PIW. 4 Alicja Helman: Rola muzyki w filmie. Warszawa 1964 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. 5 Patrz: Adrian Bernard Klein: Coloured Light an Art Medium . London 1937 The Technical Press LTD.; AlfredPercy Scholes: Colour and Music . W serii: The Oxford Companion to Music . London 1978 Oxford UniversityPress s.202-210.; Jörg Jewanski: Farbe-Ton Beziehung . W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. AllemeineEnzyklopädie der Musik begrüddet von Fredrich Blume, Kassel 1995 Bärenreiter s. 345-372. A l e k s a n d r a R o g o w s k a Aleksandra Rogowska, Zwi ą zki synestezji z muzyk ą Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95. Aleksander Skriabin był synestetykiem i komponował utwory muzyczne, podczasktórych emitowano kolorowe ś wiatła i zapachy 6 . Muzyka Mikołaja Rimskiego-Korsakowaprzesi ą kni ę ta była jego synestezyjn ą kolorystyk ą 7 . Współczesny kompozytor Oliver Messiaenbardzo cz ę sto odwołuje si ę w swojej muzyce do własnych wra Ŝ e ń synestezyjnych 8 . Równie Ŝ kompozycje George Ligetiego niejednokrotnie inspirowane były kolorystycznymiskojarzeniami 9 . Współczesny pisarz Vladimir Nabokow równie Ŝ miał synestezj ę kolorowegosłyszenia, w której poszczególne słowa wi ą zały si ę z kolorami.W wielu przypadkach trudno jest dzisiaj stwierdzi ć , czy wszystkie wymienione osobyposiadały synestezj ę , czy tylko cz ę sto nawi ą zywały w swej twórczo ś ci do mi ę dzyzmysłowychskojarze ń . Jednak Ŝ e bez w ą tpienia mo Ŝ na stwierdzi ć , Ŝ e synestezja bliska jest twórczemupostrzeganiu ś wiata.Alfred Percy Scholes wyró Ŝ nił pi ęć rodzajów wyst ę powania synestezji w muzyce:1. kolor kojarzony jest z cał ą twórczo ś ci ą poszczególnych kompozytorów, np. muzykaMozarta okre ś lana jest jako niebieska, Chopina – zielona, Beethovena – czarna;2. kolory odpowiadaj ą poszczególnym utworom, np. „Aida” jest niebieska, „Lataj ą cyHolender” – mgli ś cie zielony;3. kolor koresponduje z tembrem głosu lub barw ą d ź wi ę ku poszczególnego instrumentu, np.flet – bł ę kitny, klarnet – ró Ŝ owy, instrumenty d ę te blaszane – ró Ŝ ne odcienie czerwieni;4. kolor wi ąŜ e si ę z tonacj ą muzyczn ą , np. tonacja E-dur jest niebieska, D-dur Ŝ ółta, b-mollczarna;5. kolor kojarzony jest z absolutn ą wysoko ś ci ą d ź wi ę ku, np. d ź wi ę k h jest szary, f – zielony,as – purpurowy 10 .Przeprowadzone przez Scholesa eksperymenty i badania potwierdzaj ą , i Ŝ nie ma dwóchludzi, którzy kojarz ą w ten sam sposób. Nie istnieje te Ŝ Ŝ adna reguła zwi ą zków pomi ę dzykolorem a d ź wi ę kiem. Zostały obalone hipotezy: translacji – zakładaj ą cej analogi ę pomi ę dzydrganiami fal ś wietlnych i d ź wi ę kowych, jak równie Ŝ po ś rednictwa emocjonalnego,symbolicznego, czy mistycznego pomi ę dzy d ź wi ę kiem a kolorem.Jednak Ŝ e pewne ogólne tendencje kojarzenia d ź wi ę ku z kolorem zdaj ą si ę by ć bardzopowszechne. I tak, muzyka o charakterze radosnym i tempie szybkim – kojarzona jest zkolorami czystymi, jasnymi i jaskrawymi, natomiast muzyka o charakterze refleksyjnym,nostalgicznym i tempie wolnym odpowiada barwom pastelowym, wyblakłym, zbrudzonymoraz ciemnym. Tonacje krzy Ŝ ykowe okre ś lane s ą jaskrawymi, ostrymi, „krzykliwymi” ibłyszcz ą cymi kolorami, za ś tonacje bemolowe - to ciemne, ciepłe, „spokojne” i matowebarwy. W ten sposób tonacja Fis-dur (6 krzy Ŝ yków) b ę dzie miała diametralnie inneskojarzenia ni Ŝ tonacja Ges-dur (6 bemoli), chocia Ŝ bezwzgl ę dna wysoko ść d ź wi ę ku w obuprzypadkach jest jednakowa. Wykazano, i Ŝ te same osoby reagowały inaczej na d ź wi ę ki gdy je nazywano, ni Ŝ w przypadku, gdy nie podawano ich nazwy (np. d ź wi ę k des miał inny kolorni Ŝ cis ). Na wra Ŝ enia synestezyjne mog ą mie ć wi ę c wpływ pod ś wiadome skojarzeniawysokich (podwy Ŝ szonych) d ź wi ę ków z jasno ś ci ą (rozja ś nieniem) i odwrotnie – niskich(obni Ŝ onych) d ź wi ę ków z ciemno ś ci ą ( ś ciemnieniem). Jak dowiodły badania tego rodzajuskojarzenia wyst ę puj ą u wszystkich ludzi w jednakowy sposób. Niemały zwi ą zek z takimkojarzeniem mo Ŝ e mie ć równie Ŝ ogólnomuzyczna wiedza, ś wiadomo ść wznosz ą cych si ę kwintowo tonacji krzy Ŝ ykowych – czy opadaj ą cych kwintowo tonacji bemolowych, oraz 6 Danuta Mirka: Teozofia, muzyka i ś wiatło. O funkcji ś wiatła w poemacie symfonicznym „Prometeusz” Aleksandra Skriabina ; W: Zeszyty Naukowe nr 4. Red. Franciszek Wo ź niak, Edmund Heza, Anna Nowak.Bydgoszcz 1993 Akademia Muzyczna.; Charles S. Myers: Two Cases of Synaesthesia „The British Journal of Psychology” 1915 nr 7 s.112-117. 7 Anatol Sołowcow: Rimski-Korsakow , Przekł. Maria Zagórska, Kraków 1989 PWM. 8 Tadeusz Kaczy ń ski: Messiaen . Kraków 1984 PWM. 9 Elmar Budde: Muzyka - d ź wi ę k - kolor. O problemie synestezji we wczesnych kompozycjach Ligetiego . ISME1988 nr 4 s. 14 - 24. 10 Alfred Percy Scholes: op.cit. A l e k s a n d r a R o g o w s k a Aleksandra Rogowska, Zwi ą zki synestezji z muzyk ą Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95. pami ęć utworów poznanych we wczesnym Ŝ yciu. Badania przeprowadzone na 250 osobachdowiodły, i Ŝ „osoby z ubogim poj ę ciem o d ź wi ę kach zwykle objawiaj ą si ę by ć niemalcałkowicie pozbawione widzenia kolorów” 11 . To wskazuje na intelektualny charakterskojarze ń . Wykazano równie Ŝ , Ŝ e osoby posiadaj ą ce zdolno ść słuchu absolutnego cz ęś ciejobjawiaj ą synestezj ę ani Ŝ eli osoby tej zdolno ś ci nie posiadaj ą ce.Marks udowadnia, i Ŝ synestezja, wywoływana zarówno przez muzyk ę , jak i d ź wi ę kimowy, charakteryzuje si ę uniwersaln ą zasad ą kojarzenia bod ź ców z ró Ŝ nych modalno ś cizmysłowych na podstawie podobie ń stwa wymiarów psychologicznych, takich jak wielko ść iintensywno ść 12 . Zasada ta dotyczy wszystkich ludzi w równym stopniu, cho ć u synestetykówmo Ŝ e wyst ę powa ć z wi ę kszym nasileniem. Potwierdzenie tej hipotezy zdaje si ę przychodzi ć zbada ń Radera i Tellegena 13 , oraz licznych studiów Pozelli i jego współpracowników 14 , którewykazały podobn ą zasad ę kojarzenia kolorów z d ź wi ę kami u synestetycznych iniesynestetycznych badanych.Eksperymenty Cuddy 15 potwierdziły jego hipotez ę , i Ŝ kojarzenie synestezyjne odbywasi ę na najwy Ŝ szej wspólnej płaszczy ź nie opracowania neuronalnego – jednakowej dlawszystkich zmysłów organizacji bod ź ców. Owe pryncypia organizacji strukturalnej wedługzasady nakładania, kontrastu i analogii s ą jednakowe zarówno w percepcji d ź wi ę ków – jak ibarw. Teoria ta czeka na dalsze potwierdzenie i rozwini ę cie.Bleuer i Lehmann stwierdzaj ą , i Ŝ „Fotyzmy wyst ę puj ą u wszystkich ludzi, u jednychcz ęś ciej, u innych rzadziej, gdy Ŝ inaczej nie dałoby si ę w poezji za ich pomoc ą malowa ć iwra Ŝ enia przenosi ć z jednego organu zmysłu na drugi w sposób zrozumiały” 16 . Wellek idziedalej w swych rozwa Ŝ aniach, wysuwaj ą c hipotez ę „prasynestezji”, pod któr ą rozumiał onogólnoludzkie, mo Ŝ liwe do potwierdzenia w sferach j ę zykowych najrozmaitszych narodówodpowiedniki pomi ę dzy jako ś ciami ró Ŝ nych obrazów zmysłowych, jak np. okre ś lanied ź wi ę ków jako „wysokie” i „niskie”, „w ą skie” i „szerokie”, „małe” i „du Ŝ e”, „lekkie” i„ci ęŜ kie”, „jasne” i „ciemne”, „chłodne” i „ciepłe”. Te konotacje maj ą swe ź ródło wła ś nie wsynestezji. Wellek stwierdza równie Ŝ wysoki zwi ą zek synestezji ze zdolno ś ci ą słuchuabsolutnego. 17 W Polsce zagadnieniem synestezji w muzyce zajmował si ę J.Segał w 1914r. Napodstawie ankiet, obserwacji i innych bada ń stwierdził on powszechne prawidłowo ś ci wkojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi d ź wi ę kami a ciemnych – z niskimi, uznaj ą c, i Ŝ s ą onewrodzone ludzkiej psychice. Zjawisko synestezji fascynowało równie Ŝ Rymaszewskiego 18 Wróbla 19 (1949). O synestezji wspomina Jan Wierszyłowski w swoim podr ę czniku do 11 „ Persons with a poor idea of pich usually appear to be almost or altogether wanting in color-vision ”. AlfredPercy Scholes: op.cit. s. 206. 12 Lawrence E. Marks: On Colored-Hearing Synesthesia: Cross-Modal Translations of Sensory Dimensions.„Psychological Bulletin” 1975 nr 82 / 3 s.303-331. 13 Charles M. Rader i Auke Tellegen: A comparison of synesthetes and nonsynesthetes . W: Imagery . T. II. Concepts, Results, and Applications . Red. Eric Klinger. New York, London 1981 Plenum Press s.153-163. 14 Donald J. Pozella i David W. Biers: Chromesthetic responses to music: replication and extension . „Perceptualand Motor Skill” 1987 nr 65 s.439-443.; Donald J. Pozella i Jodi L. Hassen: Aesthetic preferences for ombinations of color and music . „Perceptual and Motor Skills” 1997 nr 85 s.960-962.; Donald J. Pozella iAudrey M. Kuna: Chromesthetic responses to the music of G.F.Handel . W: Imagery: op.cit. s. 165-173. 15 Lola L.Cuddy: Synësthesie W: Musikpsychologie. Ein Handbuch . Red. Herbert Bruhn, Rolf Oerter i HelmutRösing. Hamburg 1993 Rowohlts Enzyklopädie s.449-505. 16 „ Photismen kommen in stärkerer oder schwächerer Ausprägung bei allen Menschen vor, sonst könte mannicht in der Poesie mit ihrer Hilfe malen und Ausdrücke von einem Sinnesorgan in verständlichen Weise auf dasandere übertragen ” Ź ródło: E. Bleuer i K.Lehman: Zwangsmäßige Lichtempfindungen durch Schall und verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der anderen Sinnesempfindungen . Leipzig 1881 Fues‘ Verlag.;Podaj ę za: Albert Wellek: Farbenhören – Farbenmusik. W: Musik in Geschichte und Gegenwart. T.III. Kassel1954 Bärenreiter s.1807. 17 Albert Wellek: op.cit. s. 1804-1811. 18 Jerzy Rymaszewski: Muzyka i sugestia . Warszawa 1932 Drukarnia Gospodarcza. 19 Feliks Wróbel: Barwa i d ź wi ę k. Szkice porównawcze . „Ruch Muzyczny” 1949 nr 11-12 s.16-22; tego Ŝ : A l e k s a n d r a R o g o w s k a
